Үркер - 25

Əбілқайыр сол екі езуіне ие бола əлмай ыржалақтаған қалпы.
Оның мына тұрысына түсіне алмай дал боп тұрған төлеңгітке енді қайтып
сұрақ та қойған жоқ, жауап та берген жоқ. Басы шыркөбелек айналып
барады. Шапқылаған қызыл тазы əлі шыр айналып шықпай жүр. Осының
өзі
есеңгіреп қалғаннан сау ма?! Мейлі, есеңгіресін... Есеңгіретпеген, естен
тандырмаған бақыт бақыт боп па! Мейлі, мейлі... Əлгі төлеңгіт не деді
осы?
Қайда өзі?
Жан-жағына қараса, əлгінде ғана шаужайына оратылып жүрген төлеңгіт те,
шырқ айналып шапқылап жүрген қызыл тазы да жоқ. Айдалада аңырап
жалғыз өзі тұр. Жайрап жатқан өлік. Ағып жатқан қызыл қан. Манағы бір
аңыраған дауыс алыстап кеткен. Оларды қуып жетіп құртпай мыналар неге
ошарыла қалған. Əйда, кеттік! Атына қамшы басты. Əлдеқашан қыр асып,
көз ұшында шаңы қылтылдап бара жатқан жоңғарлардың соңынан салып
келеді. Тек Бөкенбай ерді, Есет ерді. Былайғылары тырп етпейді. Неге
бүйтеді? Еміне шауып келеді. Біраз шапты. Ойраттар алды-арттарына қарар
емес, ағызып барады. Бір уақытта Бөкенбай қатарласты.
— Алдияр, артымызда қол селдір! Алдымыз — жоңғардың ұлысы.
Қолайсыз бірдеңеге ұшырап қап жүрерміз. Қайтайық. Оның үстіне Болат
ханға оқ тиіпті.
Əл үстінде жатыр дейді. Əлгілер соған қарайлап қалған шығар. Қайтайық,
алдияр.
Қап, жоңғарлардың туын аман жіберіп қойғанымызды қарашы! Ешкімін
қалдырмай түгел қырып тастауымыз керек еді. Бұл жеңісіміз де жартыкеш
жеңіс болды-ау. Əскерін осы арада түгел жайратып, Іле бойындағы
ұлыстарын да шауып ап қайтқанда қатып кететін еді. Баяғы ақтабан
шұбырындының есесі сонда қайтатын еді.
Олар қайта оралып келгенде əл үстіндегі Болатты Əбілмəмбет Түркістанға
əкетіпті. Барақ пен Күшік шала-шарпы қоштасып өз ұлыстарына тартты.
Жəнібек, Бөкенбай, Қабанбайлар бас сардармен қоштасып, есендік
айтысып,
бұдан былай Абылай атанар Əбілмансұр сұлтанды ортаға ап оқшау кетті.
Əбілқайыр қасында қалған Кіші жүз қолы жығылған ат пен жайраған
өліктен
көз тұнатын ұшан жазыққа қарап біраз тұрды да, аттарына қамшы басты.
— Əлгілердің аңыраған дауыстары құлағымда əлі тұр! — дейді Батыр.
— Е, бұл жолы бір сұрапыл шайқас болды.
Ойраттардың аңыраған дауысын күллі қазақ түгел естіген шығар. Енді
мына жазық Аңырақай атанады ғой, — деді Бөкенбай.
Жер де қып-қызыл, көк те қып-қызыл. Күн енді бата бергенде жаңа ғана
Аңырақай атанған ұланғайыр дала құлазып бос қалды.
Содан Əбілқайыр біраз уақытқа дейін ұйқысыраған кісідей дел-сал жүрді.
Анадағы шайқас есінен шықпайды. Жылмиған жазық, жайраған өлік,
еңірегенде етектері толып безіп бара жатқан жоңғарлар... Бірақ, ол елестер
баяғы майдан даласында тұрғандағысындай көңілін бірлеп, рақатқа
батырмайды. Су бетінде жүзіп жүргендей бір жансыз сүлделер... Абыржұбыр қимыл-қыбырлар... Еңкілдей қашқан жоңғардың еңіреген
дауыстары
да құлағына келмейді. Арада сонша көп уақыт өте қойғаны ма?! Неге
сонша
тез ұмыт боп қалған? Бүгінде екі қазақтың басы қосылса, Аңырақайды
айтады. Сол бір желпінген əңгіме мұның миына кіріп те шықпайды. Оған
ешқандай қатынасы жоқтай... Маңынан жүрмегендей. Тіпті сол ел айтып
жүрген шайқас атымен болмағандай. Ордабасы жиыны деген жиын да
өтпегендей. Мынау дүниеде ешқандай Аңырақай, ешқандай Ордабасы
жоқтай. Соның бəрі сан тарапқа сандалып əбден далбаса болған сананың
шым-шытырық сезімдер сергелдеңінен мезі боп, жүндей түтіліп кете
жаздап
жүрген жүйкені тыныштандыру үшін əдейі ойлап тауып жүрген айлашарғысындай. Əйтпесе, ондай ұданасыр шайқас болса, оның аяғы осылай
қиырман-шиырман боп біте ме? Ордабасындағы жиындай пəтуалы
мəслихат
болса, оның ақыры осылай аяғы құрдым боп кете ме!..
Сергелдең көңіл күніне қырық қайтара ойланып, қырық қайтара толғанса
да,
осы бір екі əзəзіл сұрақтың ындынын қандырар тұрлау, тоқтам таба
алмайды.
Екі ұдай сана бірде: «Бұның бəрі де əншейін лақап. Арманшыл көңілдің
қайдағыны қайдан тауып ап жүргені. Сенбе, сенбе!» — деп азғырса, бірде:
«Бəрі де рас əңгіме. Есіңнен қалай шығып кете қойды. Шайқас та, жиын да
тап биыл, биыл болғанда да осы үш-төрт айлықта болған оқиға. Болмады
десең, достарыңды қойып, атарға оғы жоқ қастарыңнан барып сұрашы! Не
дер екен? Түркістандағы Əбілмəмбет базарға барған кез келген майтымақ
биді ұстап ап: Əбілқайыр алтын тақтың иесі, əз Тəукенің баласы Болат хан
өліп жатқанымен шаруасы жоқ, бір бес жүз жоңғар аман кетті екен деп
талағы тарс айырылады», — деп күстаналап жатпаса, қыдыра жалды қара
атты тайпалта жорғалатып, жал-жалдың басындағы əр ауылдан бағылан
жеп
жүрген Барақ: «Ел болып қайрат қылып жеткен жеңісімізді Əбілқайыр тағы
да бір өзі иемденіп кетпекші... Баяғы Жайық бойындағы қалмақтармен
болған шайқастардағы азғантай абыройдың бəрін өз қанжығасына өңгеріп
кетіп дəндеген. Бұл жолы қысылтаяң жерде Абылай айла таппағанда
ұрыстың артының қойболды боп кетуі əбден мүмкін еді», — деп кəукіп
отырмаса, маған кел! Ал, Абылай ешкімге ол жайында ештеңе деп лəмим
тіл
қатпайды. Өтірік те, рас та демейді. Бірақ, сол соғыста көзге түскен
Жəнібек,
Қабанбай, Бөгембай, Баян, Сырымбеттерді шатырына күнде шақырып алып
мəжіліс ашады да жатады. Жоңғарлардан Аңырақайдағыдан да асырып өш
алудың қамы болмаса, қатын үстіне қатын алудың жайын ақылдасады ғой
дейсің бе? Аңырақайда қызыл қырғын шайқас болмаса, Балқаш бойында
аман барған Болат қағынды тиіп қайтыс болды ғой дейсің бе? Болды!
Болғанда қандай! Ол соғыста жұрт не десе, о десін, тек сенің ақылыңның
арқасында ғана жеңдік. Одан да зор абырой табатын ек, «арқар»
ұрандастарың ақыры аяқтан шалып тынды», — деп қақылдайды.
Қанша айтсаң да, миына кірмейтін кер құлақ сана тағы күмілжиді. «Ау,
сонда
қазақ өлгенде көрген айтулы жеңісін араға айлар түсер-түспесте осылай аяқ
асты қыла салғаны ма?» — деп кергиді. Күмілжіп сөйлеп күңірсітіп
бағатын Күдік көлгірге шыбын-шіркей боп шықшыты шытынай қалатын
Шындық пақыр тағы да күйіп-піседі. «Мүмкін бесінесі-ай!
Ағайындарыңды
бүгін көріп отыр ма едің! Орда басына дейін еңселерін жықтырып барған
баяғы ақ табан шұбырындының тұсындағы абыройсыздықтары ғой. Кешегі
Аңырақайда діттеген жерден шыға алмағанда бар ұятқа сен қалатын едің.
Олар: «Əбілқайыр өйтпегенде, бүйтпегенде былай болатын едік», — деп
кеукеулесер еді. Құдай сақтағанда, шайқастың алдында ауызыңнан ие шықса,
шайқастың тұсында соның бəрі аумай-төкпей келді не қойды. Саған ондай
абыройды «Алаш ұрандылар қиғанмен, «Арқар» ұрандылар тіріде қияр ма!
Іздегенге сұраған дегендей қайдағы бір қаңғыма оқ ат үстінде қауқиып
тұрған Болатқа тиер ме! Сені дегеніңе жеткізбеуге тамаша сылтау табылды.
«Хан өліп жатқанда шайқасты қайдан жалғастырамыз. Онсыз да жеңдік
қой!»
— десті. Болат өліп, аға ханның тағы босағалы тұрғанда олар өлсе де, саған
ерер ме! Ертең тағы да тақ таласқа түскенде ойраттың əскерін де, ұлысын
да
типылдап шауып қайтқан бас сардар тұрғанда қалған сұлтандар қалай бақ
сынай алады?! Ондай бас сыбағаны саған неге бұйыртып қойсын! Ойда
жоқ
өлімді пайдаланып, сенің ойыңды ақырына дейін орындатқызып
шығартпады. Ол үшін əуелі Əбілмəмбет айла жасады. Ажал ауызында
жатқан
əкесіне жаны ашыған боп, жұртқа қарамай Түркістан асып кетті. Оның
бүйтіп бүйректен сирақ шығарғаны Сəмеке, Барақ, Күшікке жақсы болды.
Олар да жалма-жан өз ұлыстарына тайып тұрды. Былай қарасаң, көрер
көзге
қиянат жасаған ешкім жоқ. Əбілмəмбетке айтқызсаң: «Алтын тақтағы аға
хан
өліп жатқанда қанға құнығып қайтып соғыса береміз?» Қалғандарына
айтқызсаң: «Бір жағынан хан өліп, бір жағынан Əбілмəмбет қара жамылып
жатқанда біз қайтып қалайық. Жеңер жоңғарды жеңдік, одан арғысы
өлермендік болар еді». Тек сенің ғана жүрегің қан қақсайды. Оларға да
керегі
сол. Сенің дегеніңе жете алмағансың. Жеңістің аяқсыз қалғаны. Сенің
ұпайыңның түгелденбегені. Енді, міне, Болат өлгелі қанша уақыт өтті?!
Əншейінде тақ мінген марқұмның қырқы өтер-өтпесте, ақ өре киізді
құрағыта бастайтын төре тұқым бұл жолы неғып тына қалды! «Қазір
қазаққа
аға хан сайлаудың керегі жок,, үйткені үш жүздің басы түгел емес», — деп
сылтауратады. Ал, шынына келгенде, қазаққа аға хан қазір керек
болмағанда
қашан керек болады? Елдің жартысы жаудың боданында, жердің жартысы
жаудың табанында жатқанда ауыз біріктіріп, аруақ қоздырар тізгін ұстап
неге
керек болмасын! Ондай атаққа «Арқар» ұрандының қайсысының жемсауы
жыбырламай жүр дейсің. Бірақ бəрі сенен сескенеді. Мынандай қиын
күндерде бірталай абыройға қолы жеткен соң, бас тақ та соған бұйырып
кете
ме деп қорқады. Сол себепті де дүниеде қазақтың аға ханы, бас тағы
бұрынсоңды болмағандай, ол туралы қазір жүмған ауыздарын ашпай отыр.
Əрқайсымыздың қол астымызда, құдайға шүкір, бір-бір ұлыс бар ғой, соны
шүкіршілік етейік дейді. Ал, жеке-жеке қалғанда, қай-қайсысы да есіктегі
қойшының «Маған бұйырмайтын көтен боғымен піссін», —дегеннің керін
келтіріп, бізге бұйырмайтын бақыт ешкімге де бұйырмай-ақ қойса екен», —
деп тілейді. Бар гəп, міне, осында!»
Бір жағынан күдік күңсітіп, бір жағынан шындық шыжбалаңдап əр-сəрі
болған Əбілқайыр. əлі бір тоқтамға келе алмай жүр. Бүгінде оның жатса,
тұрса ойлайтыны сол. Қандай шешімге бел буғаны жөн?
Орыс шебіне жақын Торғай өзенінің Нұра тарауларын орағытып өтер
мүйісіндегі Қаратүбекке кеп қонғаннан бері бар ермегі — тарыдай
шашыраған тартымсыз ойлардың басын біріктіру.
Бір тұстан Шалқар Нұра үстіртінің кемер шыңдары қалқалап, екінші
тұсынан
Торғайдың кең арнасы көмкеріп, үшінші жағынан бір-біріне жең ұшынан
жалғасқан үш көл — Соркөл, Көлжарма, Бораншы, төртінші жағынан
айдын
тақырға ұласып қысы-жазы шалқып жатар Шөміш көл қоршап жататын
сиырдың тіліндей сүп-сүйір Қара түбек, шамалыда, қай жауың да
жақындап
келе алмастай алдырмас қамалды. Əбілқайыр биыл сол түбекке күз
басында
қонып, қыстап шықпақ. Терістігіндегі тағадай орағытып жататын
Айыркөлге
іреп кіріп жататын ту түбекке малын айдап салса, ығы да жеткілікті, шөбі
де
жеткілікті. Қаншама қанжауды қысында да онда қыстаған мал бөтекесі
бітеу
семіз шығады. Ал күнгейінде Шалқар Нұраның үстіртін жиектей жарысып
жатқан ай тақырдың бір пұшпағына малдың талағындай боп жалпая
жабысқан жайдақ көл — Байтақ көл. Одан ұшқан құс, жортқан аңның түртүрін табасың.
Əбілқайыр таң атса болды, қасына Мырзатай мен бірер мергендерді ертіп
сол Тар түбекке аттанады. Қасындағылар аң мен құсты қанша атса да,
құмарларынан шықпайды. Ал, Əбілқайырдың қуалаған аңы Тар түбекте
емес,
өз көкірегінде. Оған атқан оғың, жүгірткен тазың, салған құсың бəрібір
жетпейді. Қасындағылар мəре-сəре боп, қанжығаларын қалай майлағанын
есептеп жатқанда, ол басы көкірегіне кетіп дел-сал отырады. Бірақ, өз
ойының ұштығына бəрібір жете алмайды. Бұл қазаққа қанша еңбек сіңіріп,
қай жыртысын жыртысса, абырой таба алмасын біліп болды. Мына халық
көз
алдында істеген қай ерлігіңді де, қай еңбегіңді де көзапара есепке алмай
кете
барады. Оны мойындатқызу үшін қазақтың өз басы жетпес, өз ақылы
таппас
басқа бір сыртқары ықпалдың айырықша шапағаты керек. Ондай ықпал тек
құдайдың ғана қолында шығар. Құдайдың берген өнері, қайраты, ақылы,
айласы мынау қауқылдаған май тымақтар үшін бəрібір ештеңе емес. Одан
əйтеуір, елден ерек бірдеңе талап етеді. Ол елден ерек нəрсенің не екенін
өздері де білмейді. Бұл тегін бұлдап көрейін десе — кіші ұлдың қарадан
алған қатынының баласы. Күндік бай-ланыстарын бұлдап көрейін десе —
одан да шығып жатқан пəтуа жоқ. Қараның да, төренің де талай
шоншарларымен ілік-шатыс боп бітті. Бірақ, содан көгеріп жатқан көсегесі
қайсы! Өзіне салса, мына керік немелерге өзінің жерде жатқан аяк, асты
кісі
емес екенін сездірудің бір-ақ жолы қалған сияқты. Ол — ңазақтан тысңары
бір пəрмендірек патшаның шапағатына ие болу. Қазақтың маңында ондай
патшалың та толып тұрған жоқ. Бірі — орыс та, бірі — жоңғар. Жоңғармен
əмпейі боп не абырой табарсың! Ал, орыс патшасына қазақтың жүгірткен
қанша аты, жүмсаған қанша елшісі босқа арам тер болды. Патшамен əмпейі
болам деп Тəуке ештеңе шығара алмағанда, Қайып ештеңе шығара
алмағанда
бұл не шығарып көктетер дейсің! Тағы да шаптырған елшіні баяғы
Қойбағар
қүсатып қайтарып жіберсе, не істейсің?! Онсыз да төбеңде ойнап отырған
жұрт одан сайын төмпештің астына алмай ма?! Бірақ, бұл жолы: «Қол
астыңа
бодан болып кіремін, сен — басшы да, мен — қосшы», — деп басын ашып
айтса, қайтеді... Сонда да арқаңнан бір қағып шығарып салар ма екен?!
Қойбағардың жөні бөлек қой. Ол тұста кісінің табанында жатқан ез
жұрттың
əңгімесіне кім құлақ ассын, ал қазір қазақтың ойраттың тепкісіне оңай көне
салатын осал жұрт емесін орыстар да көріп, біліп жатқан шығар. Ондай
абыройды кім алып беріп отырғанын анау Омбы, мынау Уфа, сонау
Астрахань естімей, шеттерінен көрқұлақ болып қала қойды дейсіз бе?!
Ендеше, үш жүзге ортақ тақтың иесі аға хан, сірə, жоқ. Қазір қазак,
сұлтандарының арасында үш арыстың үшеуінің ортақ əскерінің бас
сардары
болып сайланған бұдан жолы үдкен, бұдан дəрежесі үлкен кім бар?!
Ендеше,
ол тек өз ұлысының ғана емес, күллі қазақтың атынан неге сөз салмайды?!
Сонда, патша бұнымен қайтып шекесінен сөйлесе қояр екен. Жоңғардың да
күні ертең не боп кетері белгісіз. Ар жағында қаулап қытай түр. Мұндайда
ақ
патша, ақылы болса, тап қазақтың ұсынған қолын қаға қоймас. Қайта мына
хабарға қуанып қалар. Оның үстіне, бұрынғы Петр патша өліп, орынына
бір
əйел патша болыпты дейді. Жана патшаның аты жаңа патша. Бұрынғы
патша
не десе, бұл да соны тап сол қалпында қайталай қоймайтын шығар. Егер
мұны ақ патша күллі қазақтың аға ханы деп танып жатса, онда қазақ күні
кешегі бірі қалмай соңына ерген бас сардарынан қайтып бас тарта алады?!
Əбілқайыр мынау ойда жоқ ақылына өзі күмəнданып, өзімен-өзі дауласа
бастайды. Жарайды, патша əлгі ұсынысын қабыл ала-ақ қойсын. Бірақ,
оған
қазақ көне ме? Одақтас десе бір жөн, бодан боламыз дегеніне
шалқаларьшан
түспес пе екен? «Жоңғарға бодан болмаймыз деп қызыл қанға батысып
жатқанда орысқа өз аяғымыздан барып бодан боламыз деп бізді қандай
жын
ұрды?» — дейтін шығар. Жə... Жоңғарға бодан болсаң, ар жағында
жаланып
қытайы тұр. «Ақыр заман боларда қара қытай қаптайды», — деп кітапта
жазылған ғой. Сол ақыр заманды көзапара өз басына өзі тілеп ап қазақтың
басына ат теуіп пе! Ал, жоңғарды үйреніскен жау ғой деп, бір күні олар, бір
күні бұлар жығып итжығыспен жүре тұрсын делік. Сонда мынау күнара
қымқуыт, күнара ойбаймен отырған жұрттың көсегесі қайтып көгереді. Ал,
орыс
ше... Орысқа сенің малыңның қажеті шамалы, ерісіңнің қажеті шамалы.
Шектес жатқан суларыңның бойына егін салар. Өзің түгілі итің жемейтін
судағы балығыңды сүзер. Ал, сосын неңді алады? Келіп қолыңдағы
құрығыңа таласпайды, астыңдағы тағыңа таласпайды... Құла туз, құба
шəліңде шаруасы жоқ. Əйтеуір, «алыстан «мен сендікпін» деп басыңды
изеп
қойсаң болғаны. Жоңғар қолына түссең не істейтінін баяғы ақ табан
шұбырындының тұсында көрсетті. Оның ар жағындағы құрт-құмырсқа,
бақашаянға таласып, қырылысып бара жатқан ызғындай шүршіт жоңғардан
асып
түспесе, кем түсер дейсің бе? Төбесінде отырған Құбылай тұқымын өз
дініне,
өз қанына сіңіріп, өз тілін, өз үрдісін ұмыттырып жіберіп отырған Қытай
табанында жатқан қазаққа: «Сенің де шашың қара, менің де щашым қара,
сенің де көзің қысық, менің де көзім қысық, кел бір жұрт болайық», —
демес
деп отырсың ба?! Ендеше, қай күні қай аждаһа келіп жеп кетер екен деп
қалтырап-дірілдеп отыра береміз бе? Мынау əлсізді күшті иемденіп, азды
көп
иемденіп жатқан заманда бəрібір басқаға телінуден басқа күн көрісің жоқ
екен. Онан да ез тағдырымызды өзіміз табайық. Басыңа ноқта бəрібір
түсетін
болса, дініңе қол сұқпайтын, тіліңе қол сұқпайтын, күн көрісіңе қол
сұқпайтын іргелі патшалықты көріп отырып, жетегіңе ал деп неге
жармаспайсың! Дəл өзіңдей көшіп-қонып жүрген қалмақ орыс патшасының
арқасында көршілерінің құқай-сұқайынан құтылып отыр. Анау башқұрттар
да солай. Сонда қазақ қашанғы шөре-шөре болмақ.
Осыны айтса, қазақ неғып түсінбейді? Бірақ, өңшең кер ауызға түсінбеу
деген сөз боп па! Бір екі кəбік езу ділмар шығып кеткеншектеп тұрып алса,
қалғандары да алды судан өтпегесін, басын алып қаша беретін жасқаншақ
түйелердей тартыншақтап тұрып алатын шығар. Ол ол ма? Артық қылам
деп
жүріп, тыртық қылып, басыңа қатер тілеп алуың да мүмкін. Сонда не
істегені
жөн. Қаңғыма ой тағы да кеп бір тығырыққа тіреліп тұрып алды.
Осы қазақ арасында ауызы дуалы дегендерден ептеп сыр тартып көрсе
қайтер еді? Олар не дер екен? Əуелі кімнен бастағаны жөн. Əрине,
Бекенбайдан... Екеуі əрі нағашылы-жиенді. Ол қыздан, бұл ұлдан туған.
Əкесі Абдолла сұлтан қара найза Қара батырға қарындасы Құттыбикені
беріп
қолын ұзартса, бұл одан туған Бөкенбайға нағашылығын бұлдап қолын
ұзартып отыр. Оның үстіне жау тиіссе: «Ал қайтеміз?» — деп тағы да соған
елден бұрын хабар жібереді. Енді мынандай келелі кеңес керек жерде оның
қайтып алдын кесіп өте алады! Бөкенбайдың өзін қойғанда, оның
ықпалында
сен шап, мен атайын деп ызғындай жеті ру отыр. Жеті руды былай
қойғанда
тама Есеттің: «Апамнан туған арыстаным» деп асты-үстіне түсетін кетелер
де
соны жақтайды. Бөкенбайдың аузын алдым деген сөз Есеттің аузын алдым
деген сөз. Ол екеуін бері қараттым деген сөз арқамды тамға тіредім деген
сөз.
Талай жерде үш арысқа сауын айтып қол бастаған да солар. Талай жылдар
кез түрткі көріп келген Жетіруға əз Тəукенің алдында жеңісті алып берген
де
солар. Олардың аузы қисайса, біраз жұрттың аузы қиясады. Бəрін былай
қойғанда қазір орыс шебіне ең жақын отырған да Бөкенбай. Уфа
саудагерлеріне үйір-үйір жылқы, отар-отар мал керек кезде салып ұрып
соған
жетіп келеді. Базармен де байланысы мықты. Башқұрттың ел ұстарларымен
де тамыр-таныстығы мол. Бекенбайды көріп, қалған табындар да Елек,
Қарғалы, Қайыңды Ырғыздың жыныстарынан қабан атып, су бойындағы
орыстарға апарып ақ астыққа айырбастайды дейді. Сонда бұның көкірегін
көптен мұжып келе жатқан əлгі ойды орыстың нанын алдымен жеген
Бөкенбай қостамағанда кім қостайды? Ендеше онымен тезірек сөйлесу
керек.
Ол ауылдан біраздан бері хабар да алмапты. Бəлкім, Бопайлар құлағдар
шығар...
— Бөкенбайдың ауылынан ешкім соққан жоқ па?
— Жоқ... Ренжіп жатпасын...
— Неге ренжиді?
— Құдайдан сұрап алған Тіленшісінің қырқынан шығып, құйрық
басқанына да, қаз басқанына да құр тастамай барып жүріп, биыл тыйылып
қалдық қой?
— Биыл ол неме нешеге шығатын еді?
— Төртке шығады ғой.
— Ендеше, ол баласына тоқым салар той өткізеді екен ғой!
— Əрине.
Ертеңіне Əбілқайыр Бопайды алып, Мырзатай мен Бəйбек бастаған бір топ
нөкер ертіп, кілем жауып, арғымақ тай жетелеп жолға шықты.
Күз сыңайы айқындала құмға жақындап, Ырғыз бойын тастап Жабысайға
кеп
қонатын Бөкенбай Əбілқайырды алдынан шығып, кілем жайып, аяғын
жерге
тигізбей ат үстінен көтеріп алды. Анадайдан ауылға жалпылдап қағыта
сөйлеп, бұны көрсе, төбесі көкке бір жетіп қалатын қара атандай талтаң да
тарпаң жездесі Қара батырдың дүние салып, бір айғыр төбенің басын бөлек
иемденіп жатып алғанына біраз болған.
Күйеуі өлгелі Құттыбике апасы да можаңқырап қалыпты. Əдеттегі
паңдығын ұмытып, есіктен емпеңдей шығып, қарулы жігіттердің қолында
келе жатқан інісінің маңдайына жабысты.
Хан қонаққа келіп, табындардың ауылы мəре-мəре болды да қалды. Есет
пен
Құдайназарға, Жетірудың барша игі жақсысына ат кетті.
Өз төңірегінде жүретін билер мен батырлардың қай-қайсысының үйінде де
Əбілқайырдың бір-бір кіндік баласы болатын. Ондай балаларды бүкіл рулы
ел боп бетінен қақпай өсіретін. Тіленші де əбден ерке екен. «Кіндік əкең
келді, қолыңды бер!» — дегенде, сыртта асық ойнап жатқан жерінен шаңшаң боп кіріп келген қара шұнақ бала төрде отырған ханның мойынына
бірақ ырғып мініп алды.
— Мына доңыз қайтеді-ай, түс шапшаң, — деп Бөкенбай ақырды.
— Қамшысын бермесе түспеймін, — деп Тіленші тепсінді.
— Апырай, қазақ пен қалмақта ешкімді иығыма шығармаспын деп
жүргенде мына қара сирақ табынның қылғанын қарашы, — деп Əбілқайыр
күлді. — Жарайды, жарайды. Болсын. Ау, мынауың түбінде əкесінен де
асқан батыр болар, — деп қояды Əбілқайыр.
— Жоқ, батыр болмаймын, қасапшы боламын, — дейді Тіленші.
— О, неге? — деп күлді кіндік əкесі.
— Қасапшы болсам күнде бөтеке жеймін, — дейді тентек бала.
Үйдің іші мəз-мəйрам.
— Əулиеден-əулие қоймай тілеп алғанда, қасапшы болсаң, қатырады
екенсің — дейді Құттыбике əжесі күлем деп шашала сөйлеп.
Тентек бала ханның сары ала бунақ қамшысын ұстап ауыл-үйден байғазы
жинауға шапқылай жөнелді.
Бекенбай ұрпақтан кемдік көрген кісі еді. Əйел үстіне əйел ап, талай
перзент
көрсе де, бесіктен белі шықпай жатып шəйіт боп кете берді. Тұрақтағаны
осы
— Тіленші. Тіленшіге екі қабат жылы шешесі шəмекейдегі төркініне барып
босанам деп, некелі босағасын тастап, отауымен көшіп кеткен. Содан
Бөкенбай бірде жорықтан қайтып келе жатса, Қарақұмға енді іліге
бергенде,
тау-тау шағылдың арасынан алба-жұлба біреу шыға келді кеп:
— Бөкенбай батыр, жаудан алып келе жатқан олжаңды
мойынымдағы мына дорбама айырбастайсың ба? — деп алдын кес-кестеп
тұрып алады.
Тізгініне жармасқан мына мүскінді кім деп түсінерін білмей аңтарылып
қалған батырдың қасына Есет келеді. Оның қайнағасының қасынан
шықпайтынында да мəн бартын. Біреу-міреу Бөкенбайға: «Қасыңа қара
ермеген», — деп тіл тигізбесін дейтін. Ен таманың, тəуекелін ұстап тұрған
атақты
үлкен батыр үлкен басын кішік қып, өзіндей кісінің қол баласындай
солаңдап
соңынан қалмайтын.
Сол Есет мынау жол бойынан шыға кеп тобылғының сабындай қызыл
тарамыс қолын Бөкенбайдың ақ танау тұлпарының жалына созып,
жабысып
айырылмай қалған, ит жұлған торғайдай қара сирақ біреуді көргенде жүрегі
əлденеге шым ете қалды. Бұл да бір жақсылықтың нышаны шығар деп
ойлады. Əйтпесе, даңқы жер жарған Бөкенбай батырдың тізгініне тегін кісі
жармаса ала ма!
— Бөке, қайда қалмай жатқан дүние. Жауға кеткенше мына
пақырға кетсін. Пəтихасы тиер. Ауызына құдай салып тұрған шығар, —
деді.
— Ал, пақыр, ала ғой. Олжа сенікі! —деді Бөкенбай. Арт жақтағы
жігіттерге:
— Анау айдап келе жатқан қыл құйрықтарыңның маған тиесілін мына
кісінің алдына салыңдар, — деп желе жортып жүре бермекші еді, қайыршы
алдын тағы кескестеді.
— Ау, батыр, мен сенен садақа сұрап түрған жоқпын, саудаласып тұрмын.
Алдыма жылқы салсаң, астыма ат мінгіз. Қанжығама қоржын іл.
Қолыма қару бер. Əйтпесе, ол жылқыңды жал асқасын бір қарақшы қуып
кетсе қайтем?! Ат мінгізгенде де, астыңдағы ақ танауды түсіп бересің,
қоржын ілгенде де мынау қанжығаңдағы қоржынды ілесің. Қару бергенде
де
беліңдегі бес қаруды түгел сыпырып бересің.
Батыр атынан түсуге мəжбүр болды. Сонда қайыршы атқа қарғып мініп:
— Қайыршының бұл дүниедегі жаңғыз дəулеті — мойынындағы дорбасы.
Содан басқа несін айырбас қылсын. Қауыс-қауыс екен деп қомсынба! Сен
көп дəулетіңнің шетінен бөліп беріп түрсың, мен бар дəулетімді бүтін беріп
тұрмын. Осы қауыс-қауыс дорба мына кешегі жеңісіңнен бетер
желпінтпесе, төбеңді көкке жеткізбесе, маған кел. Абайлап ұста, қолыңнан
түсіріп алма, қатты нəрсеге тигізбе, инетікен кіргізбе! Анау көз ұшындағы
айқай шағылдан асқанша ауызын ашып қарама! Айқай шағылдан асқасын
ауызын ашып қарағасын, ертең елге жеткен бойда үлан-асыр той жасағың
кеп
кетер. Сол тойыңа байғазым болсын, əлгі маған берген жылқыңды өзіңе
қайтып бердім. Қауыс дорбалы қайыршы едім, енді, міне астыма ат
мінгізіп,
қолыма найза ұстатып, қандыбалақ қарақшы еттің. Ер азығы мен бөрі
азығы
жолда деген ғой. Өз малымды өзім тауып алармын, — деп атын бір тартып,
шауып ала қайқайды.
Аң-таң қол түрып қалады. Батыр алдындағы айқай шағылдың басына
шыққанша асығады. Айқай шағылдың басына шығып қараса... Мұрыны
пыспыс етіп қызыл шақа ұл бала жатыр. Жүрегі жарыла қуанған Бөкенбай мен
Есет сол арада соңдарындағы Жетіру қолына: «Ертең елге барған бойда
ұланасыр той болады!» — деп жар шашады.
Бөкенбай жүрегі жарылып еліне жетсе, үйі қаңырап бос тұр. Төркініне
кеткен
əйелі əлі келмеген. Батыр қайын жұртына ат шаптырады. Барса — əйелі
бетін
тырнап жылап отыр дейді. «Батырға көрінер бетім жоқ. Жорықтан
қайтқанда
алдынан алып шығып қуантам ба деген шекесі торсықтай сəбиім дүниеге
келгесін бір аптадан соң шетінеп кетті», — деп зарлайды дейді.
Сондағы қайыршының қауыс-қауыс дорбасында хан ордасының төрінде
жатқандай рахаттана ұйқы соққан батыр осы Тіленші еді. Атын да
қайыршы
беріп кеткен бала деп Тіленші қойған.
Одан бері төрт жыл өтті. Тіленшінің тегін ешкім білмейді. Пішініне
қарасаң
— аумаған əкесі. Біреулер: «Бөкенбай тегін кісі емес қой, баяғыда қайыршы
боп алдынан шығып жүрген қызыр екен», — деседі. Біреулер:
«Бөкенбайдың
əйелі балаларым көз тиіп тұрмай жүр деп, жер түбіндегі төркініне барып
босаныпты. Сол арада бір пірəдардың айтуымен жас нəрестені бір ел кезіп
жүрген тентірендіге беріп жіберіпті. «Қызырдың бергеніне тіл өтпейді,
қайыршының ұстағанына көз тимейді. Бірақ, бұл сырыңды ешкімге айтпа.
Тіпті, төсектес күйеуіңе де айтпа», — депті дейді əлгі киелі кісі. Сосын да
Бөкенбайдың əйелі Тіленшіні айналып сүймейді екен. «Бұл менің балам
емес,
менің балам нағашыларының қорымының шетінде қалды», — дейді екен
деп
соғады.
Не де болса, Бөкенбай Тіленші дегенде отқа түсіп кете жаздайды. Оны
көріп
Бөкенбайды сыйлайтындар да Тіленшінің асты-үстіне түседі. Міне, бүгін,
сол
Тіленші төртке толып, тоқым салдырар той жасатпақ. Тайға мініп, тақым
баспақ. Мінер тайын Əбілқайыр ханның өзі əкеліп отыр.
Нағашысы мен жиені бірін-бірі қағытып қояды.
— Апырай, ə, төренің де қолынан мал шығады екен-ау!
— Тұяғының тұяқ ертіп оралатынын біліп отырса, төренің қолынан неге
мал шықпасын!
Əбілқайыр Бөкенбайдың қолында екі күн жатты. Тойға келген Жеті рудың
жақсыларымен мəслихаттасты. Олар «Ханның бұл жүрісі тегін жүріс емес
шығар. Енді қай жаққа жорыққа аттанбақ екен?» — деп келсе керек.
Əбілқайыр жүректерін орынына түсірді. Екі күннің ішінде жорық жайында
бір ауыз сөз болған жоқ. Екі күн асып, үшінші күні Бөкенбай мен Есет
ханды
ордасына шығарып салды. Нөкер Бопайдың қасында қалды да, үш салт
атты
ілгері кетіп оңаша шер тарқатысты.
Əбілқайыр əңгімесін əріден бастап, сөзінің аяғын жұтып қорғалақтай
сөйлеп
еді, Бөкенбай бірден түсініп:
— Иə, бізге, шынында да, таудың ығына тығылсақ та, пана іздемей
болмайды! — деді.
Оған Есет те басын изеді. Хан енді ойындағысын түгел ақтара бастады. Бүл
гəпті алқаға салмаса, арты даулы боларын, ал алқаға салса, орысқа бодан
боламыз деген əңгімеден жұрт үркіп кете ме деп қорқыныш айтты. Бұл
жолы
екі батыр аңтарылып қалды.
— Біз бодан боламыз демесек, одақтас болайық дегеніңе ақ патша
сөйлеспейді де.
Бөкенбай батыр ойланып қалды.
— Ал, осы мына отырған қалмақтар мен башқұрттар өздерін орыс
патшасының боданымыз дей ме, одақтасымыз дей ме!
— Боданымыз дейді.
— Ендеше, сол қалмақ пен башқұрт өліп жатыр ма?
Тиіп кетсең, ар жағынан «тəйт» деп патша шыға келеді.
— Əлгі Аюке еліне барымташы шапса да «ойбай, əскер бере көр» деп
патшаның əкіміне жүгіреді дейді ғой. Əбілқайыр екі батырдың бодан
болудан да қаша қоймас түрін байқап:
— Ал осыған басқалардың көзің жеткізе аламыз ба? — деп еді.
— Əй, қайдам, — деп екі батыр бастарын шайқады.
— Ендеше, ақсақалдардың жиынына орысқа одақ бол деп елші
аттандырайық деп рұқсат ап, елшіге бодан боламыз деп айтқызсак, қайтеді.
Узақ уақыт үнсіз отырысқан үшеу бұдан басқа амалдары жоқ екенін ұқты.
Содан Бөкенбай башқұрттарға барып, ру басыларымен сөйлесіп көрді.
Олар
қазақтардың кеңіліне не қашып жүргенін Уфа əкімдерінің құлағына салды.
Келесі жыл көктемде Əбілқайырдың ордасына иісі Кіші жүздің, Кіші жүзге
жақын отырған уақ, керей, қьшшақ, арғынның кейбір руларының тізгін
ұстарлары бас қосты. Бəрі де: «Қазақтың өзіне салсақ, жоңғарлармен
жағалас
ұзаққа созылып кетер түрі бар. Орыстан көмек сұрамасқа амал қалмады»,
— деген əңгімеге келісті. Олар хан ордасынан бір-бір бағылан жеп: «Патшаға
біздің атымыздан елші аттандыруыңа келісеміз» — деп тарасты. Көктем
басында башқұрт Алдарбай келіп қазақ елшілігін Уфаға алып кетті.
Енді, міне, сол елшілік соңына ақ патшаның елшілігін ертіп Уфадан бері
шыққанына да біраз күннің жүзі болды. Баяғы сырды тек Бөкенбай, Есет
үшеуі ғана біледі. Басқа жан баласына əлі күнге ауыздарынан шыққан емес.
Ертең елшілік келгесін не де болса, көріп алмақ. Қазір Əбілқайырды бір
жағынан бітеу жарадай іште бүғып жатқан сол бір құпия қинаса, екінші
жағынан ру басыларының кейінгі кезде бір-біріне ерсілі-қарсылы
шұбырысып жасырын мəслихаттасқаны жанына батып жүр. Əдейі
уəделесіп
қойғандай ақ патшаның елшілігін қабылдаймын деп ақ отау тігіп
əбігерленіп
жатқан хан ордасына ешқайсысы жоламайды.
Жер түбінен «қол астымдағы ұлысыммен боданыңа кірем» деп елші
шақыртып, ол келгенде соқиған қара басынан басқа жан шықпаса тірідей
жерге кіргені де.
Кейінгі кезде Уфа жақ көкжиекке үрейлене қарайтынды шығарды. Əзір
əйтеуір бұлдыраған көк сағымнан басқа ештеңе көріне қойған жоқ.
Қашанғы
солай түра берер дейсің. Нұралының кеткенінің езіне сегіз күннің жүзі
болып
барады. Енді көп ұзамас, бір хабары шығып қалар.
Əбілқайырдың қарай-қарай көзі талды.
Үшінші бөлім
АРБАСУ
Бак, ңараған жігіттің
Басында болар айласы.
« Қобыланды батыр» жырынан.
Көсенің иегіндей көк сүрланып жатқан жылмағай тегістік біресе күміс
қылшықтанып тұратын боз селеулі далаға, біресе тырбиып сораң, жапақ
өскен сортаңыт жазықтарға кезек ұрынып, жер реңі өзгерейін деді. Көз
ұшында көгеріп тұрып алып, маңына жуытпай жігеріңді құм қылатын
мұнар
таулар енді жолдың екі бетінен кезек ұшырасып, зорыққан нар қоспақтай
сұлай жығылып қалып жатыр. Алыстан аспанмен тайталасып айбынды
көрінгенмен, қасына келсең — бір-бірімен жалғаспай əр жер-əр жерге
сəңкиіп-сəңкиіп оқшау біткен кертік-кертік кемер биіктер екен.
Ешқайсысының бауырынан өсіп тұрған көгеріс, жорытқан аң, жайылған
мал,
қыбырлап-қимылдап жүрген тіршілік белгісі білінбейді. Кейбіреу осынау
алатағанақ тегістікке дірілдеп-дірілдеп қата қалған бауыздау қандай