Үркер - 27

келіп қалғанын көріп, Əбілқайыр хан оны, Тевкелевті екі шақырымдай
жерден алдынан шығып қарсы алуға тапсырма беріпті... Оған əзірленген
киіз
үй ханның киіз үйінен онша алыста емес екен. Əбілқайыр хан Тевкелевтің
аттары мен түйелерін, атап айтқанда 200 ат пен 12 түйені, өз
бақташыларының қарауына алып бағып-қағуға бұйырды».
«Тағы да не жазсам екен?» — деп біраз ойланды. Талай жерде байқап жүр,
орысша жазғаны ойлағанындай жатық шықпайды. Онысын бұрын тегінде
бір
шыпа барлығынан көретін. Сөйтсе, Сыртқы істер коллегиясының іс
қағаздарын ақтарып отырып байқады: басқалардың да жазғандары ойқышойқы шығады екен. Оның сыры əкімшілік үрдісте кімнің, қашан, кімге не
істеп, не қойғанын əбден бажайлап, қырық қайталап ежіктей жазуды талап
ететіндігінде болар. Мəселен, мына күнделігіне: «Тевкелевтің өз ордасына
жақындап қалғанын көріп, Əбілқайыр хан екі шақырымдай жерден
алдынан
шығып қарсы алуға тапсырма беріпті» — деп жазса, қандай жатық, қандай
түсінікті. Бірақ, біраз басын қатырыңқырап түсінбесе, ештеңені оңай
ұққысы
келмейтін патша əкімшілігі «Кім-кімнің ордасына жақындап қалғанын
көріп,
кім екі шақырымдай жерден кімді алдынан шығып қарсы алуға тапсырма
бергенін» егжей-тегжейлі жазуды талап етеді. Сөйтіп, егжей-тегжейлеймін
деп отырғанда əр сөзді əр жаққа бытыраған əлгіндей əжептарқы сөйлем
шығады.
Қолы арапша жазуға да, орысша жазуға да бірдей дағдыланғандықтан ба,
əріптері соншалықты ұсақ түсті. Неге екені белгісіз, қай əрпіне қараса да,
шеттерінен тазы иттің құйрығындай шиыршық атып тұрады екен. Ол өз
жазуын бүгін көріп отырғандай көз алмай қарап көп отырды. Сосын біреуміреу көріп қалмасын дегендей қалың дəптерді тарс жауып темір
сандықтың
ішіне ытқытып жіберді. Күн батқанша шалқасынан түсіп ап, төбесінен
күлтеленіп төгіліп тұрған қызылды-жасыл уық баулар мен жел баулардың
шашағын санап жатты да қойды.
Түн ортасында есікті мысық құсап ұрланып ашып бір қара кісі кіріп келді.
Ешкім естіп қалмасын дегендей сыбырлай сөйлейді.
— Елші, мырза, — деді ол. — Мені сізге хан жіберді. Не өзі маған келсін,
не
мен барайын дейді. Екеумізге бүгін түнде кездеспей болмайды дейді. Ру
басылары қашан патшадан келген жарлықты жұрт алдында жария
қылғанша
екеуміз оңаша жолықпасын деп сыртымыздан аңдушылар қойды дейді. Біз
соларға байқатпай жасырын кездесуіміз керек дейді.
Тевкелев оның қасына Таймас деген башқұрт пен Юмаш деген башқұрт та
емес, татар да емес, орыс та емес, бірақ үшеуінің тілін білетін əсіреңкі
біреуді
ертіп жіберді. Бір уақытта екі иінінен дем алып Юмаш қайтып келді.
— Елші мырза, маған сізді жарлы-жақыбай қазақтардың бірі қып киіндіріп
ертіп əкел деді. Хан өзі бізді ауылының сыртындағы қалың жыңғылдың
арасында күтіп тұрмақшы.
Тевкелев Юмаш қолтығына қысып əкелген жыртық шекпен мен жыртық
тымақты киіп сыртқа шықты. Ай сүттей жарық. Екеуі енді қастарындағы
ауылға хабар сұрай бара жатқан боп күн шығысқа қарай жүрді. Ши арасына
кіргесін жып беріп басқа жаққа бұлтарды. Бұқпақтай-бұқпақтай қалың
жыңғылдың да арасына жетті. Əлдебір күмілжі қышқыл иіс мүңкиіп қоя
берді. Əлдеқайдан шілделік шырылдады. Юмаш солай қарай бастады.
Сөйтсе
— шілделік боп шырылдап тұрған Таймас екен. Жыңғылдың қалың өскен
бір
тұсында айдың жарығымен аруақтай ағараңдап, үстіне құп-қу түйе жүн
шекпен киген хан тұр. Мынадай бозалаң түнде оның адам екенін де, бұта
екенін де, қапелімде, аңғара қоймайтындайсың. Екеуі құшақтасып көрісті.
Сосын анадай жерге төсеп қойған бозғыл бөстектің үстіне барып отырды.
Таймас пен Юмаш қалың жыңғылдың арасына сіңіп жоғалды.
Екеуі оңаша қалғасын хан сөз бастады.
— Ал аман-есен жеттіңіз бе? Жол-жөнекей қиындық
көрген жоқсыз ба?
— Шүкір. Өз жағдайыңыз қалай? Есендік пе?
— Қалай болары əлі белгісіз. Ертең ру басыларының жиынына шақырмас
бұрын өзіңізбен оңаша сөйлесіп алғым келді. Олар Сейітқұл мен
Құттымбет орыс патшасынан жоңғарға қарсы бірге соғысатын əскер
сұрай кетті деп ойлап жүр еді. Елшілік келе жатыр деген хабарды естіп,
көңілдеріне бір секем қашып, менің əр адымымды аңди бастады. Кеше
сіздің
қасыңызда ғаскер адамдары барын өз көздерімен көріп келғен билер маған
келіп, сізбен оңаша кездесуге тыйым салып, тек біздердің көзімізше
ғана сөйлесесің деп шарт қойып кетті. Содан бері ешқайсысы қараларын
кəрсеткен жоқ.
Өзара не деп пəтуа байласып жатқанын бір алла біледі. Бірақ, оларға бодан
болу жайындағы əңгімені абайлап айтпай болмайтыны белгілі болады.
Тевкелев мынаны естігенде тамағына тас тығылғандай қылғынып қалды.
Қапелімде не айтарын да білмеді. Сонымен манағы ойлаған күмəнінің рас
болып щыққаны ғой. Асқар таудай боп келген көңілі аяқ астынан жер
болып
жеміріліп жүре берді. Ай астында бордай боп қуарып томсырайып отырған
бейтаныс ханның сұп-сүр жүзіне тесіле қарап қатыпты да қалыпты.
Елшінің ойын айтпай түсінген Əбілқайыр:
— Сіз бүйтіп абыржымаңыз. Əлі де үміт бар, — деді.
— Ру басыларының қолдамайтынын біле тұрып, ақ патшаға елші
салғаныңыз қалай?
Хан жайбарақат жымиып қойды. Тевкелев одан сайын аң-таң.
— Мəмбет мырза, — деді. — Енді екеуміз, не де болса, бір қамытқа
жегілдік. Бір-бірімізді кұстаналағаннан екеумізге де пайда шамалы. Одан
да мына жағдайда не істеп, не қойғанымыз дұрыс болатынын ақылдасайық.
Жарайды, сұрап қалған екенсіз, айтайын. Менің бұдан басқа ешқандай
амалым жоқ еді. Бір кезде ата-бабамыз сонау Қаратау бойын жайлапты.
Ташкент, Сайрам, Түркістан шаһарларын билепті. Енді, міне, ол өлке
түп-түгелімен қонтайшының қолында. Жау алған жерде менің əйелім мен
өгей шешем қалды. Маған мынау жапан түзге қоныс аударуға тура келді.
Атамекенінен көтеріле көшкен жұрттың қоңсыларына тынышсыз
келетін əдеті ғой. Мен де, міне, бұхаралықтармен, башқұрттармен,
қалмақтармен жүз шайысып отырмын. Қазір Бұқар мен Хиуаны
бірдеңе етіп иліктірген сияқтымыз. Ал Оралдағы башқұрттар мен
Еділдегі қалмақтардың сол баяғы қырбайы қалыптары. Қалмақ тайшылары
əуелден де баянсыз жұрт. Бүгін тіл табысса, ертең тағы атысыпшабысып шыға келеді. Ал башқұрттар алдияр патшаның əзі
айтпаса, келісімге келмейміз деп кергиді. Сосын мен ақ патшаның қол
астына етсем,қалмақ пен башқұрттан іргем тынышталып,
қонтайшымен армансыз алысуға жағдай туа ма деп ойлап едім. Оның
үстіне,
көзіміз көріп отыр, қалмақтар мен башқұрттарға біреу-міреу жолап кетсе
болды, ақ патшаның ғаскері дікендеп жетіп келеді. Боданында болсаң,
кім біліпті бізге де сөйтетін шығар.
Əбілқайыр: «Бұл айтып отырғаным дұрыс па?» — дегендей сөзін үзіп,
Тевкелевке көз тастады.
— Жарайды, бұныңыз түсінікті. Бірақ, оған қол астыңыздағы ру
басылары қарсы болып отырса, ол ойыңызды қайтып жүзеге
асырмақшысыз. Əбілқайыр мырс етіп күліп жіберді.
— Ғафу етіңіз, елші мырза. Сіз əлі біздің жұртымызбен
сыралғы бола қойған жоқсыз. Атының сыры иесіне мəлім дейді ғой. Егер
сіз
боп, біз боп бірігіп қайрат қылатын болсақ, əлгі айтқаным тым онша үміт
үзе
қоярлық қиын шаруа емес.
— Сонда қалай?
— Елші мырза, біздің жұртымыздың арда екенін естуіңіз бар шығар.
Тевкелев тамағын кенеді.
— Ендеше арда малдың асау келетінін білесіз ғой. Асауды күшпен емес
айламен алады. Күш көрсетсеңіз, күшігенді де иліктіре алмайсыз, ал
айламен
арыстанды да ноқталауға болады емес пе? Біздің халқымыз қазір арыстан
сияқты. Əлсізге тап келсе, мерт қылады. Əлдіге тап келсе, өзі мерт болады.
Екі жақтан да қайраты асқан əулеттілер қамап тұрғанда мен оны көз апара
қайтып мерт қып қоймақпын. Əрі ойладым, бері ойладым, екі мықтының
əупірімімен арпалысып мерт болғанша, сабырлысымен арбасып тірі
жүргенді жөн көрдім. Өзіңіз айтыңызшы, менде бұдан басқа амал бар ма
еді?
Жұрт бұл қылығымды не деп ойласа, о деп ойласын, ал өзім тек бір
басымның ғана емес, бүкіл елдің мүддесін ойлағанда тапқан жалғыз
амалым деп білем. Сондықтан мені жұртты жер түбінен босқа
сабылтып жүрген жəй əншейін суайт қой деп ойлап қалмаңыз.
Тевкелев тағы да тамағын кенеді.
— О не дегеніңіз? Белгілі бір қорытындыға келуге əлі ерте ғой.
— Дұрыс айтасыз. Əлі ерте. Сондықтан да, елші мырза, біз бүгін сол
жетегімізге ермей, басын алып қашып отырған асау жұртқа қандай айла
жасайтынымызды ақылдасайық. Бүрын олармен жападан-жаңғыз
алысу маған өте-мөте қиынға түсіп жүрген. Енді, міне, сіз келдіңіз. Екеулеп
алыссақ, еншалла, бірдеңе шығаратынымызға сенімім кəміл.
Тевкелев үндеген жоқ. Хан сөзін қайта жалғастырды.
— Біздің жұртымыздың «жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен
шығады» — деген мақалы бар. Ол оның ықылас-ілтипатты бəрінен жоғары
санайтынын көрсетеді. Сіз де оларға бірден «ант беріңіз» демеңіз.
Онда үркітіп аласыз. Əуелі əрқайсысына ілтипат білдіріп, сый-сияпат
үсынып ауыздарын алыңыз.
Тевкелевтің ойына мана өзі оқып шыққан нұсқау қағаз түсті. Онда «Əуелі
ант
ал, сый-сияпатты əрқайсысы ант қағазға қолдарын қойғасын тізім бойынша
үлестір жəне ол тізімді кейін Сыртқы істер коллегиясына тапсыр», — деп
жазылған-ды. Ал мына хан «ант жағын ауызға алма, əуелі əрқайсысына
алапа
үлестір», — дейді.
— Игі жақсыларының ауызын алып алсаңыз, қазақ деген қыңқ етпейді.
Айтқаныңызға жүріп, айдағаныңызға көнеді. Сондықтан бар гəп ру басы
билерде. Сондағы жанына жағатын қошаметтің түрі «өздеріңіз білесіз»,
«бұған не дейсіз», «осы дұрыс шығар» секілді ізет мезірет те, сыйсияпатының түрі — ертең əйтеуір жұрттың алдында бір мақтанып қалуға
жарайтын жылтырақ киім, таңсық бірдеңе.
Тевкелев жиырылыңқырап отыр. «Мынаның аузынан айладан, сый-
сияпаттан
басқа сөз шықпайды екен. Осының өзі менен бірдеңе дəметіп отырғаннан
сау
ма!» — дегендей көзінің астымен бір қарап қойды. Ханның сол сұп-сұр
қалпы. Елшінің қозғалақтап қалғанын байқап сөзін тия қойды.
Тевкелев ренішті дауыспен:
— Сіздің елшілеріңіз Мəскеуде де, жолда Уфада тоқтағанымызда да
қайталап сұрағанымызда бұл əбден ақылдасып-мақұлдасқан басы ашық
мəселе деп еді, артының бұлай болып шыққанын қарашы, — деді.
Ханды абыржытам ба деп айтып еді, ол мүны мүсіркеп тұрғандай
мұртынан
күліп:
— Оның жай-жапсарын жасырғам жоқ, жаңа ғана айтып бердім. Егер
«бодан боламыз» деп айтсам, билер маған ақ патшаға елшілік жіберуге
рұқсат бермес еді, ал «бодан боламыз» деп айтпасам, ақ патша да маған
елші
жібермес еді. Елшілік келмесе, мен мына жұртты өз дегеніме көндіре алмас
едім. Енді, міне, сіз келдіңіз.
іМенің өз дегеніме жетуге аз да болса, жағдай туып отыр. Сіз екеуміз елді
ақ
патшаның боданы болуға үгіттеп көреміз. Ол ойымыздан шықсақ, ақ
патша менің еңбегімді ескерусіз қалдырмайды деп білем. Мынандай əрпілтəрпіл жағдайда əрқайсысы əр жаққа қашып тұрған өз жұртымның бас
ноқтасын бір өзімнің қолыма ұстатып, басқа хан-сұлтандардан
абыройымды
асырып берсе, мен алдияр тақсырға да, қазаққа да опық жегізбес едім.
Қазір
қазақтың қамын мендей ойлай алатын кісі жоқ. Оған талай жерде көзім
жетті.
Бірақ, оң мен солын бірде біліп, бірде білмей қалатын аңғал жұрт соны əлі
түптеп түсінбей келеді. Құдайдан жасырмағанда сізден несіне жасырайын.
Бұл істі іс қылып шығара алсақ, патшаның да, қазақтың да, менің де табар
пайдамыз шаш етектен, — деді.
Тевкелев тағы да тергей қарады. «Мынауы шыны ма, жоқ көлгірсігені ме?»
— десе керек. «Қалай түсінсең, олай түсін» — деп Əбілқайыр да
мізбақпады.
— Ал, еліңіз ол айтқаныңызға бəрібір көнбей қойса қайтер едіңіз?
Ханның қиылған сұлу мұрты тағы да бір бүлк етті. Тевкелев, қапелімде,
сасқалақтап қалды.
— Егер əлгі əрекетімізден ештеңе шықпаса, олар маған, ақ патшаның
елшілігіне қастандық ойлап жүрмей ме? Ондай қиын жағдай тап бола
қалса, сіз қандай қолқабыс бере аласыз?
Əбілқайыр сол қырындай қараған қалпы самарқау тіл қатты.
— Егер қазақ шонжарларына көңілдерінен шығатын сыйлық тауып бере
алсақ, олар ешқандай да қастандық жасамайды, ақ патшаның боданы
болуға
да көнеді. Бəрі енді сіз бен бізге байланысты.
Хан қайтқысы келгенін білдіріп қалың жыңғылдың арасында қылт-қылт
төбе
көрсетіп түрған қызмет-шілеріне қарады.
Тевкелев соны аңғарып:
— Ал, алдияр патшаның жіберген грамотасын қашан алмақшысыз? — деп
сүрады.
Хан:
— Хабар өзімнен болады. Əуелі мынау ірі-ірі билердің бір
қатарының ауыз-лəмін байқап көрейін, — деп орнынан көтерілді.
Бұнымен қол ұстасып қоштасты да, күлтеленіп тұрған қалың жыңғылдың
арасына сіңіп жоғалды. Жолда Таймас пен Юмаш қарсы жолыққан екен.
— Сен мені шығарып сал, — депті хан Юмашқа. Таймас мұны ертіп
Маңтөбеге қарай беттеді. Ай батып, жұлдыз бозарып жаңа таңның хабары
білініп қалыпты.
«Бəсе, қайдан түскен батпан құйрық деп едім-ау. Нағыз шырғалаң енді
басталатын шығар», — деп ойлады Тевкелев құланиектеніп қалған
күншығыс
жаққа бір қарап қойып.
Ертеңіне, шынында да, таң атпай жатып шырғалаң басталды да кетті.
Түнде
Əбілқайырды үйіне шығарып салуға кеткен Юмаш сиыр сəскеге оралмай
қойды. Елшіліктегі башқұрттар дүрліге жөнелді. «Орыс елшісінің келгенін
башқұрттардан көріп жатқан болды. Əлгі Юмаш аман болса жарар еді», —
деп Таймас жүз келіп, жүз кеткен шығар. Сəскеден аса бере Юмаш келді.
Сөйтсе, түнде Əбілқайырды шығарып салып, қайтып келе жатса, жолда бір
сойыл көтерген адамдар тап болып, таң атқанша аяқ-қолын байлап, сай
бойында ұстап отырыпты. Таң атқасын бір үй толы ақсақалдардың алдына
алып барыпты. Ызғар шаша қарап иін тіресіп отырып алған қазақ билері
бірінен соң бірі сүрақты қарша жаудырып, Юмашты тергеп-тексере
бастапты.
— Түн ортасында неғып жүрсің?
— Ханның ас үйіне барып келе жатыр ем.
— Онда не бітіріп жүрсің?
— Ет жей барғанмын.
— Немене, өздеріңде тамақ жоқ па?
— Бар. Бірақ елден шыққалы жас ет жегем жоқ еді, ет жегім келіп кетті.
Ін түбіндегі тышқандай сығалай қараған тіміскі көздер оның бүл сөзіне
онша
илана қоймаса керек, бастарьш шайқап бір-біріне қарапты.
— Əй, естек, — депті бір шеке тамыры білеуленіп тұрған қызыл сары
еркек өндіршегін созып өңмеңдей тіл қатып. — Сенің əлгі былшылыңа
сенетіндей бұл арада есектің миын жеген ешкім жоқ. Онан да шыныңды
айтсайшы. Əйтпесе, сен секілді қаңғырманың құны бес-ақ тиын екенін
білмейсің бе? Қол-аяғыңды байлап ана көлдің ар жағындағы жұтпаға
тастай
саламыз. Түні бойы ел адақтап жүрген су аяқ есектің қайда құрығанын кім
біледі? Құныңды даулап əлгі қатын патшанын өзі келсе де, бір жіліншігіңді
таба алмай арманда қайтады. Кəне, айт, түнде қайда болдың?
Юмаш əлгі айтқанын қайталап айтыпты. Одыраңдаған екі-үш жігіт
бұзаубас
дойырларын салақтатып қасына кеп тұра қалыпты. Біреуі қамшысының
сабымен желкесінен нұқып түрып:
— Соқпа өтірікті! Сен əлгі шоқыншық елшіні ханға апарып оңашалап
жолықтырып қайттың ғой! — деп гүр ете түсіпті.
Юмаш сонда да мізбақпай:
— Ал, алар жанымды ала қойыңдар. Мен айтарымды айттым. Түнде
мен елшіні де, ханды да көруден аманмын. Олар бір-бірімен жолықты
ма, жолықпады ма, одан да бейхабармын. Бірақ, ит те болсақ мұсылманбыз
ғой. Қапы қалып жүрмеңдер. Орыстар сендерге бүгін бату, ертең тату
болып
итырқылжың боп жүре беретін башқұрт пен қалмақ емес. Кісісін өлтірмек
түгіл, сынық бұрауын белдеріңе қыстырсаңдар, жез зеңбірегін сары
үлектей
желкеңе шəгеріп, жатып алады. Сендерге бодан бол деп зорлық жасаған
ешкім жоқ. Болсаң болатындарыңды, болмасаң болмайтындарыңды
ашып айтыңдар. Бірақ əлім-жеттік жасаймыз деп, сау бастарыңа сақина
тілеп алмаңдар, — депті.
Үй толы еркектердің бірсыпырасы оның бұл сөзіне мұрттарынан күлсе, бір
тобы көздерінің астымен бір-біріне қарасыпты. Манағы шеке тамыры
бадырайған өжеңбай қазақ итініп тағы ілгері шығыпты.
— Сен өйтіп кеп былшылдама! Орыстың жəйінен біз де құр құлақ емеспіз.
Ак, патшаның ондай мықтылығы бар екен, онда баяғы Дəулеткереймен
бірге
өлетін көп орысына неге құн сұрамайды? Хиуаны шауып алатын болса,
баяғыдан бері қолына бүйен байланып қалып па, неғып отыр?
— Сол Хиуадан ауызы күйгесін де енді ол аяушылық жасамайды. Өзің
бір өжеңдеген неме екенсің? Кəні батыр екеніңді білейін, өлтірмек түгілі
тұла бойымнан бір қылшығымды орынсыз шығындап көрші, не
болғаныңды білейін! — деп Юмаш қарсы ақырыпты.
Манадан бері қақ төрде үнсіз отырған қаба сақал қара қолын көтеріпті.
— Жə, жəйіне жіберіңдер. Бірақ əлгі қожайыныңа айта бар, біздің
сыртымыздан ханмен жолығысар болса, екеуіне де жақсылық жасамаймыз.
Ақ патшаның не айтып жібергенін бəріміз түгел отырған жерде айтатын
болсын. Біз сені осы сəлемдемемізді елші мырзаға айтып барсын деп əдейі
ұстап алдық, — деп қол-аяғын шештіріпті.
Тевкелев кешегі ханмен болған əңгімеден екі түрлі ойда қайтып еді. Оған
ханның Мəскеуге елші шаптырып жүргені əншейін ақ патшаның көңілін
аулап, сый-сияпат киюді ойлаған қулық сияқты көрінген-ді. Қазір төбесіне
қарлы Қаратау құлап кететіндей сары уайымды сапырып сөйлегенмен
отырысы, жүріс-тұрысы, бет-əлпетіне қарағанда тап онша алып-жұлып
бара жатқан ештеңе жоқ, əншейін елшіні алдын ала зəресін алып қорқытып
қойып, ертең өз дегеніне жүргізу үшін əдейі істеліп отырған айла-шарғы
секілді көрінген-ді. Таң атқанша көз ілмей ойланып шықса да, сол алданып
қалмаудан басқа, көңіліне ешқандай қауіп-қатер кірмеген-ді. Енді, мынау
əңгімеге қарағанда ханның кешегі сөзінің жаны бар сияқты. Хан мен екі
араға кісі аттатпауға қауқарлары жеткеніне қарағанда мана Юмашты
тергейтін айғыр топ би онша оңай жау бола қоймаса керек. Бірақ бұл қоқанлоқыға ханның өзінің араласы жоқ па екен? Сол неме осының бəрін
артынып-тартынып келген елшінің бар дүние-мүлкін тартып алып, өзін
еліне
құр қол қайтару үшін əдейі істеп отырған жоқ па! Кім біліпті, бұл
немелерден
ол да шығар. Көз алдында түнде керген Əбілқайырдың бордан қашағандай
құп-қу жүзі елестеп кетті. Сазарған түрі жаман екен! Қулығына найза
бойламайтын сұм кісінің сойы сияқты.
Енді ол мынау төңірегіне үн-түнсіз торып отырған жым-жырт ауылдың əр
қимыл-қыбырын көз жазбай аңдып бақты. Мана Юмаштың тергеліп
шыққан
үйінің тұсында ат көбейді. Жан-жақтан шоқ-шоқ жүргінші келіп жатыр.
Кешегідей бұқпақтауды, жасыруды қойған. Ауыл сыртына төртеу-бесеуден
оңашаланып барып, əлгі үйдің қасындағы бес-алты үйге топырлап кіріп
жатыр. Мынау, сірə, тегін жиын болмас. Хан орда жаққа кез салып еді. Ол
жақта қара-құраң аз. Бірақ, орда маңында жүргендердің бар назары əлгі
топылып кісі жиналып жатқан шеткергі ауылда отырғаны байқалып-ақ тұр.
Тевкелев басы дал болып ойланып отыр. Сонда ханның түндегі айтқаны
шын
болғаны ма!
Орыс елшісінің не ойлап тұрғанын сезіп қалғандай əлгі ауыл шетіндегі
айғыр
топ аттарына мініп хан ордаға қарай беттеді. Хан орданың тұсына жете
бере
аттарынан түсті. Мұндайда аттан көтеріп түсіріп ап, қауқылдасып жататын
əдеттің ешқайсысы істелмеді. Состиып-состиып хан ордаға кіре бастады.
Əншейінде қолды-аяққа тұрмайтын хан қызметшілерінің аяқ алыстары
самарқау. Елбек қағып жүгірмей, тың тыңдап орда маңынан шықпай жұр.
Қасында тұрған Таймас.
— Əлгілер бір пəлені бастамаса жарар еді. Хан орданың төңірегі сілтідей
тынып қалды ғой. Кезге шыққан суйелдей боп бұл арада тұрып
алмайық. Үйлерімізге барып ақырын күтейік, — деді.
Бұлар үйлеріне кіре сала хан ордадан төрт-бес төлеңгіт шығып елшілікке
беттеді. Біреуі Тевкелев отырған үйге кірді де, қалғандары сыртта тұрып
қалды.
— Елші мырза, — деді үйге кірген төлеңгіт. — Хан билерге тиесілі сыйсияпатты тезірек беріп жіберсін, қазір таратып бермесек, істің насырға
шабар түрі бар дейді.
— Хан құран ұстап ант бергенше, ақ патшаның сəлем-сауқаты
ешкімге тартылмайды, — деді Тевкелев.
Төлеңгіт иығын бір қиқаңдатты да шығып кетті. Содан бесін ауғанша
елшіні
ешкім мазалаған жоқ. Хан ордадағы жиын да тараған жоқ. Бесін ауып
кеткесін ханның манағы төлеңгіті тағы келді. Бұл жолы өңі тіптен қату.
— Елші мырза, — деді төлеңгіт нығарлай сөйлеп. — Хан мені тағы да
жіберді. Егер осыдан бар дүние-мүлкін осы қазір беріп жібермейтін
болса, мына билердің екеумізді де түтіп жейтін түрлері бар деді. Маған
тиесілі сый-сияпатты ант алғасын тапсыра жатар, қалғандарын дəл қазір
жіберсін, бастарымыз аман тұрғанда қызылкөз пəлелерден құтылайық деді.
— Ендеше, — деді Тевкелев. — Мен əуелі сый-сияпат үлестіретін
жайым жоқ. Сəлем-сауқаттарын қазір алғылары келсе, ақ патшаның
жіберген грамота қағазын да қазір қабылдайтын болсын.
Төлеңгіт тағы да құр қол қайтты. Хан ордада тағы да мəжіліс қызса керек,
біраздан кейін ақ ордадан тағы біреу шықты. Бұл, бірақ, жаңағы төлеңгіт
емес, басқа адам болып шықты.
— Мені сізге, елші мырза, хан емес, билер жіберіп отыр. Осы қазір ақ
патшаның хатын алып хан ордаға келсін, — деді.
— Жарайды, барамын деп айтты де, — деп оны кері қайтарып жіберді.
Міне, қызық, билер бұдан сый-сияпат емес, ақ патшаның хатын талап
етіпті.
Сонда қалай болғаны. Хан қайта-қайта дүние сұрағанша, билерге не керек
екенін бірден неге айтпаған...
Тевкелев əрі ойланып, бері ойланып, əбден қас қарайып, түн болғасын
қасына екі геодезист, жеті башқұрт биін ертіп, патша жіберген көк сафиян
қапты түтікшеге салынған хатпен біраз сый-сияпат алып хан ордаға беттеді.
Орта жолда алдарынан төрт жасауыл шықты. Хан орданың қасынан екі би
қарсы алып, алдарына түсіп бастап жүрді.
Айлапат ақ орданың іші ала көлеңке. Екі жақ босағадан бастап иін тіресіп
отырған билердің өңі қарауытып көрінді. Қақ төрдегі Əбілқайыр хан мен
қасындағы екі би орындарынан түрегелді. Тевкелев патшаның хатын
ханның
қолына тапсырды. Хан оны маңдайына тигізіп алдына қойды. Елшіге
ысырылып сол жағынан орын берді. Жайғасып болғасын Тевкелев сөз
бастады.
— Сен, Əбілқайыр хан, күллі Ресейдің ұлы мəртебелі императоры, біздің
нұр
сипатты алдияр падишамыз Анна Иоан қызына өзіңнің елшілерің
Құттымбет
Қоштаев пен Сейтқұл Құдайқұловты жолдап, алдияр тақсыр патша
ағзамнан
қол астыңдағы жұртыңмен Ресейдің қарамағына алуды өтініп, Ресейдің
басқа
бағыныштыларымен тату-тəтті қарым-қатынас орнат-қың келетінін айтып
хат берген екенсің. Ұлы мəртебелі император, нұр сипатты һəм шарапатты
алдияр тақсыр патшамыз Сізді, Əбілқайыр хан, билеріңіз бен күллі қырғызқайсақ ғаскерін мейірімі түсіп, өз үмбетім деп танитынын білдіріп, мені
арнайы хатымен осы сапарға аттандырды жəне Əбілқайыр хан, сізден жəне
күллі қырғыз-қайсақ ғаскерінен əрдайым өзінің қамқорлығы мен
шапағатын
аямайтынына сөз беріп, хан мен қырғыз-қайсақ ғаскері өз уəделерінде
тұрып,
ұлы мəртебелі патша ағзамның алдында адал қызмет атқарады деп
сенетінін
мəлімдеуді тапсырды. Хатыңызда айтылған шарт бойынша, мен сіздердің
ұлы мəртебелі патша ағзамның мейірбанды қол астына
бағынатындарыңызды
өз ауыздарыңыздан естіп, өз қолдарыңызбен куəландыруға келдім.
Патша жолдаған екінші грамотадағы шарттарды əдейі айтпай қалды. Онсыз
да сазарып отырған билердің шаптарына шоқ тастап шоршытып алмайын
деп
ойлады.
Үй-ішіндегілер оның сөзін үн-түнсіз тыңдады.
Елші сөзін бітіріп, жан-жағына көз тастап еді, ханның оң қолында отырған
би:
— Елші мырза, үйіңізге бара беріңіз. Кейін өзіміз хабарласармыз, — деді.
Тевкелев ауырлап басып сыртқа шықты. Қасына еріп барған кісілер ере
шықты. Оларды ауыл сыртына шығарып салған төлеңгіттерге қарап еді,
біреуінің өңі таныс сияқтанды да тұрды. Ол қазақша киініп алған жансыз
башқұрт еді.
Бұлар ұзай бере ақ ордадан əжептарқы айқай-ұйқай дауыс шықты.
Əлденелер
сарт-сұрт ете қалғандай болды.
— Жанжал енді басталды! — деді Таймас хан орда жаққа қүлағын түріп.
Сөйтсе, бұлар шыққан бойда айқай дау басталыпты. Бұның тастап кеткен
сый-сияпатын ортаға үйіп, таласып-тармасып бөлісе жөнеліпті. Бір-біріне
қамшы сілтесіпті. Қызыл кеңірдек топ бұл елшіні еліне аман жіберуге
болмайды, өзін өлтіріп, дүние-мүлкін талап алу керек деп шешіпті.
«Қайдағыны қайдан шығарып жүрсің?» — деп ханның өзіне тап-тап
беріпті.
Əлгі төлеңгіт боп киініп үй сыртында қалған башқұрт хан ордада сол түні
не
болып, не қойғанын аудармай-төңкермей айтып келді. Долырып алған
бидер
орыс елшісіне жол басшы боп келген башқұрт билерінің де бірін
қалдырмай
түгел қырып тастау керек депті. Башқұрт билері мұны естіп, Тевкелевтің
үйіне кіріп келді. Содан таң атқанша мəслихат болды.
— Е, бəсе, қазақтар неғып бір дүрлікпей көне салады деп едім-ау! — деді
елшінің оң тізесін баса отырған Алдарбай Есеке ұлы.
— Алдияр аға-ау, оны білсеңіз, баяғыда елшілерін Уфаға ертіп əкелген
өзіңіз едіңіз ғой. Əуелден басын ашып алмадыңыз ба? — деді Таймас
Шəйім
ұлы.
— Ханға ноқтасын ұстатпай отырған қазақтар Алдияр-ағаға қайдан
бола қойсын, — деді Ақмолла ақын.
Нарттай қызыл Шима батыр мынандай қысылтаяң жағдайда қызыл тілге
дес
беріп отырған үш серігіне жақтырмағандай жалбыр қабағының астынан
сазара бір қарап қойды.
— Одан да не істеуіміз керек, соны ақылдасайық та, — деді тəпелтек
бойлы төртпақ Кесемше Бекқожа ұлы.
Сұйық қас қолағаш мұрын бұжыр кісі Отжаш Разманқұл ұлы қамшысының
сабымен қолын сабалап отырып:
— Не де болса, тезірек бір шешімге келмесек болмайды. Таң
атқанша олардың тағы қандай зобалаң шығаратынын кім біліпті, — деді.
— Баяғыда осы қазақ ұлыстарына талай елшілікке келіп едің ғой. Сенің не
ойың бар, Таймас, айтсаңшы? — деді манадан бері үнсіз отырған жарғақ
құлақ жарғанат бет Оразбай Абазынұлы.
Таймастың орнына аққұба таразы жігіт Қыдрияс Молақаев сəйледі:
— Бұл топалаңды бір тоқтатса, Бөкенбай тоқтата алады. Немере інісі
Құдайназар мырза, күйеуі Есет батыр үшеуі бұл өлкедегі ең
дəулетті, ең беделді адамдар. Оларға көңілдерінен шығатындай сый-сияпат
беріп, өз жағымызға шығара алсақ, мынау есер тобырға бір қайран табуға
болады. Ал, олар кенбесе, онда үмітті үзе бергеніміз жөн.
— Сонда ол Бөкенбайға қалай хабар бере аламыз.
— Мына Таймас екеуі көптен сыралғы достар ғой. Бозала таңда боз ат
мінген Таймас батыр Бөкенбайдың ауылын іздеуге аттанды.
Араға екі күн салып қасына Бөкенбайды ертіп Таймас батыр қайтып
оралды.
Қақ төрге Бөкенбай кеп отыра кеткенде елшінің құлазып тұрған кең үйі аяқ
астынан толып кеткендей болды.
Тевкелев мынау еңгезердей кісі бүл əңгімеме қалай қарар екен дегендей,
жалтақ-жалтақ қарап қойып сөз бастады.
— Батыр, Таймастан жол-жөнекей өзіңіз де естіген шығарсыз. Мен
Əбілқайыр ханның ақ патшаға жазған хаты бойынша ант алуға келгенмін.
Сəйтсем, мұнда жұрт іри-тіри екен. Енді, міне, қайдан келдікке түсіп,
пұшайман болып отырғанымыз. Қазақты орыс патшасының қол астына
зорлап кіргізгісі келіп отырған ешкім жоқ. Əңгіме жоқ жерден əңгіме
бастаған əздері. Енді кеп ақ патшаның елшісіне қол көтергілері келеді деп
естиміз. Ақ патша əздігінен ешкімге тимейді, ал өздері тигенді
оңдырмайды
да. Егер қырғыз-қайсақ жұртының көңіліне ондай қара қашар болса,
шектес тұрған ез ғаскерін, сондай-ақ өзіне бағынышты башқұрт, қалмақ
ғаскерін қара құрттай қаптатады да жібереді. Орыс өкіметі өз елшісінің
қанын сұраусыз қалдырмайды. Қазақтар одан да патшаның қол астына
кіргіміз келмейді деп, ашып айтсын да, мені аман-сау жөніме жіберсін.
Бөкенбай елшінің бетіне бұрылып бір қарады да, байсалды дауыспен:
— Осы ана жолғы орыс елшісін өлтірген хиуалықтарға ақ
патша қандай жаза қолданды? — деп сұрады.
Нар түйедей маңқиған батырдың аңқаусып айта салған мына сұрағы
Тевкелевтің шымбайына батып кетті.
— Хиуалықтар адам көрмеген хайуандық істеді. Ақжолтай елшіні
өлтіргенді ешбір ел, ешбір дін қолдамайды. Ондай кісəпірлықтың арты
ақыры жақсылыққа соқтырмайды. Князь Бекович опасыздықпен қаза
тапқанда орыс патшасы терістік елдерімен соғысып жатқан-ды.
Сондықтан Хиуа өкіметінен өш қайтарып жатуға ол кезде мұршасы
болмады. Əлгі соғыс аяқталған кезде Хиуа ханы ақ патшаға «əкекөкелеп» елші салып, баяғы білместіктеріне кешірім сұрады. Ол екі ортада
Хиуаның тағына басқа хан отырған екен. Патша соны ескеріп бір жолға
кешірім жасады, бірақ бұдан былай ол өз елшісіне қол көтерген елге
ешқандай аяушылық жасамауға шешім қабылдады.
Бөкенбай: «Əлбетте!» — дегендей бас изеп қойды. Манадан бері оның қасы
мен қабағына қарап қыбыжықтап отырған елші тілінің тиегі енді
ағытылайын
деді.
— Батыр, сізді осы аймақтағы қазақтың ең беделді кісісі дейді. Сіз
қостамасаңыз ханның өзі де аттап баса алмайды дейді. Халқыңыздың
алдындағы зор беделіңізді пайдалансаңыз, бір пайдаланатын жеріңіз
осы. Ол жақсылығыңызды ақ патша өле-өлгенше ұмытпайды. Өз
басыңызды бүкіл жұртыңызды ұлы мəртебелі патша ағзамның
мейірбаншылығы бөлеуді мен өз мойныма аламын. Тек мынау тар жерде
қол ұшыңызды берсеңіз болғаны. Еңбегім зая кетеді деп ойламаңыз.
Алдияр патшаның қазақ жұртының сіздей ізгілікті адамдарына тартутаралығы қып тарт деп жіберген азғантай сый-сияпаты да бар.
Саулап сөйлеп отырған елші осы араға əдейі кідірді. Бөкенбай сол
тұнжыраған қалпы қабағын ашпады.
— Сонда олар сізден не талап етіп жүр? — деп сұрады.
— Өзіме ештеңе деген жоқ. Бірақ, мен кеткесін орыс елшісінің өзін
өлтіріп, дүние-мүлкін талап аламыз, оған жол бастаушы болып келген
башқұрттарды бірін қалдырмай қырып тастаймыз, — депті.
Бөкенбай біраз ойланып отырды да:
— Пəтшу! — деді. — Уайымдамай тұра тұрыңыз. Олармен өзім сөйлесіп
көрейін. Тевкелев батырмен жарыса түрегеліп:
— Батыр, қызметіңізге алла риза болсын. Ақ патшаның арнайы
жолдаған сəлем-сауқатын алсаңыз қайтеді. Сіздей жақсыдан ештеңе аяма
деген. Əзірге жарты мың сомның затын бере тұрайын, — деп сандыққа
ұмтылып еді.
Бөкенбай қайырылып тұра қалды.
— Əуре болмаңыз. Мен тарту-таралғыға бола қызмет қылады екен деп
ойламаңыз!
Тевкелев есікті серпіп ашып шығып кеткен батырдың артынан аң-таң боп
тұрып қалды. «Ренжітіп алдым ба?» — деп уайымдады.
Бөкенбай батыр қол ұшын беруге уəде қылғанмен Тевкелевтің жаны жай
таба
алмады. Олай-былай боп кетіп жүрсек, бəріміз түгел қырылып қалмайық
деп
бес кісі дворян, бес кісі қазақ жүз башқұртты Уфаға аттандырып,
қолдарына
воеводаға апарып тапсыр деп хат беріп жіберді. Олар Уфаға аттанып кеткен
күні кешқұрым Бəкенбай келді. Ол ертең билер жиыны болатынын, оған
Тевкелевтің де шақырылатынын айтты.
— Бірақ, топ алдында қысылып-қымтырылмай батыл сөйлеңіз. Біздің
халқымыз сыпайы адамдардан гөрі əжет адамдардың сөзіне көбірек ден
қояды. Ешқандай қам жемеңіз. Орталарында өзім боламын, — деді.
Тевкелев сонда да сене қоймай: