Үркер - 03

де мұндай іргелерінің көңі қалың, көкіректері азған, сасық кеңірдек
майтымақтардың əкелері базардан келгендей боп, екі езулері екі
құлақтарына жетіп ыржалақтағандарын айтсайшы...
– Өмəй-ау, – деген олар. – Шіркіннің дəмесін қарай кер! Үш қазақтың
екеуін теріс айналдырып, біреуін зорға иліктіріп жүріп, ормандағы
орыстың арыстандай ақырған азулы патшасының аузын алмақ дəмесін
кермейсің бе?!
Əйтеуір бұл қыз қойынына баратын күні ай жарық болады да тұрады.
Əйтпесе, ормандағы орысқа қазақтың қай билеушісі ат шаптырып, алақан
жаймап еді?! Қазақ қазақ болам деп іргесін бөлектегелі тыныш отырған
күні бар ма, сірə! Шығыстан тықыр шықса – батысқа, батыстан тықыр
шықса – шығысқа, күнгейден құқай көбейсе – теріскейге, теріскейден
құқай көбейсе - күнгейге жөңкілген бү қауым қашан бөтенге кіріптар
болмай, біреуге қол жаймай өтіп еді? Ошақтағы асулы асының буы өзінікі
де, қазаны біреудікі қазақ қасқаның өйтпеске амалы қайсы? Бағы
найзасының ұшында, ырысы құрығының ұшында саяқ халық өрісі
тарылып, тығырыққа тірелген қай тұсында жүйріктің аяғы мен ділмардың
таңдайына жалынбап еді?!
Өзгеден қайыр, бөтеннен пəтуа іздеді деп мұны тілдейді. Ноқталарын
ұстатып, соңдарынан ерген қай көшбасшылары мұның істегенін істемеп
еді!
Осы бір ұйтқымасы көп ұрғашы ниеттен арыла алмай-ақ қойды-ау бү
жұрт! Өткенінің бəрі қыз күнінде ата-ананын көзін ала беріп көрген
бармақ басты, көз қысты лəззаттарындай діңкелерін құртып бағады да,
бүгінгілері беймаза күйеудің беймезгіл мекіренгеніндей сұмпайы көрінеді
де тұрады. Оларға айтқызсаң, баяғы пəленшекемдердің тұсында қой
үстіне боз торғай жұмыртқалаған мамыра заман енді, міне, аяқ астынан
зымыстанға айналып шыға келеді.
«Е, жоғалған пышақтың сабы алтын...» Əйтпесе, қазір екі жалба
тымақты кездесе қалса, «аруағынан айналайын деп» қоя беретін
Ақназардың өзі де баяғыда төрт тарабы түгел жағаласып шыға
келгенде жан-жағында анталап тұрған, мешіт салдырып «аллалап»
жатқан мұсылман елдерінің бірін көрмей, жер түбіндегі діні белек, тілі
бөлек ауызы түкті сары орысқа алты ай жаз ат сабылтып елші шаптырмап
па еді! Енді, міне, соны істеген Ақназарды əліге дейін ауыздарынан
тастамайтын жұрт оның істегенін істеген бұны күніне сыртынан көк
есекке теріс мінгізеді.
Одан бергі заманда қазақтың қалпағын алшысынан кигізді дейтін əз
Тəукеңіз Күлтөбедегі қай жиыныңда қаба сақал саудагердің талайын
талтаңдатып төрге шығармап па еді?! Қиын күнде керегі болады деп,
патшаға жалтақтамаса, оларды Тəуке қай бір қыз беріп, қыз алысқанынан
оң тізесіне отырғызды дейсің!
Басқаны былай қойып, күні кешегі Қайып екеш Қайыптың да ордасының
іргесінде екі күннің бірінде көк арба тұрмаушы ма еді?! Олар елші
емей, Жəдік тұқымының бəсіре мініп кетуге келіп жүрген жиендері ғой
дей ме екен бұл жұрт! Соның ешқайсысына шамданбаған көнтері жұрт
бұған келгенде шөлмектей ціытынап шыға келеді.
Ертең əлгі патшаға кеткендер тағы да баяғы Койбағардың айтқанын
айтып келер болса, онда...
Жə!.. Не де болса, сол күн тезірек келсе екен. Алыс жолдағы жолаушылар
мұның көңілінен шығып қайтсын мейлі, шықпай қайтсын мейлі, не
оларды ақ патша өткендегі көп тентектерінің қарымтасы қып ұстап
қалсын мейлі, əйтеуір мынау екі талай əуре сарсаң тезірек бітсе екен!
Сонда бұның басы не бүкіл қазаққа ортақ алтын тəждің астынан шығар
еді, не қылша мойнынан қыл тұзақ салынып, əумесер көптің тақымында
кетер еді.
Əбілқайыр ауыр ойдан серпілгісі келгендей, басын кетеріп алды. Төңірек
сол бəз-баяғы қалпы. Дөңбек жалдар бұрынғысынша бүк түсіп жатыр.
Алашабыр аспанның сол лайытқан қалпы. Тек төңіректен хабар тосып,
екі құлағы төрт болып елеңдесіп отырған хан ауылына тезірек
жеткізгілері келген соңындағы кəп аттының ғана дүсірі сергек естіледі.
Ауыл қапелімде жеткізе қоймады. Жаздың көлкөсір аспанының
күнбатыс жиегі шағырмақтанып, күн еңкейгенде барып, алыстан
шұбарытып ауыл көрінді. Ауыл үстінде селдір мұнар тұр. О жер, бү
жерге шоқ-шоқ боп қонған үлкен ауыл қазір тұтасып кеткендей.
Əбілқайыр біразға дейін орда тұрған оқшау шоғырдың желкесіндегі
кермеде байлаулы тұрған бір топ атты байқай қоймады. Қарсы алдынан
жарқырап тұрып алған қып-қызыл күн батыстағы қара жалдың ту
сыртына жарым-жартылай жасырынғанда барып көзіне түсті - ордадан
алшағырақ келім-кетімге арнап жеке тігілген екі-үш үй мен арадағы мама
ағашқа он шақты ат байланыпты. Ер-тұрманы алусыз. Шамасы жақында
ғана жүріп кеп тоқтаған, суытуға қойылған аттар болса керек.
Ханның көкірек тұсы лүпілдеп қоя берді. «Апырай, ə... Келіп те
қалғандары ма?!» – деп ойлады. Манадан бері асығып келе жатқан
аңсарлы сəттен жүрексінгендей тамағы құрғап барады. Алақанын
қажап тастаған ақ боздың тізгінін болар-болмас іріккендей болды. Солақ екен ентедеп келе жатқан кеп атты аяңға көшті.
Арада жарты ай өтті. Хан ауылы сол баяғы орынында. Ірге тозып
барады. Бірақ, екі көзі көкжиекте болып отырған ауыл бұл орынынан
жылжып көшсе, күткен қуанышынан біржола айырылып қалатындай,
тырп етер емес. Киіздерінің шаңы қалыңдап, күні кешегі ақ уыз үйлер
бүгінде бұлдырықтың жұмыртқасындай шұбарытып кеткен.
Ханның отырысы да сол баяғы. Арқасында қос жастық. Екі қапталында
екі жастық. Оң қолындағы патсайы жастықтың астындағы шарқат қалта
біраздан бері қозғалған емес.
Тайлан айтқан көңілі күпті жолаушының көкжиектен бір көрінбейақ қойғаны.
Өткен жолғы бұлар аңнан қайтқандағы кермеде тұратын көп атты - Орта
жүзге барып келе жатқан Алдарбай екен. Былтыр мамырдың басында
орыс патшасының атынан елші боп кеп С ейтқұл мен Құттымбетті
Уфаға ертіп əкететін башқұрт Алдарбай. Орыстармен жағаласа-жағаласа
шаршаған көкжал би ақыр аяғында патша жағынан бір-ақ шығыпты.
Баяғыда Сейіттің шапқыншылығы тұсында Ноғай жолында танысқандары
бар еді. Былтыр соққанда екеуі əбден іш ақтарысқан. Бұның патшаға
елші жібермек ниетін о да құптаған. Шамасы, қазақ елшілігін ертіп
апарып, орыс өкіметінің алдындағы өз беделін мықтап алғысы келсе
керек. Сүйтіп бір кезде олжа жолында бірге тақымдасқан сойыл дос,
бүгінде билік төрінде бірге отырар қамшы досқа айналған-ды.
Кешегі жүрісі де тегін емес сияқты. Орта жүздегі жылқы дауы əншейін
сылтау болса керек.
Ол бұл ауылда екі-үш түнеп Уфаға аттанды. Қасына Мұхамбетжан
қожаны ертіп жіберді.
Енді, міне, олар аттанып кеткелі де екі аптаның жүзі ауып барады. Талай
түнді төңбекшіп өткізсе де, Алдарбайдың мына жүрісіне түсіне алмай-ақ
қойды. Жолаушылардан əлі хабар жоқ дейді. Осы күнге дейін Мəскеуде
жатқаньшан да, жоқ жолға шыққанынан да ештеңе білмейді. Ендеше, неге
келді? Не де болса, бір гəп бар.
«Жолаушының кешіккенінен дəмет деген ғой», – деп мақалдайды.
Жұбатқаны ма, жоқ əлденеге меңзеп табалағаны ма – жарғақ бет, шөлмек
көз неме ішін аңғартпайды. Тамыры бадырайған ұзын мойынын
табалдырықтан асыра созып, ауылдың алдыңғы жағындағы мұнарытқан
көкжиекке көз тастап қояды. Ауық-ауық керме жаққа да көз жүгіртіп
алады. Шамасы, «іргеңнен ат сирепті ғой!» – дегісі келгені шығар. Қас
қылғанда ол жатқан үш күннің үшеуінде де жан-жақтан ешкім аяқ
серіпкен жоқ. Сол неменің езін орыстар: «Ханның айтып жүргені қандай
əңгіме? Ойдан шығарып жүрген бірдеңесі ме, жоқ исі қазақтың ауыз
қосып пəтуаласқан əңгімесі ме? Біле кел!» – деп жұмсап жібермеді ме
екен?!
Оны ойлағанда Əбілқайырдың сұп-сұр маңдайы тершіп шыға келді.
Көзін жұмып отырып-ақ көп нəрсені көретін кəрі түлкі талай нəрсені
аңғарған шығар-ау. Орта жүзде де тап мұны кім марапаттай қойды
дейсің. Сезінің шикісі шығып қалып жүрсе, Сейітқұл мен Күттымбет те
баяғы Қойбағардың кебін киді дей беріңіз!
Мізбақпай отырған Əбілқайыр құс төсектің астынан əлдекім ине сұғып
алғандай қозғалақтап қалды. Сол-ақ екен, баяғыдан бері басын қатырьш
келе жатқан шытырман ой қайтадан шырмап алады. Бұл осыған қашан,
қайда бел буып жүр?..
О баста жоңғардан қорқьга орысқа қол жаюға іштей қарсы болғандардың
бірі өзі еді ғой. «Маңдайдан жау шыққанда желкеден дос іздеп алақтау
əншейін далбаса, қалың жауға қаптай қайрат қылудың орнына елді бекер
елеңдеп, есек дəме етеді», – деп ойламайтын ба еді.
Оның үстіне ол кезде орыстар мен қазақтар онша сыр мінез емес-ті.
Қазақ сахарасының батысы мен терістігінде езен басы бір қамал салып
қусыра қоршап келе жатқан көк жаға, қызыл жағалар қазақтың өзі түгілі
суатқа барған малын қуалап маңайлатпайтын-ды. Бұрын балаусасы
белден келетін көк шалғындар, шалқыған дариялар оты мен саясы мол
қыртысты таулар қайдағы бір сүзіткі сүйреткен, өгізге еріп, соқа ұстап
жер тілімдеген қара шекпендерге бұйырды. Жаз шықты-ақ ақ жұмыртқа
үйлерді тізіп тастап, көгала жылқыны жауып жіберетін талай көл, талай
өзен кезден бір-бір ұшты. Құйқалы талай өріс ендігəрі тұяқ тимей, сол
кеткеннен мол кетті... Қазақ шонжарлары шыжыған құм арасындағы
бірлі-жарым кетік-кемеш көне қорғандарға таласып, көрші-қолаңдармен
қырқысып жатқанда, саумал көл самиян бетте тас қамалдар самсап тұра
бастағанын сезбей де қалды. Жайық, Есіл, Ертіс, Тобыл бойы көрер кезге
қолды боп барады. Қиқулап жылқыңды қуып кетпей, дүсірлеп кеп
түндігіңді серіппей, жалғыз ат, жалғыз соқамен келіп жер тырналап жатар
можантопай қара шекпендер сол үн-түнсіз қалыптары Алтайдың ну
жынысына да жылыстап кіре бастады. Қазақтың ту сыртында не болып,
не қойып жатқанымен шаруасы жоқ, жоңғармен екі ортадағы баяғы Есім
тұсынан келе жатқан ескі дауды қоздатып əлек.
Күндері шөпектеп шөп тістелеген қоңыр шұнақ қошақанның бүйірінің
бұлтиған, бұлтимағанына қараған екі арада халық өріске таласып
кергілесіп жатқанда ақ патша екеуін ту сырттарынан тас қамал тұрғызып
«қайда барсаңдар да – Қорқыттың көрі» қып қамап алмақшы...
Көңіліне осындай күдік ең алдымен қашқандардың бірі осы өзі емес пе
еді? Əлі қарақұрым қатар түзеп қайратына міне қоймаған орыс
қоныстарының шаңырағын ортасына түсірген ойран-жорықтардың
талайына өзі қатыспап па еді? Сол бір жортуылдар тұсында қазақты
қазақ қылды дейтін Əз Тəукенің жел жақ іргені ашық тастап, оған қам
жеудің орнына Тобылға кеп тоқтаған патша əкімдеріне қайта-қайта екі
етек қып елші шаптырғанына зығырданы қайнамап па еді? Ендеше, күні
кеше азар да безер болған нəрсесіне бүгін өзі кеп ұрынып, оны қандай
түлен түртіп жүр?! Енді, міне, оның бүкіл тіршілігі, түнде ұйқысы, күндіз
күлкісі - күллі тағдыры осы жалғыз ауыз сауалға ғана тіреліп тұрған жоқ
па? Жұрттың айтып жүргеніндей басына ат тебері де, бағының жанары да
тек осыған, осы бір қитұрқы сауалдың жауабының арты қандай
боларына ғана байланысты емес пе...
Соны ойлағанда Əбілқайырдың іші қан жылап қоя береді. Түрулі есіктен
жылт-жылт сығалап, табал-дырықтан бой асырар-асырмас боп, жерменжексен бұлдырап тұрған көкжиекке қарап телміріп ұзақ отырады.
Мұнарытқан көкжиекте қылт-қылт асыр салып жүрген көп бұлдыр көк
сағым емес, өткен мен кеткеннің көкейден өшпей тұрған, қапелімде, өше
де қоймайтын көлең-көлең көп елесіндей. Сол бір көлең-көлең көп
елесте Əбілқайырдың жадына жаңа ойда жоқта тускен тосын сауалдың
да жауабы еміс-еміс бұлдырап тұрғандай. Сол бір көлкіген көк сағым
көкірегінің басында май ішкендей қып кілкіп тұрған талай шерді ақтара
жөнелетіндей. Сол бір көлкіген көк сағым бұның қиялын тағы да өткен
мен кеткеннің көл-кесір хикаясына бастағандай. Ойына қай-қайдағылар
оралып отыр.
Көз алдына сегіз қанат ақ үйдің қақ төрінде қан курең қырмызы
бөстектің үстінде күрең бұйра үнді шəйін сораптап тартып отырған
Мəті келеді; шынашағын шошайтып шəй құйып беріп отырған
Пəтшəйім келеді; оның миығына бір сондай сүйкімді, сондай сұсты,
сондай тəкаппар күлкі іліккен албыраған алқызыл еріндері мен
көкірегіңді шоқ боп қаритын нəркес кездері келеді, шыны аяғыңды
беріп жатып, көзінің астымен қарап қымсына күлгені келеді. Өзінің сонда
ішінен қатты қысылғаны, артынан бірнеше күн бойы басы қатып көп
ойланғаны келеді.
Шынында да, сол бір оқиға мұның өмірін асты-үстіне шығарып, астанкестен төңкеріп тастағандай болып еді. Күні кеше ғана бұрыс деп жүрген
талай нəрсенің аяқ астынан дұрыс боп шыққанына, дұрыс деп жүрген
талай нəрсенің аяқ астынан бұрыс боп шыққанына қайран қалғандай еді.
Сөйтсе, барша бұрыс пен дұрыстың, обал мен сауаптың, қиянат пен
шарапаттың, бұзық пен түзіктің, ауыр мен жеңілдің, жалған мен
шындықтың, азап пен рақаттың бірден бір сарапшысы баянсыз сылдырсұйық уақыт қана екен ғой. Одан асқан қазы, одан асқан ақтаушы, одан
асқан даттаушы, одан асқан мəмлегер, бітуажай жоқ екен ғой.
Ол да осындай шыжыған шілде күнітұғын. Ол да осындай жал-жалдың
басында сапырылысып сағым жамырап жатқан бесін қезітұғын. Бесін
кезі бейсау-бат жол шеккен жүргіншіге қауіп деуші еді. Өйткені, бесін
кезінде күні бойғы шыжғырған ыстықтан қалңа-қадтарыс сағалап,
бұғып-бұғып алған тірі мақұлықтың бəрінің орынын қайдағы бір ібіліс
əзəзілдер жайлап, асыр салып ойнақтап мəре-сəре болады деуші еді. Сол
мəре-сəре, мəз-мəйрам болып жатқан жын ойнақтан көзіңе неше түрлі
қос көрініп, неше түрлі құбыжық, неше түрлі пəлекет елестейді деуші
еді. Сағым шалған көкжиекке көп қарама, көп қарасаң – сайтан иектеп
кетуі мүмкін деуші еді. Сондықтан да түздегі жолаушы күн қызғанша
бір көлеңкесі мол сай-сала, саяға жетіп алып, бесін ауғанша сонда тыныға
тұратын-ды.
Əбілқайыр сол күні не түлен түрткенін өзі де білмейді, ми қайнатқан
ыстыққа қарамай бұлтың құланы бүлк-бүлк желдіріп тарта беріпті.
Сағым жамырай бастаған бесін кезінде жағасына қалың құрақ өскен
жыланшық өзенге кез болғаны. Ат суарып алайын деп тоқтай салды.
Атын жерге түсіп суарғанын да білмейді, жоқ ер үстінде тұрып
суарғанын да білмейді, əйтеуір ысқырып ат суарып тұрғанын біледі.
Атының кенет басын судан көтеріп ап, құлағын қайшылап осқырынғанын
біледі. Бұл да басын көтеріп ала қойды. Анадайда бірдеңе қалың қамысты
құйын тиген үйдің туырлығындай тулатып, жапыра жарып, жақындап
келеді. Бұл қалай екенін білмейді, түк еті шіміріккен жоқ. Қолын
қорамсаққа соза берді. Қамыс арасының оқыс тарғылданып бара
жатқанын байқады да, əлгі жер-жаһанды түгел сатырлатып келе жатқан
жойқын дүлейдің маңдай тұсы, дəу де болса, осы шама-ау деп, шіреніп
тұрып тартып кеп жіберді. Əлдене арс етіп жоғары шапшығандай
болғасын, бүкір садақты бүгілте тағы да зу еткізді. Сұлқ тұрған сұр
қамыс түгел бұлқынып, астан-кестен болды да қалды. Біраз уақыт тулаптулап, ақыры о да басылды. «Апырау, бұл не екен?» – деп, аяғын еппен
басып, жақындап барып көз тастаса - сала құлаш сары ала жолбарыс
көлденеңінен түсіп сұлап жатыр. Бұл шап беріп селебесін суырып,
жақындай түсті. Кенет... əлгі сұлқ жатқан сары ала жолбарыстың құрсақ
тұсы бүлк ете қалды, құлағы жымиған арлан бөрі атып шығып, қалың
құрақтан бірақ секіріп қара адырға қарай тұра ағызсын кеп. Бұл да
атына қамшыны басып, соңынан тұра қусын кеп. Құлағын тас қып
жымитып ап, төрт аяғын тағы айрылғанша құлаштай созған көк бөрі
жеткізер емес. Əншейінде бойын жасырып, мойынын төмен салып, бүлкбүлк желетін бұлтың құла мұндайда тіптен аруақтанып кетуші еді.
Жұлдыздай аққан бөріге бəрібір жетпей қойман деп ол да салды.
Ақырында арлан сасайын деді. Қара жонға жете бергенде жата кетіп, кері
қайырылып, азу тісін ақситып, арс етіп өзіне атылғаны. Бұл да жалмажан таралғысын ағытып, шар болат үзеңгімен қақ маңдайдан құлаштай
сілтеп бір соғып өтті. Допша атылған дүлей бөрі ауыр соққыдан ашыған
қамырдай ирелеңдеп созылып барып құлап түсті. Бұл тағы да қынынан
селебесін суырып секіріп түсе бермекші еді. Серейіп жатқан бөрінің
шабының арасынан бір қызыл түлкі атып шығып, құйрығын сүйретіп
зыта жөнелгені. Əлгінде ғана күдірейіп жатқан тығыншықтай арлан аяқ
астынан салаңдаған көк теріге айналып, бұта басына ілініп қала бергені.
Оған айналсоқтап жатар жағдай жоқ. Құба далаға зымқайым сіңіп
жоғалуға айналған қызыл түлкінің соңынан төпей жөнелді. Əккі түлкі
алдырар емес. Жыра-жықпылға салып əбден ит зықысын шығарды.
Сонда да соңыңан қалмай келеді. Түлкі енді түзге қашып құтыла алмасын
білгесін, өлермендікке басты. Анадайда күмбіреп жалғыз тұрған ақ
шаңңан үйге қарай тұра ағызды. Бұлтың құланның да аяғы əбден қызып
алыпты. Тапап кетердей боп емініп жетіп барып еді, аяр мақұлық артына
жалт етіп бір қарап, жалп етіп жата кеткені. Ағызып кеп дойыр
қамшымен бір тартып өтті. «Əй, жаның қанша сірі болғанмен, тап осы
жолы ауызыңды бақадай ашқан шығарсың», – деп жалт бұрылып, арт
жағына көз тастады. Жағасын ұстады. Əлгінде ғана қызыл түлкі қылжия
құлаған жерде əлі дегдіп үлгере қоймаған сиырдың бір жалпиған дəу
жапасы жатыр. Бұл қайран қалып, өз көзіне өзі сенбей, жақын келіп
еңкейіп еді, тырп етпей жатқан добал жапаның аяқ астынан жыбырлап
қоя бергені. Қайдағы бір сумаңдаған сары шаяндар, тарбаңдаған
бүйілер мен бұзаубастар, иреңдеген түк-түк ақ сары бас құрттар, қара
қоңыз, сары қоңыз, қызылқоңыз, есекжеме, қырықаяқ – не бір жексұрын
мақұлықтардың жан-жаққа тырағайлай қашып, өре жөнелгені. Бұл əлгі
жерден аулақ кетуге асықты. Бұлтың құланың сауырын бір тартып, шаба
жөнелмекші еді, анадай жердегі алда төмпектің шаңы бұрқ ете түскені.
Сөйтсе, əлгі сылаңдаған қызыл түлкі аунап тұрып, тағы да анадай
жердегі ақ боз үйге қарай ағыза жөнелді. Бұл енді қуа қоймады. Есалаң
кісі құсап біреудің үйіне дүсірлетіп шауып баруға ұялды. Түлкі соны
біліп қойғандай, бүкеңдеп желді де отырды. Қуғыншы қалып қоймады
ма екен деп, ауық-ауық артына қарап қояды. Қараған сайын жымың
етіп күлгендей болады. Сол сылаңдаған жымысқы хайуан ақыры
айдаладағы жапа-жалғыз ақ боз үйге де жетті. Үйдің алдындағы жер
ошақ басындағы үюлі жатқан тезектің тасасына сіңіп жоқ болды.
Кенет аты əлденеге сүрінгендей болды. Ол селк ете түсті. Тұла бойы оқыс
түршігіп кетті. Сөйтсе, індігеш екен. Жолда аттың сүрінгені олжаға
көрінеді деуші еді. Қолын созып бұлтың құланың жалынан сипады.
Басын көтеріп төңірегіне қарады. Шынында да, айдалада жалғыз тұрған
ақ боз үйге жақындап қалыпты. Шынында да, əлгі қызыл түлкі
зымқайым жоғалыпты. Сонда атының əлгі сүрінгені қандай олжаға
көрінгені? Жаңа неге селк етті? Қалғып келе жатып оянып кетті ме, жоқ
атының індігешке сүрінгенінен селк етті ме? Кіл жұмбақ.
Əбілқайыр аң-таң боп басын шайқап, ақ боз үйдің ту сыртына барып:
–Хабарласқандай кім бар? – деп дауыстады.
–Жолың болсын, жолаушым! Аттан түс, амандас! – деді бір таныс дауыс
үй-ішінен саңқылдай тіл қатып.
Үйге кіріп келсе – қақ төрде ақ тер, көк тер боп шəй ішіп Мəті отыр. Оң
жақта сусыған торғын жібекке малынып Пəтшайым шəй құйып отыр.
Əбілқайыр, қапелімде, аңтарылып тұрып қалды. Не дерін де білмеді.
– Ə, сұлтан, қош келдің, төрге оз! – деді Мəті. Пəтшайым орынынан
тұрып жол берді. Əбілқайыр төрге шықты. Белін шешіп отырғасын Мəті
жөн сұрады. Əбілқайыр шəй ішіп ыстығын басып, өз-өзіне келгенше
жолда не көргенін айта қоймады. Ішіне қалампыр, талшын, зəнзəбіл
араластырып, айыр түйенің сүтін қатып, қою құйған бұйра шəй əлгінде
ғана екі шықшыты зіркілдеп зеңіп келе жатқан басын ə дегеннен
жеңілдетіп, өне бойындағы зіл атаулыны түгел қуып шыққандай.
Əбілқайырдың бетіне өң жүгіріп, көз алдының да əлгі бір қабарыңқы
кіреукесі тарап, кесесін төңкерді. Ол қанғанмен Мəтінің шамалыда қана
қояр сыңайы байқалмайды. Шалқая түсіп ысылдап-пысылдап тартып отыр.
– Мəті аға, – деді Əбілқайыр шып-шып терін Пəтшайым ұсынған орамалға
сүртіп жатып. – Өңім екенін де, түсім екенін де айыра алмадым. Мен бір
нəрсеге қатты таңғалып келіп отырмын.
–Иə, ол не нəрсе? – деді Мəті. Пəтшайым да құлағын тіге қапты.
Əбілқайыр жаңа жол-жөнекей не көргенін рет-ретімен айта бастады.
Ауық-ауық Мəтінің жүзіне қарап қояды. Мəті ауыл арасының үйреншікті
əңгімесін тыңдап отырғандай анда-санда самарқау бас изеп қояды.
Пəтшайымның да езуіне бір үнсіз күлкі үйіріліпті. Əбілқайыр енді айтып
отырған əңгімесіне емес, қасындағылардың осынша жайбарақат
тыңдағандарына таңғалайын деді.
Əңгіме бітті. Мəті кесесінің аузын алақанымен қағып шəй ішіп болғанын
білдірді. Сосын қасындағы сүлгімен маңдайын, мойынын, бет-ауызын
қапысыз сүртіп алды.
Сосын сөз бастады.
– Сүйегің асыл, тегің артық сұлтансың. Сен қайдан тегін болайын деп
едің, Əбілқайыр. Əлгі көргенің өң де емес, түс те емес, алла тағаланың
көзіңе əдейі елестетіп отырған бір нышаны болар, – деп ілгері итініп
қойып, көшелі əңгімеге енді кірісе беріп еді, Пəтшайым тамағын кенеді.
Мəті тына қалды.
– Ата, рұхсат етсеңіз, сұлтанның көзі елестеген нышанды мен жорып
көрсем қайтеді, – деді Пəтшайым.
– Иə, айта ғой, балам.
Келіншектің аппақ жүзіне лып етіп қан жүгірді. Жүрексіне шыққан бір
əдемі əуезбен əнгімесін бастады.
– Сұлтан, бұл жолға аң қарай шығыпсыз. Сұлтан аңшының есілдерті –
ойдан қырға жүгірген төрт аяқты тағы ғана емес шығар. Қол астындағы
халықтың қамы мен замананың аңғары сейіл құрып келе жатса да, есінен
шыға қояды дейсіз бе? Оның үстіне қара сүйек қаңғыма емес, ел ұстаған
азаматтың əр қадамына аруақ екеш аруак, та тітіркеніп жатпайды дейсіз
бе? Олар да манағы бейуақта бейсауат жүргеніңізге орындарынан бір-бір
аударылып, өзіңіз ойлаған халық пен замана қақында бір тұспал
жасағылары келген бодар. Ендеше, əуелі суат басында судыраған қамыс
ішінде жолбарысқа кезіксеңіз, ол баяғы халқыңыздың жүрек жұтқан арда
кезі шығар. Ол заманда ол кімнен тайсалушы еді, неден тайсалушы еді.
Артынан арсылдаған қасқыр боп, өзіңізге тап берсе, оның да жөні бар
секілді. Жан-жағынан тап-тап берген сұғанақ жау көбейсе, тайсалмас
батырың да қанына қарайып, көзіне қан толып, ызасына мінбей ме?
Ызақор мақұлқат ажалына қарсы шабатын жанықас боп келмей ме?
Еліңізде де тап сондай ақикөз кезі күні кеше еді ғой. Енді, ашуға мініп
айбат шегіп те ештеңе бітіре алмағасын қырық бұлтаққа салар қызыл
түлкінің кебін кимей, қайтеді? Онысынан да епітеңе шықпаса, құртқұмырсқаға айналып, тоз-тоз болып тозып кетуден басқа жолы қалды
ма? Құрт-құмырсқадан қайтадан
Қызыл түлкіге айналғаны,
халқыңыздың қанша құқай көрсе де, келешегінен күдерін əлі үзе
қоймағаны ғой. Елге жөн сілтейтін азаматқа жол көрсетер аруақ
болмайды дейсіз бе? Дырду қуған əнші-жыршының да, қызыл қанды
судаи ағызар қырғын майдан, жанжал-шайқас іздеген сойқан
батырдың да, түн жамылып жылқы торитын қара сойыл жортуылшының
да тілдіде бір пірі, тілсізде бір пірі болады дейді ғой. Ата-бабадан ел
тізгінін ұстауға жаратылған сізде де желеп-жебеуші пір жоқ дейсіз бе? –
деген келіншек көзінің астымен бұл жаққа бір қарап қойып, сосын
маңдайын атасына түзеп.
Мəті алақандай ала көзін тарс жұмып, мүлгіп тыңдап отыр екен. Келінінің
толықсып шыққан əдемі даусының кенет тына қалғанын байқап, көзін
ашып ала қойды.
– Дұрыс айтасың, балам, – деді басын изеп. – Қазақтың бір кезде
ештеңеден жүрегі тайсалмаған арда да, асау да болғаны рас. Ол кезде
оны жолбарыстан да жүрегі шайлықпайтын нар тəуекел ғана билей
алды. Одан кейін ол тап бергенге шап берген көк жұлын арландай
намысқой болды. Ол кезде оны алған бетінен өлмей қайтпайтын
қайсарлық биледі. Енді, міне, ақылдан пəтуа, қайраттан айбын кеткен
кезде халық та қырық құйқылжыған қызыл түлкідей қырык, бұлтаң
қырқылжың болмасқа шарасы бар ма! Бұндайда бұлтаратын жерде
бұлтарып кете алатын, жалтарар жерде жалтарып кете алатын əмбебап
айла ғана ел қорғаны бола алады. Бойынан алпыс екі айла табылатын
билеуші ғана езінің де, елінің де басын аман алып жүре алып, айласыз,
əупірім, алаңғасар қайырмалаған халық құрт-құмырсқаның кебін киіп,
бет-бетіне безіп, бордай тозып кететін алмағайып заманның да туғаны
шығар. Мұндай əрпіл-тəрпіл кезде ел ұстайтын ердің де жол бастары
тəуекелшіл жолбарыс, ашушаң арлан емес айлакер түлкі болатын
шығар. Заманына қарай амалы деген осы ғой.
Əбілқайыр айдаладағы жалғыз үй Мəтінің ауылынан аң-таң аттанды.
Шиедей ерінін қымқыра тістеп, қымсына жол берген кер миық
Пəтшайымның гүл-гүл жайнаған жүзіне көзі аңдаусыз түсіп кетіп еді,
əдемі келіншектің бұлтиған бетінде жылт ете қалған бір жұмбақ күлкіні
аңдап үлгерді. Қоштап күлгені де, мошқап күлгені де белгісіз. Атына
мініп ауылдан ұзап кеткесін де көз алдынан кетпей қойды. Артына
бұрылып қарап еді – сүйіріктей сүңғақ келіншек бұралаңдай басып
əлденелерді жиыстырып, үйге кірмей күйбеңдеп жүр екен. Жүзінде ғана
емес, жүріс-тұрысында да əлгі бір сиқыр күлкінің табы жатқандай. Апырай, осы бір монтаны күлкіні тағы қайдан, тағы кімнен көріп еді. Тіпті етене
таныс күлкі ғой. Қашан, қай жерде көріп еді? Тіпті жақында, жуық арада
ғана көрген сияқты еді ғой. Жоқ, баяғыдан, тіпті, ертеден көріп келе
жатқан күлкісі. Ау, сонда... Бұл не тағы? Мана кезіне қос кəрініп еді, енді
ақылынан алжаса бастағаны ма? Қайда келе жатыр езі? Айналасына
қарады. Сол баяғы жұпыны дала. Жарлының иініндегі елбе-селбе
киімдей жұтырайып тұр. Көзіңді кідіртіп, көңіліңді ашатын ештеңесі жоқ.
Манағы асыр салып жүрген көк сағым ыдыраған. Онсыз да опырайып
тұрған көңілсіз дүние бұрынғысынан бетер құлазып, бұрынғысынан бетер
қоңырқай тарта түскен. Ештеңеден тұрақ таба алмай тентіреп келе
жатқан кезбе жанардың сауабына қалғысы келгендей күнгей жақ
кекжиектен көк нілденіп Қаратау дөңкиеді. Кешқұрымғы ауа
таңсəрідегі кел суындай мелдіреп тұнып тұр. Жер бетіндегі сəл қарайған
бадырайып анық көрінеді. Бірақ, көзіне қыбырлаған тірі мақұлық ілікпеді.
Манағы қызыл түлкі қайтадан қылаң бермес пе екен деп, жалқаудың
желкесіндей қыртыстанып жатқан құж-құж қара адыр жаққа қарап еді,
көзіне ештеңе түсе қоймады. «Əзəзіл неме қайда сіңіп жоғалды екен?» –
деп ойлады Əбілқайыр. Көз алдында жолбарыс та, бөрі де қалмапты, тек
түлкі қалыпты, оның жұлдыздай ағып бара жатып жалт бұрылып артына
қарағаны қалыпты. Есіне енді түсті. Əлгі бір жұмбақ күлкіні, бақса, сол
төрт аяқты хайуаннан керген екен ғой. Құдыреті күшті құдай-ай десейші!
Екі аяқты адам мен терт аяқты аңның да арасында тап осындай ұқсастық
бола береді екен. Сонда еткен-кеткен жолаушының көзін арбай кететін
қырық бұлтаң түз тағысы мен біреудің əлпештеп алақанына салып
отырған қырмызыдай құлпырған жас келінінің арасында қандай
байланыс, қандай ұқсастық болмақшы? Манағы мұның көзін иектеген
сиқыр күш енді мұның ақылын иектейін деп жүрмесе не етсін! Түсінсе
не дейсің! Бұл осы қайдағыны қайдан шатып келеді. Жолбарыс... Бөрі...
Түлкі... Құрт-құмырсқа... Енді кеп жаңа ғана өзі көріп кеткен Пəтшайым...
Шынында да, манағы түлкі мен жаңағы келіншектің кісіге
қарағанында бір адам арбалып қалатындай сиқыр күш бар ғой! Ол не
күш болғаны? Қырдың қызыл түлкісі де жапан түздің аңғал жолаушысын
көрер көзге иектеп сүмеңдетіп соңына ертіп алар жын-шайтанның бір
түрі болғаны ма сонда?! Қапелімде, оны ұшырастырған адам
да қарадай жолынан қалады емес пе? Ендеше, əйелдің де сиқыры одан аз
бола қоймас. Əлгінде көзіне көзі түсіп еді, кермедегі атына зорға жетіп,
əзер аттанып кетті емес пе! Екеуінің де сиқыры – қайдағы бір қалғып
жатқан құпия құмарыңды төбесінен түртіп оятып, өз-өзінен емексітіп
əкете баратыны емес пе! Бірақ, осы бір сиқыр күлкіні түз сылқымы түлкі
мен үй сылқымы əйелден ғана емес, бүр мауыздай еркектен де көрген
жері бар сияқты ғой?! Сонда мұны еркек адам несімен иектемекші? О
тоба! Адам иттің ойының да сімсік тазыдай иіскелемейтін жері
болсайшы! Иə, иə... Əлгіндей жымсиған монтаны күлкіні əлдебір қуқыл
мұрт пен қуқыл сақалдың арасындағы суға салып жаншыған бүркіттің
жеміндей қан-сөлінен айырылып əбден бозарып кеткен жұп-жұқа
қаймыжық ерінге ілініп тұрғанын талай рет көрген секілді. Апырау, сол
кімнің мұрты еді, кімнің сақалы еді? Тоқта... тоқта... Қуқыл мұрт дейді?
Тоқта... Қу самай... Шұнақ құлақ... Келте мұрын... Қысық көз... Қиғаш
қабақ... Қытыңқы ерін... Сида сақал... Қияқ мұрт... Ұзын мойын... Апырау,
мынау жұрттың бəрі жақсы білетін кейіп қой... Иə, иə... Білгенде
қандай? Онсыз да ұзын мойыны басына шошақ төбе зер қалпақты киіп
алғанда одан сайын ұзара түсетін. Сонау биіктен қашырта қараған қиық
көздің жүзіңе түсіп кеткенін байқасаң, ішіңдегіні көріп қойғандай,
дереу көзіңді тайдырып əкететінсің. Ол да əлгіндей қоштағанын да,
мошқағанын да байқатпай бір жымиып қоятын. Сол бір болмашы
күлкінің болымсыз табы қоңырқай жүзінде ұзақ уақыт тұрып алатын. Ол
өңіне бір түрлі жылылық беретін. Жұрт та оны срд өңінің жылылығына
бола жақсы көрмейді дейсің бе! Ол қарағанда кім-кім де: «Қолында тізгін
отырған неменің жақсы қабағына іліктім білем. Иə сəт!» – деп мансап па,
бақ па – əйтеуір бір көкейін тесіп жатқан қызыл құрт əлеңкедей жаланып
шыға келетін шығар. Сол бір əзəзіл дəмені əшірмей, өршіте түскен
əлгібір жылы жүз, жымың күлкіге əбден құлап түсетін шығар. Əйтпесе,
тап осынша өліп-өшетіндей ол қырып келді деген ел, ол түсіріп келді
деген олжа, ол қайырып келді деген жау естіле қоймап еді ғой.
Туырлығыңнан көк найзаларын күнде сұқаңдатып ата дұшпандарыңның
айнала қоршап тұрысы анау. Еркек кіндікті əлдеқашан атқа қондырып, не
бүк түсетініміз, не шік түсетініміз белгілі болатын қан майданға бастап
шығудың орынына бұта біткеннің түбіне бір-бір бұқпантайлап, түлкі
бұлтаққа салып оның отырысы анау. Түлкі бұлтақ демекші... Шынында
да, солай екен ғой. Манағы таңы жарқылдаған қызыл түлкіден көрген
жымысқы кулкі оның да мынау бүлк етпей жатар да қояр жапан түздей
қоңырқай жүзіне тегіннен-тегін қонақтап жүр дейсің бе...
Əбілқайыр мына ойына, қапелімде, қуанып та қалды. Сөйтсе, əлгі күлкіні
баяғыдан бері əз Тəукенің жүзінен де көріп келген екен. Сонда оның
таусылмайтын түлкі бұлтағы, бұрын бұл ойлап келгендей, жігерсіздік
шешімсіздік емес, əлгі Мəті айтатын айлакерлік болғаны ма... Сонда Тəуке
айлакер боп не бітірді?
Ол ел тізгінін ұстағалы жоңғарда екі қонтайшы ауысыпты. Екеуі де
қазақтарға оңай тимепті. Бірақ, Тəуке тиіп қашты шапқыншылыққа тиіп
қашты шапқышылықпен жауап беруден аспай тып-тыныш отырып
алды. Қанша қоқан-лоқы керсе де, оның ауызынан «аттандаған» ащы
ойбай шыға қоймады. Əліптің артын бақты. Қазақ оның тұсында отыз
сегіз жыл бойына ереуілдеп атқа мінбей, бейбіт заман кешті. Бұрынсоңды мұндай тыныштық болып көрмеген-ді. Бұрын біреу: «Ə!» – десе,
«Мə!» – деп атып түрегелетін ақикөз қазақ енді басына тепсең де, мыңқ
етпейтін бір сабырлы салбөксе мінез тапты. Сырттағы жағаласты былай
қойғанда іштегі жағаластың өзі күрт азайып кетті. Тəукенің ауызын ашса,
айтатыны –тыныштық пен бұтіндік. Билердін де көмекейінде көлкіп сол
екі сез тұрады. Құдай қазақтың қолына қамшыны шарта жүгінген
билердің алдына көлденең тастап, «Кессең – бас, міне!» – деп мүлəйімсіп
мүлгіп отыру үшін ұстатқан сияқты. Кек найзаның да, бүйте берсе, тізеге