Үркер - 26

қарақошқылданып қатпарланып қалыпты, ал екінші біреулері баяғы ертегі
дүниенің таусоғар алыптарының бірі ұшан даланың пұшпақ-пұшпағында
отырған ауылдардың барлық күлін жиып əкеп бір жерге үйіп кеткендей
күпкүлгін. Шынында да, мынау белуардан шалғын кешіп, көкке бойлаған қара
орманның арасында өскен бейтаныс жолаушылар үшін төңірегіндегі көлкөсір
кеңістік бір ғаламат өрттің орнында қалған айлапат өртеңдей еді.
Қайда
қараса да, көретіндері — сол қара қошқыл қатпар-қатпар төбешіктер мен
күл
шашып тастағандай сұп-сұр алқап.
«Таң атқалы көздерің қажыған шығар. Бір ауық маған қарай қойыңдаршы!»
— дегендей кейде жыландай ирелеңдеп Ырғыз арнасы жарқ ете қалады да,
артынша-ақ қайқаңдап қайта қаша жөнеледі. Өзен жарқ ете қалғанда шолп
етіп балық секіреді, қалың қүрақты сытыр еткізіп қүс үшады. Манадан бері
қалғып келе жатқан сүлесоқ керуенге де жан бітеді. Гүрс-гүрс мылтық
атылып, кеу-кеу əңгіме, кеңк-кеңк күлкі естіледі.
Ырғыздың тағы да сондай бір жер түбінен орағытып келер үлкен иініне
енді
жақындай бергенде алда кетіп бара жатқан сары ала күйменің қасындағы
нөкердің бірі шауып кеп:
— Мылтық атылмасын. Енді көп үзамай өткел болады. Өткел аузында бізді
күтіп ханзада тұр, — деді.
Жұрт мылтықтарын жалма-жан қаптарына салды. Алдарынан тағы да бір
қайқаң дөң кезікті. Қайқаң дөңнің басына кетеріліп еді, Ырғыз ирелеңдеп
тағы да алдарынан шықты.
Сары ала шатырдың ішінде салтанат киімін киіп, бүгінгі кездесудің жөнжосығын ойлап отырған Тевкелев бір сəт басын көтеріп ілгері қарады.
Сүйіндік батыр айтып келген мың атты қара шоғыр көзіне тусе қоймады.
Сосын тағы да басын бауырына алып Сыртқы істер коллегиясының
нүсқауында айтылған ресми сөзді əуелі татаршалады. Орысша жазылғанда
етікшінің қаққан шегесіндей ез орынында қадалып түрған мығым сездер
татаршалағанда сəл солқылдақтау шыға ма қалай? Ал өзі шала-пұла білетін
қазақшаға аударып керіп еді, бет-бетіне қашып пышырады да кетті. Бірақ,
амалы қайсы, келіссе де, келіспесе де айтады ғой.
Елші тағы да басын кетеріп алға қарады. Керуен өткелге келіпті. Өткелден
алдымен сары ала күйме өтті. Ханзада қай жақтан шығар екен деп
төңірегіне
көз салып еді, дəл қарсы алдарындағы қыраңның басында қақшиып тұрған
төрт-бес атты қимылдайын деді. «Бар болғандары осы-ақ па?» — деп ойлап
еді, қыраңның ар жағынан қылтиған-қылтиған шошақ бөріктер самсап қоя
берді. Қайдан мың болсын, айналасы екі жүз-үш жүзден асар-аспас.
Тевкелевтің көңілі бір түрлі ортайып сала берді. Пəлен күннен бергі жол
соқты жүріс енді білінейін деді. Кенет белі кілт ете қалып, екі қолымен
бүйірін таянып, мықшиып біраз отырды. Қарсы алдынан қаптай қыбырлап
келе жатқан қара шоғырға тісі ауырғандай тыржия қарайды. Бірақ есіне
тағы
да нұсқау қағаз түсті. «Келіссөз кезінде өзіңді ұлы император ағзамның
атағына лайық еңсеңді жықпай кербез ұстауың керек, қандай қиын
жағдайда
əдептен аттамай сыпайы бола білуге міндеттісің».
Аттарын аяңдатып жақындап келе жатқан айғыр топтың қақ алдындағы
мына
бір құндыз бөрік, дəу де болса, ханзада шығар. Жер түбінен тісі ақсиып
күліп
келеді. Қалғандары ханзададан бір ат бойы кейін келеді. Шеттерінен паң.
Ханзададан басқа езу жиырған ешқайсысы жоқ.
Ханзада сары ала күймеге жиырма адымдай қалғанда атынан түсті. Оны
көріп қасындағылар да жапа-тармағай аттарынан түсе бастады. Бұларына
да
шүкір. Елші-ліктегілер мұны сыртынан сынап-мінеп келеді ғой. «Патша
апайымыздың жер түбінен елші жіберіц отырған елі қандай екен, кəні,
көрейікші!» — деп сыпсыңдасып келе жатқан шығар-ау. Мынау бейтаныс
елдің ханза-дасы жол үстінде хабар сұрай жолыққан жолаушыдай қасына
тасыраңдап шауып жетіп келсе, қайтер еді... Қайта өздерінің жөнжоралғыдан хабарлары жоқ емес екен...
Аттарын жетелеп жаяу келе жатқан қазақтарды көріп, бұның да күймесінен
түсе салғаны дүрыс болмас. Қанша дегенмен, ол ертең боданың боламын
деп
отырған көшпенді жұрттың ханзадасы да, бүл атағы жер тітіреткен іргелі
империяның елшісі ғой. Олар əлі де жақынырақ келсін. Екі арада бес
қадамдай жер қалғанда барып күймесін тоқтатты. Бала сұлтанмен
қүшақтаспай да, қол алыспай да, иығынан қағып амандасты.
— Күллі қырғыз-қайсақ ордасының бас ханы Əбілқайыр Ғазы
баһадүр хан, оның қол астындағы күллі қырғыз-қайсақ жұрты мен күллі
қырғыз-қайсақ ғаскері, қадірмен ру басы билер мен батырлар тегіс саусаламат па?! — деді даусын созып, ханзаданың қасындағы нөкерлері де
тегіс
естісін деғен оймен.
— Рақмет. Шүкір, алдияр ханымыз да, күллі қазақ жұрты да тегіс
аманшылықта. Ұлы мəртебелі һəм шарапатты, һəм ержүрек, һəм
кемеңгер Ресей елінің алдияр патшасы Анна һиуан қызы ағзамның
қадірменді елшісі Құтлұқ Мəмбет мырза, біздің елімізге қош келіпсіз!
— деді Нұралы бала болса да орнықты сөйлеп.
— Қүдайға шүкір, — деді Тевкелев.
— «Қанша дегенмен жол ұзақ, шаршаған шығар. Бейтаныс жердің ойшүқыры көп, алдынан барып өзің бастап əкел!» — деп алдияр хан жіберіп
еді, — деді
Нұралы.
— Көп-көп рақмет! Орда бүл арадан алыс па?
— Біз шыққалы төрт күн болды.
Тевкелев ханзаданы күймесіне шақырды. Ханзада қипақтап төңірегіне
қарады. Елшінің Нұралыға таяу тұрған отыз шақты ру басыларына сонда
барып көзі түсті. Ханзаданың оң жақ иығында құлағалы тұрған қара
шоқыдай
тұнжырап бір дөңгелек жүз етжеңді қара сүр кісі тұрды. Шойыннан
құйғандай шомбал кісі. Қас-қабағынан сəл болса да, жылы шырай, ықылас
табы көрінсейші, сірə. Бет-ауызына бес батпан зіл жиып алғандай.
Тырысқан
маңдайының əжім екеш əжімі де білем-білем. Түксиген жүндес қабағы, екі
танауы делдиген етті мұрыны, томсырайған қап-қалың еріндері өз
салмақтарын өздері көтере алмай тұрғандай салбырап-салбырап кеткен.
Сол
бір шетінен салбырап, шетінен тұнжырап тұрған зіл-батпан бет əлпеттің
бар
салмағы соған түсіп əбден болдыртқандай кіржиген ала көз кісіге түспей,
айдалаға кілгіре қарайды. Одан бір адым кейін қаз-қатар тізіліп тұрған
сусар
беріктілер тілдеріне теріскен шықңандай томсара-томсара қапты. Елші
басын
иіп сəлем мезірет жасады. Ру басылары оған, қапелімде, қандай жауап
берерлерін білмей сасқалақтап қалғандай бір-біріне қарасты. Тевкелев
күймесіне беттеді. Ру басылар екі бөлініп, күйменің екі жақ қапталына
шықты. Қалған нөкерлер де олардың істегенін істеп, арттары керуеннің екі
жақ қапталын ала жүрді.
Бір-біріне сынай қарасқан сыпайы екі қара шоғыр сол үн-түнсіз қалыптары
Ырғызды жағалап ілгері тартты.
Нұралы сұлтанның соңына ергесін де үшінші күні түс ауа жолбарыс
жонданып жатқан құмақ жалдың қыр арқасына шыққан жалғыз өркештей
оқшау біткен Маңтөбенің қарасы көрінді. Оқшау төбені шыр айнала
қоршап
ақ жұмыртқа үйлер тігіліпті. Көлеңке біткен ығы-жығы адам. Бəрінің де
көзі
мынау кербез аяңдап келе жатқан өзгеше керуенде.
Ауылға екі шақырымдай жер қалғанда өңкей ақ боз ат мінген елу шақты
егде
кісілер алдарыннан шығып, домалақ төбенің күнгей бетіне қарай бастап
жүрді.
Алдарынан былайғы ауылдың бəрінен бөлектеп тігілген төрт-бес үй
шықты.
Сол ала-бөтен төрт-бес үйдің желкесіне қолдарына ширатыла оралған
бірдеңелерді ұстап сыптай-сыптай сымбатты жігіттер тізіле қалыпты.
Күйме
солардың тұсына жете беріп тоқтады. Жігіттер қолдарындағы ораулы
нəрсені
жайып жіберіп еді — қызылды-жасылды қалы кілемдер жарқ ете қалды.
Бірбіріне жалғастырыла жайылған қалы кілемдердің бір шеті ортадағы ақ
жүмыртқа үйдің табалдырығына тіреліп, екінші жақ шеті күйменің есігінің
алдына жетті.
Күймедегі елшіні сойдауылдай-сойдауылдай екі жігіт екі жақ шынтағынан
кеп көтеріп алды.
Еңгезердей екі жігіттің иығында кетіп бара жатқан елшіге өз нөкері
ауыздарын ашып қарап қалыпты. Үй-үйдің көлеңкесінде де жабыр-жүбыр
əңгіме. Маңтөбенің күнгей тұсында моншақтай тізіліп жатқан оймақ
көлдердің ортасына орналасқан сəнді ауылдың желкесіндегі үстеріне оқа,
қамқа жамылып, күнге шағылысып жалт-жұлт етіп тұрған оқшау топ бұлар
жаққа иектерін сілтесіп бірдеңе деп қояды.
Елші өзіне арнап тігілген күмбіреген ақ орданың қақ төріне кеп жайғасты.
Босағадан төрге дейін түп-түтас қалы кілем төселіпті. Жоғары қарасаң —
шаңырақтың қарынан, қаз-қатар уықтардан ұзынды-қысқалы, қызылдыжасылды күлтелер төгіліп түр. Жан-жағының бəрі бірінен-бірі өткен түкті
кілем.
Тевкелевке мынау отау үнап отыр. «Қалмақтардан гөрі мыналар үйлерін
əлекей-күлекейлеуге көбірек мəн береді екен-ау», — деп қойды ішінен.
Үйге ханзада мен бір топ нөкер жігіт кірді. Жігіттердің бірі сол қол
жақтағы
арнайы аспаға ілінген көш қүлаш қара сабаны піспектей бастады. Үй ішін
мұрныңды қытықтар күмілжі қышқыл иіс жайлап барады.
Саба пісіп түрған жігіт шүпілдете толтырып берген сары қымызды ханзада
алақанына салып əкеп елшіге үсынды.
— Сусап келген шығарсыз, сусын алыңыз.
Тевкелев зереңнің бетінде шүпірлеп жүрген қозының құмалағындай қапқара
майлақы домалақтардан тіксініп, ерніне əзер апарды. Бірақ, дəм татып
көріп
еді. Мейілі тартып барады. Маңдайына суық тердің қалай шып еткенін
білмей қалды. «Қымыздары да қалмақтардікінен өзгешелеу», — деп
ойлады, көрген-білгенінің бəрін іштей жіпке тізе бастаған елші.
— Ал, енді, елші мырза, мынау өзіңізге арнап тігілген үй. Демала беріңіз.
Хабар өзімізден болар, — деп Нұралы орнынан тұрды.
Абажадай ақ отау құлазып бос қалды. Тевкелев ірге жағындағы құс
жастыққа
шалқалай жығылып, ашық қалған сықырлауық есіктің арасынан
қылаңытып
тұрған күнгей беттегі ауылға көз тастады. Əлгінде ғана бұдан шыққан
ханзада манағы түксиген-түксиген отыз шақты ру басшыларының
қоршауында көл ортасындағы ауылға қарай беттеп барады. Көл жақтағы
ауылдың қақ ортасындағы күмбіреген ақ үй хан ордасы болса керек.
Желкесінде сыптиған-сыптиған сыптығыр жігіттер қаздай тізіліп тұр. Əлгі
сары ала топтың анадайдан алдарынан шығып, қолтықтарынан демеп
түсіріп
алып, аттарын əлдеқайда жетелеп ала жөнелісті. Дуадақтай-дуадақтай семіз
билер омыраулары жарқылдап ақ орданың күнгей бетіне айналып кетті.
Жүріс соқты Тевкелев хан орда жаққа қарап жатып, көзінің қалай ілініп
кеткенін де білмей қапты. Бір уақытта əлдекімнің қасына кеп үсті-үстіне
тамақ кенегенінен оянып кетті. Қасына келіп тұрған башқұрт Таймас екен.
— Елші мырза, хан малдарын ұры-қары алып кетіп жүрер, біздің
бақташыларға қосып қойсын депті.
Тевкелев онша ойланған жоқ. Басын изей салды. Бірақ, сосын қайтып кезі
іліне қоймады. Үй маңында жапыр-жұпыр дауыстар кебейді. Шамасы,
елшілік адамдарының бұдан басқасы түгел сыртта жүрсе керек.
Солдаттарға
шатыр тігіп жатыр ма, арбадағы заттарды үйлерге кіргізіп жатыр ма —
əйтеуір абыр-сабыр.
Ол күні хан орда жақтан кешқүрым ауызы-мүрынынан шығарып үйме
табақтар көтеріп əкелген даяшы жігіттерден басқа ешкім аяқ ізін салмады.
Елші тамақтанып алғасын салқындайын деп сыртқа шығып еді. Түн орнап
қалған екен. Шаршысына əбден толған жарық ай жер мен көктің арасын
манағы шара толы сары қымыздай жұп-жұмсақ нұрға малыныпты. Айнала
түгел аппақ. Күндіз жарықта қара шағыр мен қара жусан мол өсіп
қарауытып
көрінген Маңтөбе қазір сілтіден шыққан сүйектей бозарытып кетіпті. Оның
қақ төбесіндегі кек найзалы сақшы да ақ мəрмəрдан қашап шығарған тас
мүсіндей. Сақшыдан анадай жерге барып, жан-жағына көз салып еді,
төңірегі
шүпірлеген от. Үйді-үйдің алдында лыпылдап жанып жатқан жалпылдақ
оттың қасында ерең-серең қимылдап қатын-қалаш, бала-шағалар жүр. Бар
маңайға жарқылдатып жақұт моншақ тізіп тастағандай. Кез ұшында
балқыған қорғасындай мөлтеңдеп ойдық-ойдық көлдер көлкиді. Су
ортасынан əлденелер жарқ етіп көкке қарғып шығады да, қайтадан шолп
етіп
көлге күмп береді. Аспандағы ай шатынай сынып жерге түскендей айналаға
жарқ-жұрқ от шашырайды. Ол мынау саумал көл, айлы түн, маужыраған
тыныштыққа рақаттанып шоршып ойнап жүрген балықтар еді. Су еркесінің
əлгі қылығына мəз болғандай көл жағасындағы қарауытқан қалың
құрақтың
арасынан бақа шулайды, шілделік шырылдайды. Əлдебір мақұлық сақ-сақ
тіс
қайрайды. Желсіз түнде жым-жырт мүлгіп тұрған көк құрақ кенет біреулер
ұмар-жұмар алысқандай ез-өзінен булқынып қоя береді. Сол саумал
көлдердегі түн ішінде тыным таппай жатқан мігірсіз тіршілік үніне
еліккендей жайылып жүрген жылқылар үсті-үстіне пысқырады. Желі
басынан құлын кісінеп, үй сыртынан бота ыңырсиды. Жер түбінен: «балам,
абыржыма, мен мұндамын» дегендей енесі əндете боздайды.
Тевкелев мынау айдын кəлдерді жағалай қонған айлы түнгі ауылды неге
теңерін біле алмай түр. Əйтеуір бұл түп түйсігімен түгел түсініп, таусыла
елігіп тұрған əдемі көрініс. Басқалар қайтып тұр екен деп, қасындағы
серіктеріне қарап еді, олардың да ауыздары ашылып қапты. Осынау айлы
түнгі жайбарақат тіршілік, мынау ұлан-асыр дүние тек делсал рақатқа,
көңіліне қанағат пен рақымның нұрын дарытқан маужыр тыныштыққа
жаратылған, оның үстіндегі бір-біріне сұқтанған найза, бір-біріне
шытынған
қабақ, бірін-бірі аяқтан шалмақ айла-шарғы, құлта-бопса — бəрі-бəрі
күпірлік, тек жүмыр басты пенделердің өздеріне ғана емес, жасаған ие
жаппар хақтың езі аса зор шабытпен, махаббатпен, мейіріммен жаратқан
мұншалықты мінсіз, мұншалықты көркем ғажайып дүниеге де кесірі тиетін
кешірімсіз қиянат деп тұрғандай.
Судағы, құрылықтағы барша мақұлық өзіне біткен тіл-түйсікпен мынандай
бейбіт түнге рақаттана алғыс айтып, бір-бірімен тіл қатысып жатқан
маужыр
түнде тек адамдардың ғана не ойлап, не істеп жүргендері белгісіз.
Мынандай
тымық кешке көрік қосқан кеп үннің ішінде тек солардың ғана үні
естілмейді.
Шынында да, мынау жыпырлай қонған көп ауылдың адамдары неге тыптыныш? Бəрі де əлдебіреулерді көз жазбай бақылап, əлденеге құлақтарын
түріп тың тыңдап жатқандай. Бəлкім олардың аңдығаны бұлар шығар,
мынау
жер бетінен самсап жетіп келген жат өң, ?кат тіл бейтаныс жандар не істеп,
не қояр екен деп бағып отырған болар. Ұлан-асыр табиғаттың қалған
бөлігінің бір-бірімен үғысып-түсінісіп, бір тұтас жарастықты əлемге
айналып
кете қоюы қаншалықты оңай болса, мынау түрі алуан, түсі алуан, тілі
алуан,
мүддесі алуан екі аяқты пенделердің таныса, табыса, түсінісе кетуі
соншалықты қиын шығар. Сондықтан да кунде өз қызығы езінде мəзмəйрам
абыр-сабыр болып жататын мынау қазақ ауылы да бүгін бөтен көзден сыр
сақтап, бүйтіп жым-жырт бұйыға қалған шығар.
Тевкелев қарауыл төбеден түсіп баурайдағы өзіне тігілген үйге беттеді.
Пəлен уақыттан бергі селкіл жүріс пе, əлде алдында түрған əлі беймəлім,
əлі
дүдамал ертеңгі күн бе, жоқ мынау барша жан иесінің бəрінің бойына
əлдебір
елегізу мен елігудің сиқырын шым-шым дарытып тұрған айлы түн бе —
елші
ол күні таң атқанша төңбекшіп ұйықтай алмай шықты.
Ертеңіне таң жарқырап атты. Күн шықпай жатып үй-үйден бір-бір келін
тұрды. Желектерін желкілдетіп барып серпіп түндік ашты. Білектерін
жарқырата жүріп жуынды. Сосын үйге кіріп, қолдарына көнек ұстап барып
түйе сауды. Үй алдындағы жер ошақтан ирелеңдеп тағы да түтін ұшты. Сол
бір мамыр айының көбелегіндей ошақ басы мен үй арасында көлбеңдеп
жүрген жас əйелдердің қай қимылы да бипаз, паң, əдемі.
Енді бір уақытта үйді-үйден қолдарына бір-бір жез қуман ұстаған кəриялар
шығып, ауыл сыртына қарай маң-маң басып ұзап барады. Барып-барып
жалп
етіп отыра кетеді. Арқаларына жамылған мол шапан-дарының астында екі
иықтары бүлкілдеп біраз отырады да, қайта түрегеледі. Маң-маң басып
үйлеріне беттейді. Олардың қимылы əлгіндегі келіншектерден де кербез,
паң.
Асығыс қимылдап, аптығып жүрген ешкім жоқ. Осынша бойкүйез
тіршілікте
дау болуы, далаба болуы еш мүмкін емес сияқты. Мынау маң-маң басқан
маңғаз адамдар біреуге қанжар ала жүгіреді, біреудің жағасынан
жармасып, аяғынан шалады дегенге сенш болмастай. «Дүниеде қойдан
қоңыр
момын халық болса, осылар шығар деп ойлап қалатындай екенсің», — деді
Тевкелев ішінен, таңғы самалға төсін тосып төбенің басында тұрып.
Күн шыға басталған мимырт қимыл əлі сол қыбыр-қыбыр қалпы.
Мандымайды да, тоқтамайды да. Əне бір еркек бір жаққа жол жүргелі
жиналса керек, үйіне қырық кіріп, қырық шықты. Сонда да бірдеңесін
үмытыпты. Анадай жерге үзап шыға беріп қайтып келді. Үйінің көк
желкесіне тоқтап, атынан түспей, дауыстап əйелін шақырды. Үйден үстіне
малынтып шүбалаң көйлек киіп, басына малынтып шұбалаң орамал
тартқан
əйел созалаңдап шығып, қалқи басып, ат үстіндегі күйеуіне бірдеңе апарып
берді. Сөйтсе — шақшасы екен. Жігіт шақшасын ерінің қасына
тықылдатып,
шетінен алақанына насыбай төгіп, аузына апарып, тілінің астына басты да,
аяң бүлкекпен кете барды.
Тевкелев мынау жайбарақат елдің іш пыстырар тіршілігінен жалығып
кеткендей, жалт бұрылып үйіне беттеді.
Үйде де бастан асып жатқан шаруасы шамалы еді. Қақ төрде қүс жастыққа
шалқалап біраз жатты. Одан жастықты шынтағына басып біраз жамбастап
көрді. Одан ашық түрған есіктен хан ордаға қарап біраз түрегеліп отырды.
Бүлай қарай аяқ басқан ешкім көрінбеді. Бүгін кешегідей емес, хан
орданың
қасы қаңырап бос түр. Кермедегі аттар сиреген.
Тевкелев үйдің оң жағына əкеліп қойған темір сандығына барды.
Қалтасынан
кілт шығарып, қүлпын қоңыраулата сыңғыратып төрт бұрап ашты. Ішінен
сыртын былғарымен тыстаған екі түтікше суырды. Сосын олардан гөрі
əшекейі аз қара былғары түтікшені алып, ішінен шиыршықтап оралған
сары
қағазды суырып, көзіне көзілдірігін киіп, бажайлап оқи бастады. Ол —
Сыртқы істер коллегиясының оған мына жабайы өлкеде қырғызқайсақтармен қалай келіссөз жүргізу керектігі жайында берген нұсқаулары
еді. Аяғына канцлер граф Головкин сойдақтатып, вице-канцлер Андрей
Остерман үсақ шиырып қол қойған осынау ширатылған жіңішке қағаздар
оған жат өлкеде қалай түшкіріп, ңалай түкіруден басқаның бəрі тəптіштеліп
көрсетілген екен. Ең алдымен, бүл өзімен бірге келе жатқан қазақ
елшілерінен Əбілқайырдың бүндай хиешімге неге тəуекел еткенін, оған
өзге қазақ билеушілерінің қалай қарайтынын сүрастырып əбден бажайлап
біліп алуға тиісті. Ол немелер Мəскеуде не айтса, жолда да соны айтты.
«Əбілқайыр қазақтардың ең басты ханы. Ол бүл жағдайды барша қазақ ру
басшыларымен ақылдасып шешті». Енді ол, нүсқау бойынша, қазақ
ордасына
жеткен бойында, бөгде ешкімді қатыстырмай ханның өзімен кездесіп,
патшаға хатта жазған, елшілерінен ауыз екі айтып жіберген үсыныстарын
қайта бір пысықтап шығуы керек. Сосын жұрт көзінше хан ордаға барып,
Əбілқайырға жəне басқа да сұлтандар мен ру басшыларына патша
алдиярдың
Құттымбет Қоштаев жəне Сейітқүл Құдайқұловтан беріп жіберген
хаттарын
өз қолына алып оқып, айтып жіберген сəлемдерін өз құлағынан естігенін,
Əбілқайырды өз қаруындағы ұлысы мен ұлы орыс империясының қол
астына
алуға келісім білдіргенін, осыған байланысты Əбілқайыр ханға, басқа да
сұлтандар мен ру басыларына, күллі қазақ ғаскеріне арнайы хат жолдап,
мына өзін, Сыртқы істер коллегиясының шығыс елдері жөніндегі тілмашы
Алексей Иванович Тевкелев мырзаны елшілікке жібергенін мəлімдейді.
Ханға жəне жиналған жұртқа ұлы мəртебелі патша ағзамның жаңа боданы
— қазақ ханына, қазақ сұлтандары мен ру басыларына, күллі қазақ ғаскеріне
өзінің нұр сипатты алдиярлық шапағатын ешқашан аямайтынын, бірақ тек
өз
сөздерінде тұрып, сенімді де адал қызмет атқаруларын талап ететінін
айтады.
Сол үшін де ол, елші Тевкелев мырза, қазақ ханынан, сұлтандар мен ру
басыларынан орыс патшасының қол астына өз еркімізбен кіреміз, оның
алдында бодандық парызымызды адал атқарамыз деп, қолдарына құран
ұстатып, ант алуға келгенін баян етеді. Россияның қол астындағы Аюке хан
да, өзге қалмақ тайшылары да, башқұрт ру басылары да осылай еткенін ақ
патша өз мəртебесіне бағышталған бұндай ықыласты əрдайым аяқ асты
қалдырмағанын жəне қалдырмай-тынын, ант берген адамдарға үлы
мəртебелі
ағзамның беріп жіберген сəлем-сауқаты таратылатынын естеріне салады.
Тевкелев хан ордаға жиналғандарға қолдарына қүран ұстап, ант қағазына
мөрлерін басқасын, əрқайсысына ел алдындағы қызметі, абырой-атағына
лайық тарту-таралғы таратады. Сосын барып елші ант бергендерге манадан
бергі ішінде тұрған жəне бір шартты — қазақтардың да Россияның қол
астына қараған башқұрттар секілді салық төлейтінін жəне текті тұқым
өкілдерінен аманат беріп тұратындарын естеріне салады. Егер хан мен ру
басылары бүл айтқанға келісім берсе, ант қағазының əлгі шарт жазылған
тұсына арнайы қол қойдырып алады. Ал егер олар бүл шартқа онша құлық
көрсете қоймай жатса, қайталап айтып жатып ауызын ауыртпайды.
Əбілқайырдың анада өз елшілерінен айтып жіберуге үлгермеген, жадына
кейін түскен жаңа талап, жаңа шарттар болса, оны Тевкелев келісім шартқа
өзі кіргізіп, қазақ ханына арнайы қолхат береді. Хан келісім шартқа қол
қойғасын орыс елшісі оған патша сарайына езімен бірге жаңа елшілік
жөнелту керек екендігін, оларға Москвада барлық жағдай жасалатынын
айтуы керек. Əбілқайыр ақ патшаның қол астына өз еркімен бағынғанын
айғақтайтын елшілігін жібергесін екі жақ та қолға түскен тұтқындарды
елдеріне қайтарады.
Тевкелев қазақ еліне бара жатып та, келе жатып та қойын дəптерін жан
қалтасынан тастамауға міндетті. Оған былайғы кісілерге көрсетпей көргенбілгендерін түгел жазып отырады. Əсіресе, қазақ елінің жер-суына, онда
қандай табиғи жəне қазба байлықтары бар екеніне, қай ұлыстың қайда
орналасқанына, жаудан қорғанатын қалалары мен қамалдарының қандай
екеніне, өзендері мен өткелдеріне, хан мен ру басыларының қайсысында
қанша мал, қанша өріс бар екеніне, олардың Əбілқайырға қайсысының
бағынып, қайсысының бағынбайтынына, ханның сайланып қойылатынына,
əлде мүрагерлік жолмен тағайындалатынына, өз бағыныштарынан қандай
алым-салық жинап тұратындығына, діндерінің қандай екеніне, саудасаттыққа қалай қарайтындарына, қандай кəсіппен шұғылданатындарына,
қару-жарақты қалай табатындарына, зеңбірек, мылтық, оқ-дəріні ездері
жасайтынына жоқ біреулерден сатып алатынына, егер сатып алса, қандай
нəрсеге айырбастайтындарынына, қандай елдермен шектесетіндіктеріне,
олармен қазір ара-қатынастарының қандай екендігіне, Россияның қай
қаласынан қандай төте жол бара алатындығына, баспаналарының
жағдайына,
əдет-ғұрып, тұрмыс-салттарына айырықша назар аудару өте-мөте
тапсырылды. Мүмкіндігінше, кəрген нəрселерін суретке салғызып, картаға
түсіріп бағуға, ол үшін екі геодезисті ала кетуге əмір етілді. Бірақ, барлау
жұмыстары бұратаналардың өздері байқай алмайтындай құпия жүргізілуі
керек. Егер хан аманат беріп ясатса, оларды Уфаға əкеліп ұстай түрады.
Қазақтардан босатылған тұтқындарды Уфа воеводасына əкеп тапсырады.
Ондай жағдайда орыс қолындағы тұтқындарды босатып ұлыс-ұлыстарына
жібереді. Осының бəрін ойдағыдай орындап шыққасын Москваға оралып,
Сыртқы істер коллегиясына не істеп, не қойғандығы жөнінде жазбаша есеп
беріп, езі алып кеткен қаражат пен мүлікті қайда жұмсағаны, кімге бергені
туралы алушылардың қолдары қойылған ведомость тапсыруы қажет.
Бəрі де мың қайтара айтылып, мың қайтара оқылған үйреншікті сөздер.
Бірақ
бүгінгідей жауапты шаруаның алдында əр əрпіне дейін қағыс қалдырмай,
қайталап оқымай болмайды. Оған не тапсырылғанын осы қосында өзінен
басқа біреудің де біліп, мынау шала орыс, шала мұсылманның қайсысын
қалай орындайтынын көз жазбай бақылап отыруы да ғажап емес қой. Оның
кім екенін біліп қойған да теріс болмас еді. Жə, оны уақытында көре
жатар...
Бəрін айт та, бірін айт — мына хан орданың осы уақытқа дейін тым-тырыс
жатып алғанын айт. Бүгін кешегідей піскен тамақ əкелмей, елшіғе
қонақасыға соғым мал айдатып, саба көтеріп жіберіпті. Ал, шығыс
жұрттары
мен шығыс тілдерінің күллі Россиядағы алдына жан салмайтын білгірі
Құтлұқ Мəмет Мамашев мырза, түсінгіш болсаң, қазақ ханының дəл осы
қылығына түсініп көрші! Уыздай аппақ төрт отау, жан-жағың жалтылдаған
қалы кілем, құс мамық төсек, жиырма қой, төрт үйге күніне төрт саба
қымыз
жəне не істеп, не қоям десең де ешкім қолыңнан қақпайтын еркіндік пен
жым-жырт тыныштық — қазақ жұртының бас билеушісі Əбілқайыр
ханның
əзірғе көрсетіп отырған құрметі осы ғана! Ең болмаса, кешегі жылмаңтөс
ханзаданың көзіне бір көрінбей қойғанын қарашы! Əлде бұлар жіберген
елшілері Москвадан қайтып оралғанша райларынан айнып қалды ма екен?!
Жоқ, оның да қисыны жоқ. Осы жуырда ғана Уфада жатқан бұған хан
қайын
атасы Сүйіндік батырдан хат жіберіп еді ғой. Онда таққа отырған Анна
Ивановна патшаға құтты болсын айтып, орыс империясының қол астына
тек
өзі ғана бағынып қоймай, басқаларды да бағындыруға жан сала əрекет
жасап жатқанын айтқан-ды. «Бүхар ханы Əбілпейіз, Хиуа ханы өз бауырым
Жолбарыс, Хожа-Шенет өзенінің бойында көшіп-қонып жүрген Ақбатыр
бек
менің айтқаныма құлақ асты, қарауында төрт мың адам жəне Ташкент,
Сайрам, Түркістан қалалары бар Барақ хан біздің жағымызға шықты»
дегенді. Сол хатында хан ақ патшаның керуендері келсе, құшақ жая қарсы
аламыз
деп көрсеткен-ді. Ендеше, бүлардың құшақ жая қарсы алғаны осылай тымтырыс жатып алу болғаны ғой...
Қанша телміріп қараса да, хан орданың ақ үзігі бүлк етпей қойды. Бүгін
тіпті
кешегі үй-үйдің көлеңкесіне шығып ап, бұлар жаққа шүпірлеп қарап
отыратын қызықтаушылар да көрінбейді. Əлде бəрі бұларды іргеден тымтырыс бағып жатыр ма екен?
Тевкелев хан орда жаққа қарай-қарай көзі талып кеткен соң, тағы да сандық
ақтара бастады. Бүл жолы қолына мұқият оралған ең құнды, екі құпия
документ ілікті. Елші көзілдірігін киіп, императрица ағзамның біреуі көк
жасыл, біреуі нарт қызыл сафиян түтікше қорапқа салынған
шиыршықтаулы
грамоталарының беліндегі атлас ленталарын шешіп, орауын жазып оқи
бастады.
Екеуі де бір күні — үстіміздегі 1731 жылдың 19 февралі күні жазылыпты.
Екеуі де күллі қырғыз-қайсақ жұртының бас ханы Əбілқайырға
бағышталыпты. Екеуіне де алдияр тақсыр Анна Иоан қызы ағзам қол
қойыпты. Бірақ екеуіндегі жазу бірдей емес. Біреуі ұзақ, біреуі қысқа. Көкжасыл сафиян түтікшедегі грамотада патша Əбілқайырға елшілері
Құттымбет Қоштаев, Сейітқұл Құдайқұлов арқылы жіберген өтінішін шын
жүректен қабыл алып, бұдан былай оның өзін, қол астындағы күллі
қырғызқайсақ жұрты мен қырғыз-қайсақ ғаскерін өз боданым деп танитынын,
соның
күəсі ретінде өз елшісін, тілмаш Мəмет Тевкелев мырзаны жіберіп
отырғанын, оның ұлы мəртебелі патша ағзамның алдиярлық атынан
айтатын
тапсырмаларының қай-қайсысын да екі етпей орындап, өзін аман-есен елге
қайтаруға пəрмен ететінін, ханға ұлы мəртебелі императрица ағзамның
алдиярлық мархабатының белгісі болсын деп оқалатқан шапан, бөрік,
қылыш, асыл шүға жəне жеке тізбе қағазда атап көрсетілген басқа да
бүйымдардан тұратын тарту-таралғы жіберіліп отырғанын жазыпты. Ал
нарт
қызыл сафиянмен тысталған түтікшедегі грамотаның ұлы жобасы
көкжасыл
түтікшедегі грамотаға келгенмен онда əлгі «екі етпей орындалуға тиісті»
«тілмаш Тевкелевтің ұлы мəртебелі патша ағзамның алдиярлық атынан
айтатын тапсырмаларының» қандай тапсырмалар екендігі егжей-тегжейлі
атап көрсетіліпті. Ол тапсырмалардың төртеуі Əбілқайыр ханның
Құттымбет
пен Сейітқұлдан айтып жіберген ауыз екі шарттарынан туындайды екен.
Біріншіден — қазақтар ақ патшаға адал қызмет көрсетіп, башқұрт сияқты
уақтылы жасақ (салық) төлеп тұрады; екіншіден — орыс мемлекетіне
бағынатын өзге жұрттар тарапынан жəбір-жапа шекпейді жəне өздері де
оларға жəбір-жапа көрсетпейді; үшіншіден — Россияға бағынышты жұрт
болғандықтан да, бөгде мемлекеттер мен жұрттар тарапынан қысымшылық
көре қалған күнде қазақтар ұлы мəртебелі патша ағзамның өзінен ғана
қорғаныс іздейді; төртіншіден — қазақтар Россияға боданындағы башқұрт
жəне басқа жұрттардан түскен тұтқындарын өздеріне қайтарып беріп,
олардың қолындағы өз тұтқындарын қайтарып ала алады. Патша ағзам
қазақ
ханы айтып жіберген бұл төрт шарттың төртеуін де қабыл ала отырып,
олардың сыртында өз шарттарын да айтады. Ол қазақ жұрты мен қазақ
ғаскерінен патша ағзам мен оның мұрагерлерінің бұйрығы бойынша,
қалмақ,
башқұрт, басқа да бағынышты жұрттардың ғаскерлері сияқты керек
жағдайда
ұлы Россия империясының мүддесі үшін қан төгуге тура келетін
шайқастарға
сақадай сай тұруды, патша ағзамның қол астындағы елдердің ешқайсысына
ешқандай қиянат келтірмеуді, орыс көпестері мен сауда керуендерін өз
жерінде ешбір қауіп-қатерге ұшыратпауды талап етеді.
Қазақ ру басыларының жиынында бұл екі грамотаның қайсысын оқу керек
екендігін жағдайға қарап Тевкелев өзі шешеді. Егер ақ патшаға бодан
болуды
барша билер мен сұлтандар түгел жақтайтын болса, онда əлгі нарт қызыл
сафиян түтікшедегі соңғы грамота жарияланады, ал олай болмаған күнде
елші аш құлақтан тыныш құлақ деп көкжасыл сафиян түтікшедегі алдыңғы
грамотаны оқиды. Ол мəселенің басы түпкілікті тек ханмен алдын ала
ақылдасып, қазақ ордасының бүгін таңдағы ішкі жағдайына толық
қанығып
алғасын ғана ашылмақшы.
Бірақ мынау күллі бір халықтың түп-түгел тілі кесіліп қалғандай жымжырт
тыныштықтан талай елдің дəмін татып, талай келіссөздердің
шырғалаңдарын
бастан кешірген Тевкелевтің көңіліне бір түрлі түсініксіз секем қашты.
Түске
дейін хан ордадан біреу болмаса, біреу аяқ ізін салатын шығар деп көп
дəметіп еді, түс қайта ол күдерін үзе бастады. Қазақ ұлыстарының халжағдайы мынау хан ордасының маңындағы қатықтай ұйып тұрған жымжырт
жайбарақат тіршілікке ұқсай қоймайтынын бейтаныс мейман енді-енді
сезейін деді. Сөйтсе, мынау домалақ төбені шыр айнала қонған монтаны
ауылдарда айқай-ұйқай үлы сүргін болмағанмен, қыбыр-жыбыр жүрістер
жеткілікті екен. Əсіресе, желке тұстағы ұлы шоғырда топтанбай, қару
асынбай, қалай болса солай киінген бір жүдеубас жүргіншілер көбейіп
кетіпті. Олар шет жақтағы үйлерге кеп топ етіп түсе қалады да, көп кідіріп
отырмайды. Кейбіреулері тіпті аттан түспейді, сыртта тұрып амандықсаулық
сұрасады да, ілбіп басып қайта тайып тұрады. Көкжиекке барып жымжылас
сіңіп жатқан сол бір бейсауат жүргіншілердің неге келгені, неге кеткенінің
бəрі жұмбақ. Хан орда жақ қыбырсыз. Ол маңайдан келіп жатқан да, кетіп
жатқан да ешкім көрінбейді. Соған қарағанда, сонау көз ұшындағы
жолбарыс
жонданып, дөңкиіп-дөңкиіп тұрған сарғыш жалдардың ар жағында не
больгп, не қойып жатқанын білсе, бір құдайдың өзі ғана білетін шығар.
Тевкелев төңіректі іргеден бағып, тың тыңдап түс ауғанша жатты.
Қасындағы
башқұрт билері олай өткен, былай өткен жүргінші қазақтардан, төбе
басындағы сақшылардан ештеңе біліп жарымады.
Бұлардың келгеніне де, міне, бір тəулік болып барады. Бірақ сол екі ортада
селт еткізердей ештеңе болған жоқ. Сол баяғы жым-жырт жатыс. Тевкелев
оңаша үйдің қақ төрінде күнделік дəптерін қолына алып көп ойланды.
Қанша
ойланса да, жадына мардымды ештеңе түсе қоймады.
«Бесінші октябрь күні Ырғыз өзенінің бойында Маңтөбе деген жерге келіп
жеттік. Сол күні тілмаш Тевкелевтің Əбілқайыр ханның ордасына
жақындап