Үркер - 20

жалға қаққан қазықтай боп біреу көтеріліпті. Басы-кезге қарамай
борбайлап
шауып келеді. Мынандай кезде қазақ болар ма мал аямас па! Аямағанына
қарағанда, бір сұмдықтың кезіккені ғой! Ол не сұмдық екен! Түрікпенге
кеткен қол бір нəрсеге ұрынып жүр ме екен! Өй дейін десе тымақ киісі
Кіші
жүзге келіңкіремейді. Не деп айқайлайды? Дауыс етіп келе ме? Үні неткен
жексұрын еді! Баяғыда Тəуке өлгенде «ой, бауырымдап» келетін
шабарманның дауысы сияқты екен! Болатқа бірдеңе болды ма? Өлмесе,
өмірем қапсын! Оны несіне ат сабылтып, жігіт қинайды! Апырау, мынау не
дейді? Қаралы хабар əкеле жатқан кісі ауылдың қарасын көрісімен екі
жағына кезек аунап, басын ерге ұрып, өз бетін өзі тырналап, жұлынып
бітетін
еді ғой. Ал, мынау сол баяғы қаққан қазықтай қалпы. Бірақ, қақылдап ауыз
жаппай келеді. Əлде əлгінде ғана өзі ойлағандай жоңғарлардан бірдеңе
шықты ма?..
— Жау! Жау! Жау шапты, жау шапты!
Əсекет алла, ақ тоба! Аумай-төкпей келіпті де қойыпты ғой! Əй, бəсе!
Орнынан атып тұрды. Жалма-жан есікке ұмтылды. Жаман хабар əкеле
жатқан шабарманды атынан сыпырып, ап дүреге жығатындай қолына
қамшысын ұстай көтерілді.
Содан ол атқа мінді. Жорықтағы Батыр мен Бақтыбайдың соңынан
шабармен
кетті. Қарақұмға мал төлдетіп жатқан Бөкенбайға хабар кетті.
Қызылқұмның
арасында қораларынан шыға алмай отырған Есетке хабар кетті. Борсық
құмның арасында қалың қалмақтың тап іргесінде маңыратып қой қоздатып,
ыңырантып түйе боталатып жатқан кете Балпаш байға хабар кетті.
Адаматының бойындағы Əзіретінің Алатауында отырған сегіз арыс адайға
хабар кетті. Тайлан біраздан бері Батырдың қасында жүрген. Оған да хабар
тиетін шығар.
Қазақ даласында тағы да бір ұлы дүрбелең басталды. Күндіз көрсең — биік
атаулының басында астарына қара ат мініп, үстеріне қара киіп, қолына
найза
ұстап, өткен-кеткенге қол бұлғап хабар беріп тұрған қарауылдар. Жазықжазықтарда қара ат мініп, қара киініп, көк найзаларын еңкейте ұстап,
«аттан,
аттан» сап еміне шауып бара жатқан шабармандар. Түнде көрсең — биікбиіктің басы аспанмен тайталасып алаулап жанған ұран оты. Қараңғыны
жамылып, əлдеқайда жұлдыздай ағып бара жатқан суыт шабармандардың
қолында да жыландай ирелеңдеген қызыл жолақ ұран оты. Жер-көк түгел
өртеніп келе жатқандай.
Бас-аяғы үш күнде ен байтақ ұлыстың қиыр-қиырынан жиылар қол
жиылып
болды. Қабақтары салбыраған қарақұрым қол Қаратау қайдасың деп жүріп
кетті. Жауда қалған ата тау: «Мені құтқаруға қайдан кім келер екен?» —
деп
өкшесін көтеріп жол қарап тұрғандай. Жер түбінен көгеріп мұнартып тұр.
Көкжиектегі сол бір көк ніл биік жақындай түскен сайын қоңырая,
жақындай
түскен сайын жатағандана түсті.Ата биік аласара түскен сайын жер
қайысқан
қалың қолдың да көк тіреп келе жатқан көкіректері басылып, еңселері
етектеріне кетіп, көңілдеріне мұң, көздеріне дым жүгірді.
Суыт жүрісті Кіші жүз қолы жапырық таудың əбден аласарып, болдыртқан
көрттің мүжілген жамбасындай боп сілемденіп біткен күн батыс
құйрығына
ілікті. Заманында Сары Арқаның сары белінен төтелеп кеп Сығанақ асатын
Сұғындық асуына ат басын бұрып еді, сонау Жəнібек, Керей заманынан
бермен қарай талай шайқасты көріп, талай боздақтың басын жұтқан аран
шатқал сілтідей тынып тұр екен. Құздарынан тырс-тырс тас домалатып
арқар
қашты. Былтырғыдан қалған қауқиған-қауқиған сұр құрақтың арасынан
күтір-күтір қабан қашты. Көкесі келе жатқандай, қуыс қуыстан басын
жылтыңдатып көкек шақырды. Лып еткен келте самал сай бойының ендіенді
қылтиып келе жатқан көк майсасының шырын иісін əкелді. Бұл жер əлі
бейбіт.
Əбілқайыр, Бөкенбай, Есет, Батыр тұра қалып ойға батты. Жау Балқаш
беттен келе жатса Қаратаудың теріскей бетінде отырған Орта жүз бен Ұлы
жүз ауылдарын жапырып өтпей, сонау Қошқар ата жақ тұмсықтан айналып
Түркістанға беттей қоймас. Əскерінің бір парасын əлгі айтқан Қошқар ата
Бадам жағымен Арыс бойлатып күнгейге аттандырар да, қалған жағына
Көсегенің көк жоны арқылы кеп Баба-Ата, Шолаққорған, Созақты
шаптырып, Торлан мен Сұғындық арқылы құбылаға өткізіп алуға асығар.
Ендеше Сұғындықтың мынау ұйыған қатықтай дірілдеп тұрған тылсым
тыныштығы да көп ұзаққа созыла қояр дейсің бе! Бүгін-ертең қалмақтың
қарқылдаған қарғадай əжептарқы кернейінің жексұрын дауысы анау түк
көрмегендей боп жымпиып-жымпиып тұрған жақпар құздарды тағы да
жаңғырықтырар. Олай болса, бұл асуды бұлай елсіз қалдыруға болмайды.
Бірақ, бұл араға ертең келер жауды күтіп, бүгін ана жақта бейбіт жұртты
шырылдатып жатқан ата дұшпанмен айқасқа түспей қайтып шыдай
аларсың!
Əскерді амалсыз екі бөлуге тура келеді. Шекті мен жарты Байұлы осында
құз-құзға бекініп, қалмақтың Сұғындыққа сұғына кірген қалың қолына
ойран
салады. Кіші жүздің қалған қолы ілгеріде болып жатқан шайқасқа барып
қосылады.
Жартысын жолға тастап, желе-жортып ілгері қозғалған ауыр қол
бұрынғысынан да суыт жүрді. Бір қапталда мұнартып қалғып тұрған
Қаратау.
Оның мынау абыр-сабырмен ісі жоқтай. Екі аяқтылардың əрлі-берлі
жөңкілісі ол үшін ештеңеғе тұрмайтын əншейін əуре-сарсаңдай. Бұлар
қанша
жабыр-жұбыр айқайласқанмен оның баяғы мыңдаған жылдар бойғы
тылсым
ұйқысынан селт етіп оянар түрі көрінбейді. Сол мұлгіген қалпы сұлқ шөгіп
жатыр. Ал бұлар болса өрт шыққандай желе жортып жүріп келеді. Баяғы
аңшылық құрып жүрген кезде бұл арадан талай өткен Əбілқайыр көзі
боталап жан-жағына көп қарайды. Сүйтсе, Тайлан да қалған қолдан ала
бөтен
ілгері озып, асығып келеді екен. Күнге тотыққан қара-торы жігіт бүгін қаны
қашып қуқылданып алыпты. Ала көзін жан-жаққа бұрмай, ту сонау алдағы
көкжиекке қадап апты. Иə, оның есіл-дерті — сонау Көсегенің көк жонына
шығар жердегі оңаша бұлақ басында отырған өз ауылына жету, жетпістен
өтіп сексенге аяқ басқан кəрі əкесін көру, енді-енді тəй-тəй басып жүре
бастаған ұлын көру, жалғыз көк ала атпен жүрсе де, қалған қазақты
көрмегендей, өзін қалап келген қазақтың ең асқан байы Садыр Жомарттың
əлпештеп баққан жалғыз қызы Пəтшəйімді көру. Сол үшін əншейіндегі
мығым қалпынан айырылып, міне, елден ала бөтен емпеңдеп келеді.
Əбілқайыр ат үстінде құс болып ұшып кетуге амал таба алмай, зорға шыдап
келе жатқан Тайланды көріп, аяп кетті. Іші бауыры мұздап бара жатқандай
көрінді. Шынында да, үш жүздің ауызында аты жүрген атақты Мəті бидің,
үш жүздің ауызында аты жүрген көк ала атты Тайлан батырдың қара
шаңырағы мынау атам заманғы Қаратаудың теріскей бауырындағы
талайдан
бергі қара жұртында қалқиып тұрса жарар еді-ау...
Алдыңғы жақтағы шолғыншылардың біреуі құйғытып кері шауып келеді.
Бұлар ат басын іркіп далақтап шауып келе жатқан қызыл танау жас жігіттің
хабарын күтті.
— Алдыңғы жақтан шаң шықты! Қою шаң! — деді жігіт жетер-жетпесте
алқына тіл қатып.
Əбілқайыр көкжиекке көз тастап еді. Шынында да, маңдай тұстары
манағыдай емес лайыта бастапты. Қалған жақтары сол баяғысынша көк
шəйідей мөлдіреп түр. Тек шығыс жақта ғана жер мен көкті көмкеріп ақ
шаңыт көтеріліпті. Иə, бұл тегін шаң емес. Сонау кек аспанды лайлап
жатқан
қою шаң — қазақтардың пəлен жылдан бері бүгін тап бола ма, ертең тап
бола
ма деп, үрейлене күткен сұмдығы. Міне, о да тап болды. Қазақ даласының
тіршілігінің тұнығын шайқап, аспанын лайлап, мың сан басты аждаһадай
жолындағысының бəрін жапыра жалмап жақындап келеді.
Жұрттың бəрі түнеріп тұрып қалған. Бəрі де тілден айырылғандай.
Қарақұрым қолдың ішінде лəмим үн қатқан ешкім болған жоқ. Бəрі де
мұның
ауызына қарап қапты. Не дер екен деп түр? Не дейтін еді? Енді не дегенінде
не тұр? Əрине, ақ көз жауды бұған жібермеу керек еді?! Баяғыдан бері ұзын
арқау, кең тұсаумен жүріп алмай, кеңнен қайрат қылғанда, бейшара ел
бүйтіп
босқа қырылмас па еді, қайтер еді. Енді өкін не, өкінбе не? Бəрі кеш! Өз
бармағыңды өзің қыршып, қарсы келген қас дұшпаныңмен қасық қаның
қалғанынша арпалысып, өз жастығыңды ала өлгеннен басқа, амалың
қайсы...
Əбілқайыр қасындағы батырларға:
— Мынандай айдалада, ала тағанақ тақырда шайқасып не абырой табамыз?
Онан да əлгі Сұғындыққа шегінейік! — деді.
Батырлар құптап басын изеді. Қалған шолғыншылар да жыра-жықпылмен
бұқпақтап жетіп қалған екен. Жау қарасы жақындапты.
Кіші жүз қолы кері шегінді. Бірақ, жаңа ғана жүріп өткен ізімен кері
шегінбей, терістігіндегі қалың бұйраттарға қарай бұлтарды, бірер жал асып
барып, Сұғындық асуына күнбатыс жақ бүйірден келіп кірді. Ондағылары
жаудың басын шырғалаңға салу еді. Сұғындықта бекініп отырған қазақ
қолы
бар екенін, қапелімде, біле алмай қапы қалсын деген есеп еді. Қазақ қолы
Сұғындыққа түгел кірген жоқ. Бір қатары асудан аулағырақта тосқауылда
қалып, аңыс аңдай тұратын болды.
Сұғындыққа суыт енген қазақ қолы шатқалдың құз-қиялы қиын түбіне
қарай
өрмелеп, қапталға бөлінетін ұры жыраларды бойлап, тасаға бекінді де, сай
табанына жақын жақпар жартастардың тасасына мергендерін
орналастырды.
Қауырт қимылдап, тез қамданған қалың əскер əп-сəтте-ақ жақпаржақпарға,
қалың бұталардың ара-арасына сіңіп кетті. Бұлар кіргенде сай түбіне қарай
жеңкіле қашқан аңдардың сатыр-сұтыры əп-сəтте басылды. Аждаһаның
аран
ауызындай қара шатқалда қайтадан меңіреу тыныштық орнады. Бейбіт
заман
қайта келген екен деп қалса керек, жақпар-жақпарға тығылып отырған
шошақай көкектер сұңқылдап қоя берді. Бұта-бұтадағы сансыз құс шуаққа
жондарын тосып жамыраса əндете жөнелген. Тек қия жақпарлардың
арасынан дүр кетерілген қыран құстар ғана бір дүбірді сезгендей қайта
қонбай мазасыз шүйіліп жүр.
Тау арасында көктем иісі білініп қапты. Екі жак, бөктердегі қараған, арша,
қаптаған бұталар мен тырбық шөптердің бəрі бөртіп, мұрт жарып үлгеріпті.
Сай табанындағы ағын судың екі бетінде бозбаланың түбіт иегіндей боп
көк
қылтанақ көрініпті. Енді сəл шыдаса, мына шатқалдағы ұлан-асыр тіршілік
дүр етіп бой көтергелі тұр. Көктемнің қуатты күні кірпігіңе ойнап, тұл
бойыңа бір əзəзіл тіршілік қуатын дарыта түскендей. Сонау көк майсаға
барып жата қалып аунағың келеді. Мынау жақпар шоқының басына шығып
ап, мына жықпыл-жықпылдың ара-арасынан көзің шалып қалған аң мен
құсты бүкір садақтың белі жазылғанша кере тартып атқың келеді. Таудың
мынау саумал ауасына көкірегіңді толтырып алып, енді көп үзамай сонау
етектегі қара жалдардың басына самсап қона қалатын ақ жұмыртқа
ауылдардың қыз-қырқыны естісін деп аңыратып əн бастағың келеді. Тіпті
мынау маңдайыңды қыз-қыз қайнатып бара жатқан күн шуағына
омырауыңды төсеп, шалқаңнан түсіп ұйықтағың келеді...
Пəлен күннен бергі ереуілдеген тіршілік тұсында ұмыт болған ұйқы мынау
сəл саябырда кірпігіңді қайта айналып тапқандай. Өне бойың делсал
маужырап барады. Шатқал жақ бетін тасаға салып, өз қолы жақ бетін ашық
қалдырып, қара жартастың күн жақ тасасына жасырынған Əбілқайырдың
енді болмағанда көзі ілініп барады екен. Қарсы жақ жақпардан екі-үш
«байғұздың» жарыса шықылықтап қоя бергені. Көзін шəйдай ашып алды.
Сөйтсе, қалмақ қолының алды шатқалдың ауызына ілігіпті.
Сай бойы тым-тырыс. Мынау тас қоршауға сескене кірген ауыр қол жанжағына жалтақ-жалтақ қарап, жасқана басып ілгері жылжи түсті. Əуелі
топырлай кірген қалың қол бірте-бірте сабақтаған иненің жіңішкеріп, ұзын
шұбақ көшке айналды. Бірінің ізін бірі басып жоғары өрлеп келеді.
Жоңғардың таулы жерге үйренген жатаған аттары тырмысып баурайға да
шығып апты. Кейбіреуі жақпар-жартастар мен баурайдың бұта-бұтасының
арасына жасырынып отырған қазақ жігіттерінің қасына қол созымдай
жерге
дейін барып, жан-жағына тіксіне қарап қояды. Ту зымыран биікке шығып
алып, аспай-саспай қалықтап жүрген құз тағыларынан басқа ештеңе
көрінбейді. Тіпті арқар екеш арқарға дейін құрып кеткен. Сай бойында
құлағыңды шағып, шақыр-шұқыр дыбыс көбейді. Жоңғар аттары үстіүстіне
пысқыра береді. Айлакер жау тағылып отырған қазақ жоқ па екен деп,
үңгір көрінсе, ну жыныс қалың бұта көрінсе бұрқыратып оқ жаудыра
жөнеледі. Атқан оқтары кейде тасқа тиіп шақ-шақ ете қалады. Кейде қалың
жынысқа сүңгіп жоқ болады. Бірақ орынынан атып түрегелген ешкім
көрінбейді, ыңыранған дыбыс та шықпайды. Бір сəт кідіріп тың тыңдап ап,
шұбалған қол тағы да ілгері тартады.
Сұмырай дұшпандар əлгіндей топырлата оқ жаудырғанда Əбілқайырдың
жүрегі шым ете түседі. Шаншымай қайтсын — анау қарауытқан қалың
бұталардың арасында талай боздақ үн-түнсіз жан тапсырып жатыр. Мана:
«Қашан жоңғар қолы тар шатқалға түгел кіріп, алды шатқал түбіндегі
тығырыққа кеп тірелгенше, оқ атпаймыз, дыбыс та бермейміз», — деп
уəделескен-ді. Енді, міне, ажал алдында жарақатын ауырлап, ыңыранса,
дұшпан сырымызды біліп қояды деп, тістерін шықырлатудан басқаға
дəрмені
келмей талай боздақ арманда жан тапсырды. Қайран сабаздар-ай десейші...
Əншейінде, əрқайсысына бір-бір төр, бір-бір бас, бір-бір ат, бір-бір шапан
керек, шамалыға басын имей шекелей қарайтын тарпаңдар ғой... Енді, міне,
бүгін кеп садақаға шалынған қоңыр қошақандай тіл тартпастан кетіп
жатыр,
кетіп жатыр. Соны білгендей, жоңғар мергендері жолдың екі жағына тұра
қалып, секем алатындай қуыс-қалтарыс, жыныс-жықпыл көрсе болды, бір
де
бірін тастамай, себелеп оқ жаудырып келеді. Үн шықпаған сайын секем ала
түседі.
Қыл жалаулары жалбырап тіптен жақындап қалды. Енді мынау тас
қапшықтай тар аңғардан қиялай шығатын жаңғыз аяк, соқпаққа аяқтарын
бір
іліктірсе, əрі қарай Сығанақ асады. Бірақ, олар қанша жалтақтап
қарағанмен
қарасұр жақпар тастар бəрібір сыр бере қояр емес. Сол баяғы сазарғансазарған қалыптары. Кей арада кейін шегініп, далиған-далиған алаңқай
жасап, кей арада қайтадан сүзіскен текедей тұмсық тірестіре қалады, кей
арада жайпауыт тартып, кей арада тіп-тік найза шыңдарға айналып түксиіп
тұрып алады. Сылдыр-сылдыр су ағады. Сықыр-сықыр тас құлайды.
Шүбалаң көштің алды Сығанаққа жол шығатын соңғы асу, соңғы қолтыққа
келіп тірелді. Артының да сонау етектегі тар шатқалдың аузына енді-енді
іліккен түрлері бар.
Əлі де шыдай тұру керек. Қол басындағылар Сығанақтың жалғызаяқ
соқпағына түссін. «Уһ, мынау тас қамалдан құтылдық па, жоқ па», — деп
демін бір алсын. Əлгі бір тас түйін сақтықтан айырылсын.
Жайбарақаттансын. Қолдың арты да шатқал аузынан ұзаңқырап, сұғына
түссін. Мынау жеті жұрт көшіп, жеті жұрт орнаған кең байтақ даланың қай
қырқасында да аран өңешін бір қандамай құр тұрмаған құзғын шатқал
бүгін
де талайдың басын жұтар, бүгін де лық-лық қан құсар. Лəйім сол қан
жоңғардікі болғай!
Кенет əлдеқайдан керней тартылды. Жоңғарлар түп-түгел бастарын көтеріп
жоғары қарады. Сол-ақ екен, талай көкірекке оқ қадалып, талай аттың
жалын
қан жауды. Қарғыс атқыр мына таудың бұта екеш бұтасы да садақ атып,
тасы
екеш тасы да оқ жаудыра білетіндей.
Мынадай тұтқиыл шабуылдан не істеп, не қоярын білмеген қалмақ қолы,
қапелімде, алақтап сасып қалды. Төбеге қарасаң ештеңе көрінбейді. Бірақ
талай мойынды қылшасынан қырқып түсіп жатқан тажал оқ сол биіктен
жауып тұр. Сонау жақпар тастар мен ну жыныстың арасына тығылған
мергендер манағы жоңғар мергендері жаудырған оқтан түп-түгел қырыла
салмапты. Көбі солай мергендердің қайда орналасқандарын білмек боп
көкке
қарап ауыздарын ашып тұрғанда қапталдағы ұры қойнаулардан дүрсе қоя
берген қазақтар қылыштаса, найзаласа жөнелді. Сəл кеңіске шыққандар
сайысып кеткенмен, тар арнаның табанында қалғандар көкке қарай
атқылап,
босқа оқ шашқандары болмаса, еш қайран қыла алмады. Төбеден жауған оқ
олардың қатарын қоғадай селдіретіп барады, ал олардың оғының қайда
кетіп
жатқанын ешкім білмейді. Ілгері аттайын десең, алдыңғы жағың тар
қойынауға кептеліп қалған. Кейін шегінейін десең, ол да солай тарс
тығындалып, тырп ете алмай тұр.
Əуелі алдыңғы жақтан айқай шыққандай болып еді, енді арт жақтан да
бажбұж дауыстар көбейді. Шамасы ол тарапта да сатыр-сұтыр шайқас қыза
түссе
керек. Не болып, не қойып жатқанын ешкім білмейді. Əйтеуір, домалап
түсіп
жатқан екі аяқтыларды көреді. Тақымнан босаған жануарлар мынау тар
қамашауда қалғысы келмей, қос қапталдағы өр бауырға жанталаса
тырмысып
шауып шыққысы келеді, бірақ не тайып кетіп, не оқ тиіп қайтадан сылдырсылдыр су ағып жатқан сай табанына қарай сатыр-күтір домалай жөнеледі.
Кісінескен, оқыранған, бақырған, шыңғырған, қор-қыраған, ойбайлаған,
ақырған, боқтасқан жандылардың дауысы шақыр-шұқыр, сатыр-сатыр, тақтақ, тырс-тырс, гүрс-гүрс жансыздардың дауысымен мидай араласып
құлағыңды жеп барады. Əлгінде ғана тым-тырыс сүлесоқ көлбеп жатқан
Қаратаудың тəніндегі сан жетпес жақпар тастарға аяқ астынан жан бітіп
оқыранып, кісінесіп, бақырып-шақырып, шақыр-шұқыр тісін қайрап,
ойбайлап, боқтасып, тайдай тулап аламан-асырды салып жатқандай.Жер
мен
көкте алысып-жұлысып жатпаған ештеңе қалмағандай. Қара жердің бетінде
не болып жатса да, миына кірмей жымыңдағанынан бір танбайтын күлегеш
күн кезі де мына шайқастың егжей-тегжейіне қанып алғысы келгендей,
сарт
та сұрт қылыштасып жүргендердің біресе ол жағынан, біресе бұл жағынан
аунап, жалт-жұлт сығалап қояды.
Жоңғар қолы маңдайын тасқа тіреп тұрып алды. Арттағылар шатқалдың
ауызына қарай кері бұрылып, кеңге шығып алғысы келіп жанталасып еді,
тасадан «Тұлпарлап» лап қойған қалың атты кескестей кетті. Əлгінде ғана
басқандарынан жер ойылардай боп жер тəңірсіп келе жатқан жоңғарлар
бүйендей шұбалған тар шатқалға қамалды да қалды. Қазақтар енді оларды
əсіпке туралатын еттей кескілеп бағады.
Қара жақпар тасқа шақ-шұқ жанғырыққан қылыш дауысы жоңғарлардың
желігін басып, жүректеріне үрей ұялатса, қазақтардың жігерін қоздырып,
қайраттарын шыңдай түскендей. Бұта-бұтаның, жақпар-жақпардың
тасасына
тығылып жатып алған мергендер бастарын көтеріп алып, сай табанында
қамалып тұрған қалмақтарға садақ оғын сары масадай қаптата жөнелді.
Əбілқайыр өз жігіттерінің ұйымшылдығына, мұншалық ержүректігіне
қатты
таңғалып тұр. Қазақ жағынан шашау шыққан, қате болған бір де бір қимыл,
бір де бір əрекет кезіне түспеген сияқты. Мергендер де дер кезінде оқ
ашты.
Тосқауыл да дер кезінде ұрысқа кірісті. Шатқалдың басы мен аяғы да дер
кезінде қоршауға алынды. Бас-аяғы жеті мыңдай жау қолы енді, міне,
бұның
нояндарының көз алдында торға түскен шортандай бұлқынып жатыр. Олар
енді қанша бұлқынса да, бұл қамашаудан тірі құтыла алмас. Əттең, дүние,
бұлар сəл кешігіп келді ғой. Бұрынғы шайқастардың қалай болғанын кім
біліп жатыр?
Бұл енді сонау сай табанындағы, екі жақ бауырайда шоқ-шоқ боп
шайқасып
жатқандарға қарады. Сығанаққа жол ашар дөңгелек қойнауда ақ семсерін
былғалап Тайлан жүр. Қайдағы бір шие байланған түйіндей кескілес болып
жатқан қалың шоғырдың арасына қойып кетеді де, əп-сəтте-ақ жайратып
шыға келеді. Жалақтап жан-жағына бір қарап алады да, тағы сондай бір
қою
шоғырды тауып ап, дүрсе қоя береді. Шатқалдың тығырық басынан оқтыноқтын Бөкен-байдың күркіреген даусы шығады. Сай аяғында да ызы-қиқы
айқай. Ту сыртына қарап еді. Ақ боз ат мініп хан туын асқақтата көтеріп
Мырзатай тұр. Тентек неме ат үстінен қопаңдап: «Ноқай неме, оң жақтан
келе ме екен?! Қап қызыңды ұрайын-ай! Е, бəсе, қолтықтап шаныш!
Жарадың! Əй, артыңнан əне біреу келіп қалды. Шешеңнің көрін,
маңдайыңдағы көз бе, жоқ без бе?» — деп сай табанындағы біреуге ақырып
қояды. Мана қуыс-қуысқа жасырып қойған ру-рудың тулары да желк-желк
етіп шыға келіпті. Көп ұзамай бұл шайқастың да бітетұғын түрі бар. Қыл
жалаулы жау тіптен селдіреп қалыпты. Қайдан шыққандары белгісіз қарққарқ етіп қарғалар қаптап кетіпті. «Ау, анау жайрап жатқан жаудың көзін
шұқиық! Қылыш, найзаларыңды тарта тұрыңдаршы!» — дегендей
кескілесіп
жатқандардың төбелеріне төніп-төніп барып, қарқ-қарқ деп қайтадан
қалықтап шыға келеді.
Хан көкірегін екі ұдай сезім билеп алған. Бір жағынан мынау жеңіске
желпініп тұрса, екінші жағынан көкірегі бір сұмдықты сезгендей, ішібауыры
қалтырап барады. Манағы тұла бойын түгел буып келген ызасы мынау
ағылтегіл аққан дұшпан қанын көргесін тарап кеткендей. Ширыққан жүйкесі де
болбырап сала берген.
Бесін ауып барады. Сай табанында көлеңке ұзарды. Шайқас əлі жүріп
жатыр.
Күн екіндіге таянды. Сай табанындағы гүж-гүж дыбыстар басылып,
шақыршұқыр қылыш үні де азайыпты. Əттеген-ай десейші. Жоңғардың бас қолы
мынау тар қыспаққа неден тығылсын. Ол сонау кеңнен оратылып күнгейге
шығып алды ғой. Мынау сол Созақты тонап келе жатқан шағын қол болды
ғой!»
Неге екені белгісіз, Əбілқайырдың алақанының ду-ду қышығаны басылмай
тұр.
— Бұлардың басшылары қайда екен? Тілдесе алдыңдар ма?
— Бір жас тайшы екен! Мана бесін ауа оққа ұшқан.
— Қайда жатыр?
— Денесі сай табанында, басы, — міне!
Батыр сұлтан ханның аяғының астына əлденені сылқ еткізіп тастай салды.
Шекесі торсықтай ай маңдай біреу қарсы алдына кеп қасқиып жата кетті.
Бет-ауызы «менің балам болсын» дейтіндей бір сүп-сүйкімді жігіт.
Қусырыңқы қыр мұрнының астынан мұрт тебіндепті. Бетінде ашу да, ыза
да,
кек те жоқ. Аларған екі көзі сонау көк аспаннан бірдеңе көргендей қадала
қапты. Мынау өзі бір таныс неме сияқты ғой. Тіпті басындағы айдары да
таныс сияқты екен!
— Біздің осы Нұралы қайда? — деп сұрады хан.
— Мен мұндамын, көке! — деді ту сыртынан таныс дауыс. Ақ боз аттың
үстіндегі он бір он екі жастар шамасындағы торсық шеке ай маңдай
бала жігіт тұлымшағы желбіреп ілгері озыңқырап тұрды.
Хан жалт етіп бір қарады да, үндеген жоқ. Байбек төлеңгіт ұстап тұрған
атына бұрылды.
— Мынаны қайтеміз! — деді Батыр басты нұсқап.
— Қайтетін едік. Тастай сал! — деді Əбілқайыр.
Ол ерге енді қонғанда Батыр сұлтан əлгі олжасын қимағандай біраз ұстап
тұрды да, шатқалға қарай атып кеп жіберді. Кішкентай қара нүкте барған
сайын құрдымдана түсті де, аран сайды тұтаса көміп алған қара көлеңкеге
сіңіп үштігөйлі жоқ болды.
Əбілқайыр басын көтеріп алып еді. Қып-қызыл күн екі шошақ жақпар
тастың
арасына барып қыстырыла қапты. Сай табанында қимас бірдеңесі бардай
көзін сатып сығалай қарап тұр.
Əбілқайырға ол бірдеңені елестеткендей болды. Немене еді сол?! Ойына
ештеңе түсіре алмады. Қып-қызыл күн қылмың-қылмың күліп қояды. «Е,
қан
жалаған қызыл қаншық секілді екен ғой. Опасыз уақытқа қара жерде не
болып жатса да, бəрібір екен ғой. Қан ағып жатыр ма, у ағып жатыр ма,
адам
өліп жатыр ма, шыбын қырылып жатыр ма, — оған бəрібір. Оған, əйтеуір,
мынау уылжыған дүниенің құлазып бос тұрмай, жым-жырт тыныш тұрмай,
дүрлігіп жатқаны керек екен ғой!»
Хан баяу басып жүріп кетті.
Қара көлеңке жамылған қара шатқалдан қара бұлттай түнеріп қалың қол
шықты.
Содан бұлар Созаққа келді. Тып-типыл. Шашылған кесек пен көлденең
түскен өліктен ат сүрініп жүре алмайды. Анадай-анадайдан ит ұлиды.
Басқа
тіршілік дыбысы естілмейді.
Содан бұлар Шолаққорғанға келді. Бұл да тып-типыл. Қираған үй.
Шашылған қазан аяқ. Жайрап жатқан өлік.
Баба-атаның басы да жым-жырт. Басына ала-құла шүберек байлаған
жалғыз
ағаштан басқа аман қалған ештеңе жоқ. Мынау қорқынышты дүниеден
үрейі
ұшып қара іздегендей қапталдағы қара жоталардың астынан қайта-қайта
қасқыр ұлыды.
Баба-атадан шыға бере-ақ Тайлан жұрттан бөлініп шаба жөнелді. Екі иығы
бүлк-бүлк етіп бара жатқандай көрінді, Қуып жетіп қатарласуға ешкімнің
дəті бармады.
Күн жаңа шығып келе жатқанда бұлар Көсегенің жонына көтерілді. Таныс
жон, таныс көріністер Əбілқайырдың көзіне оттай басылды. Мына бір
қоянжонданып шыққан қолаттың аяғындағы жалғыз үй көз алдына сайрап
келе қалды. Баяғыда Тайлан екеуінің арқарға таласып алғаш келгеніндегі
қараша үй есіне түсті. Артынан осы кезге дейін өңі екенін де, түсі екенін де
білмейтін, қызыл түлкі қуып жүріп ойда жоқ соққаны тағы есіне түсті. Төр
алдында малдасын құрып салып шəй сораптап отырған Мəті би көз алдына
келді. Оң жақта шынашағын шошайтып шəй құйып отырған Пəтшəйім көз
алдына келді. Неге екені белгісіз, бет-ауызы жыбырлап қоя берді.
Алдарынан
арсыз күн кеше ештеңе болмағандай, алдыңғы күні ештеңе болмағандай,
одан бүрын да ештеңе болмағандай, бүгін ештеңе болмайтындай жымыңжымың күліп жарқылдап шыға келді.
Бұлар сол көз ұшында кетіп бара жатқан Тайланның соңынан салып келеді.
Əне Тайлан атынан түсті. Тізгінін қолына алып жаяу кетіп барады. Бұлар
да
атынан түсті. Қалың қолды сол араға қалдырып, қасына ру басы, қол басы
батырларды ертіп бір кезде айдалада көзге шалынып жалғыз үй тұратын
оңаша қолатқа қарай ілби басып жүріп келеді. Жалғыз үй ғайып болған.
Жұртында ыбырсып бірдеңелер жатыр. Айқай жолдан былайырақ оңаша
тұрған жалғыз үйді де аман қалдырмапты. Қараптан-қарап тізесі бүгіліп
бара жатқандай, Əбілқайыр аяғын зорға алып келеді. Екі көзі алдындағы
Тайланда. Екі көзі алдындағы ыбырсып жатқан жұртта. Бірте-бірте
жақындаған сайын жүрегінің шанышқаны күшейді. Мынау айдаладағы
жалғыз үйдің өзіне соншалықты жақын, соншалықты қымбат болғанын
бүгін
сезіп келеді.
Əлгі қарауытқан өртенген үйдің орыны болып шықты. Сау сағанақ
қалдырмапты. Қаусаған қара кұл мен күйіктің үстінде емең шаңырақтың
күйік-күйік қаңқасы жатыр. Адамдарын да бірге өртеді ме екен деп,
үйіндіні
найзамен шұқылап, аударыстырып қарап еді, адам мүрделері ұшыраса
қоймады. Тайланның сұп-сұр беті бүлк ете қалғандай болды. Шамасы,
мынау
жалған дүниедегі өзіне ет жақын үш адамның қорлық көрсе де, қара жерді
басып тірі жүргеніне шүкірлік қылған секілді. Сонда оларды қалмақтар
айдап
əкеткені ме? Жалақтап жан-жағына қарады. Көзіне ештеңе түспеді. Кенет
анадайдағы жаңа тебіндеп келе жатқан алақандай егістікті көрді.
Мəтекеңнің
біраздан бергі ермегі осы жер тырналау-тұғын. Баяғыда бір ұлы билікте
жұрт
айтқанын тыңдамағанда, шаршы төрде отырған алқа би басымен орнынан
атып тұрған да үн-түнсіз жүре берген деседі. Иығына қақпа шекпенін іліп,
шөгерулі жатқан бурасына мініп, шаужайына жармасқандардың қолын
қағып
тастап, беті ауған жаққа тайып тұрыпты. Сол бетімен барып бір күн түнде
үйін теңдеп көшіп кеткен. Тəңертең тұрса, Мəті бидің үйінің жұрты ғана
жатыр. Жұрт əр саққа алып қашқан. Біреулері бұның арғы түбі қарақалпақ
деуші еді, Хорезм ауып кетті дескен. Біреулер ағайынына өкпелеп,
қайындарына, қара қыпшақтарға сіңіп кетіпті дескен. Біреулер сонау
Бұқараға барып пірəдар болып алыпты дескен. Жұрт əр қилы лақап
шығарып
болғанша, Мəтекең Қаратаудың теріскей бетіне ауып, осы бір оңаша
бұлақтың басына кеп орныққан. Оның хабарын Шашқа мал айдап келе
жатқан қыпшақтар шығарған. Жаңа жұртқа келгесін аурулы əйелі
жалғызүйліктен ішқұса боп өліпті. Үйін артып көшіп келген үш
көнмойнақтың екеуі бөтен жақтың отына үйренісе алмай, іштері жарылып
жайрап қапты. Жалғыз үй, жалғыз шал, қаршадай қара бала мен шудасы
тізесіне түскен қара бурамен қала беріпті. Қалың жауға талай жалғыз
шапқан
Мəті би батырды білмейтін қазақ кем де кем. Талай шаршы дауда қасқиып
тұрып билік айтқан əділ қазыны білмейтін қазақ кем де кем. Баяғыда
салқам
Жəңгірді қамап тұрған қалың қолға бір өзі тиісіп, ханды қашырып өзі
тұтқынға түсетін Мəтіні кім білмесін! Артынан мынандай төтен ерлігіне
тəнті боп, алдына шақыртып алған қоңтайшының: «Дүниедегі ең үш
тəтті нəрсені қателеспей айтып берсең, басыңа бостандық берем», —
дегенінде: «Ақ некелі жардан тəтті не болушы еді, ақтан туған ұлдан тəтті
не болушы еді, азамат екеніңді біліп өлген ажалдан тəтті не болушы еді.
Мен осы үш тəттінің үшеуінен де дəм таттым, енді өлтірсең де өзің біл,
босатсаң да өзің біл», — деп к,ас дұшпанынан ат-шапан айып алып
қайтатын Мəтіні кім білмесін! Қызыл тілім мен сара көкірегімнің жолына
тұзақ болады деп иініне асыл ілмей, алдына мал түсірмей, жанына ағайынжекжат жолатпай қара қылды қақ жарған тура би атанған Мəтіні кім
білмесін! Билікке алған дүние-дəулетті тап сол арада ғарып-ғасырға
пышақ үстінен таратып беріп кететін сақи Мəтіні кім білмесін! Биліктен
əлдеқашан қалған кезінде бір замандасының артынан бата оқи
барғанда: «Көктегі жарылғаушы жалғыз тəңір, жердегі жарылғаушы
жалғыз Мəті би деуші еді. Мəті би екенің рас болса, жарылға!» — деп
шаужайына жабысқан бір есалаң кемпірге астындағы тақым артар жалғыз
көлігі шудасы жерге түскен қара бурасын түсіп беріп, жаяу кететін мəрт
Мəтіні кім білмесін!
Сол Мəті мынау Тайлан туғалы жалғыз үйлі-ді. Сол Мəті мынау Тайланды
Қаратаудың бауырайын тырналап нан тауып, шатқалын аралап ет тауып ел
қатарына қосып еді. Тері киіп, терсек төсеніп өскен намысқой жігіт: «Əке,
менің қатарым атқа мінді. Мен қайтем, қу даладан құлан ұстап жуасытам
ба?» — дегенде: «Балам, жұрттан талай алғыс алып ем. Сол алғысым сені
жаяу тастар деймісің!» — депті. Аңшы жігіт тағы қуалап, таудан-тасқа
ырғып-қарғып жүргенде етекте кетіп бара жатқан бір керуеннің кезіне
шалынады. Керуен басындағы шұбалған көк ала атты анадайдан бүрылып
кеп: «Жігітім, кім боласың?» — деп сүрайды, Тайлан жөнін айтады. Сонда
бейтаныс кісі атынан түсіп, аңшы жігітке ұсынады. Тайлан мынау суреттей
атқа қызығып тұрса да, қайдағы бір меймана қазақтың оп-оңай жарылқай
салғанын мүсіркегендік деп түсініп, намыстанып оңай келген олжадан бас
тартады. Ат иесі: «Жігітім, тартынба, ал! Кісіге бақытта, қасіретте осылай
ойда жоқта тап болатын. Бақытыңнан бас тартып тұрғаныңды, жоқ
қасіреттен бас тартып тұрғаныңды қайдан білесің? Меселімді қайтарма.
Жалғыз-ақ бұйымтайым, əкеңе сəлем айтып барсаң болғаны», — дейді.
Сонда жігіт шұбалған көк шұбарға тақым салып тұрып: «Əкеме кім сəлем
айтты деп барамын?» — деп сұраған екен. Анадайда өзін тосып тұрған
керуенге жаяу аяндап бара жатқан əлгі бейтаныс кісі: «Қызыл тайынша!»
— деп айқайлапты.
Баласының салаңдаған көк ала атқа мініп келе жатқанын көріп Мəтекең:
«Балам, атың құтты болсын!» — депті. «Қайдан алдың? Кім берді?» — деп
сұрамапты. Кешқұрым жатар алдында баласы манағы бейтаныс кісімен
қалай
кездескенін əңгімелеп берген екен, кəрі би мырс етіп күліп жіберіпті.
Сейтсе,
манағы кісі бала кезінде базарға мал айдап кетіп бара жатқан бір байдың
қызыл тайыншасын жол-жөнекей ұрлап апты. Қазанын енді түсіріп жатқан
ұрының үйіне жоқ қараған бай серіктерімен сау етіп кіріп барыпты.
Қазанын
күлге төгіп, шешесін бұрымынан ұстап ап, көк ала қойдай қып сабапты.
Баланы құлағынан бұрап, шырылдатып отырып, сол маңайда түстеніп
жатқан
жерінде, Мəті бидің үстіне əкеп кіргізіпті. Сонда Мəтекең: «Сенің баға
алмай
айырылып қалған малың тамағын таба алмай отырған аш ауызға тап боп
сауабына қалған екен. Барымтада кеткен малың болса бір сəрі, қасқыр жеп
кететін қызыл тайыншаның дауымен кеп, алдымдағы асты суытқаның үшін
маған бір сауын түйе айып төлейсің, өзіңді туған əйелдің шашынан көзіңе
шөп түспей тұрып тартқаның үшін мына баланың шешесіне бес бие айып
төлейсің, би алдынан өтпей тұрып күш керсеткенің үшін өзіне он қой айып