Үркер - 37

ойда жоқта өзінен-өзі тап бола кеткен беделін абайсыз төгіп алудан
қаймығып, қараптан-қарап қорқасоқтап, ештеңеге тəуекелі тұрмай, əліптің
артын баға түсті.
Оның осынша сақтанса, сақтанатындай да реті бар. Құдайға шүкір. Жəдік
əулетімен жүзін біржолата жылытып алды. Құдайға шүкір, көрші
хандықтар
да санаса бастады. Қанша аспанға түкіріп, астамсығанмен Əбілқайыр мен
Мəмбет мырза да қайда кетер дейсің!
Ақыры бір кез кəз қиықтарын салар. Мұндай жағдайда ол төңірегінде
болып жатқан қуды-қашты оқиғаларға қайтып араласа алады! Олардың
ешқайсысына өзі кіріспей, Əйтеке балаларын салып қойды. Солардың
ауызымен тал түсте елшінің керуеніне тиісіп, көмекшілерінің бірін ат
көтіне
өңгеріп əкетіп, кезсіз батыр атанып, бүтқа толып отырған Сырлыбайдың
құлағына: «Хан мен елші қашан өз аяқтарымен келіп бас ұрғанша
қолыңдағы
тұтқынды босатушы болма!» — деп күні-түні құйып бақты. Солардың
ауызымен ел арасына тұтқындағы Таймастың басына төніп тұрған қауіп
пен
қатер жайында неше түрлі алып қашты лақаптар таратты. Сол əсер етті ме
екен, əлде тек ханға ғана арқа сүйегенінен ештеңе өнбесін білді ме екен,
елші
оған Нұралы сұлтан мен Бөкенбай батырды жұмсапты.
Бұл — Батырдың күтпеген оқиғасы еді. Бармаса — елшілікке жасалып
жатқан баяғыдан бергі зорлық-зомбылықтардың бəрі ез мойынына алып
шығады. Тап онша құлқыны құрып тұрмаса да, Мəмбет мырзаның қосына
бас сұғуға амалсыз көнді.
Шікірейген неме əлі ештеңе ұға қоймапты. Нұралы мен Бөкенбайды
жұмсап отырған ол емес, хан екен. Бедірейген елшінің бет алдын кеңіліне
ауыр алғанмен, оның қасында қандай сияпат көргенін ешкімге тісінен
шығарған емес. Бірақ, өзінен ханның шындап қаймыға бастағанын сезіп
қайтты. Жұрт арасында: «Хан мен елші Батыр Сұлтанға кішірейіп өздері
сөз
салыпты», — деген əңгіме гуледі. Сол қаңқуға сенген, əрі бір жағынан
шектілердің солқылдақтау ауылдарының бопсасына шыдай алмаған
Сырлыбай тұтқын башқұртты ез қолынан апарып үйіріне қосты. Батыр
оған
да тырс етпеді. «Алаштың арты жоқтаусыз азаматы болушы ма еді? Азуы
алты қарыс алты шекті қыршын кеткен Байқарадай арысының кегін
сүраусыз
жібере қояр дейсің бе? Сырлыбайдың иі жұмсарғанмен, əкесі кеп жалынса
да, өз дегені болмаса, былқ етпейтін Бəби иліге қоймас. Ертең-ақ ақ
сойылды
өзі ұстап, айқайды өзі салып шыға келер», — деп ойлады. Қосыбай мен
Жалтырдың арғы аңғары да сол тəңіректен шықты. Бөкенбай мен Есеттің
көп
жылқысы мен көп жігітін сағалап, өзі алаш алдына оздырған Əйтеке
тұқымының еңбегін ұмытып, меселін қайырған ханның тасын өрге
бастырмай, ойға домалатар қандай іске де, ынты-шынтын салып кірісетін
екі би батырдың ауылынан шықпайтын болды. Енді олар
Əбілқайырдың жер түбіндегі орыстан қолдау іздеп, қазақ алдындағы
беделін күрт төмеидетіп алған мынандай ұрымтал тұсында Қайып
баласының асығын алшысынан түсіруге биттерін салып бақты. Кіші жүзде
Батырдың наны жүргені өздерінің наны жүргені деп ойлайды. Біреуді
жылатпай, біреуді күлдірмейтін, біреуді құлатпай, біреуді оздыртпайтын
опасыз бақыттың бір кезде ойда жоқта ойсырап налып қалған
Қайып шаңырағына қайтып оралғанына күллі Жəдік тұқымының
қуанатынын іштері білді. Оған қазір исі қазақтың: «бəрекелді!» демесе,
«Əттеген-ай!» — демейтін түрі бар еді. Ендеше, Əз Тəуке көз жұмғалы үш
арыс алаштың алдында ай мүйізін əлдекім қағып ап, тоқалдап тастағандай
қоңылтақсып жүрген айтулы түқымының баяғы ел үсті дəуреніне қайтып
оралар, орала алар бір сəті де осы еді. Олар Батырдың қолтығына дым
бүркіп
бақты. Сырлыбай тұтқынын өз қолымен апарып, қамқа шапан киіп,
қарқылдай күліп қайтқанда, өз-өзінен булығып, жарылардай болып
отырған бүны сабырға шақырып, етегінен басқан да солар-ды. Елші
мен Əбілқайыр бұның алдын орап, Сəмекеге ат шаптыртып, ант қағазға қол
қойдыртқанда, абдырап қалған Батырға кеп ақыл айтып, күлдей боп көгеріп
кеткен бетіне өң кіргенде — солар-тын. Сəмеке орыстың елшісі мен қоса
бұған да елші шаптырып: «Ант бер деп алдыма келгенде, қолымды
қоймасам,
ақ патшаның қаһарына өзім жол ашатын болғасын, амалсыз істедім. Бірақ,
үміт əлі де үзілген жоқ. Елшіні еліне тірі жіберуғе болмайды. Енді оның
басына төнген қай қауыпқа да дұрыстап пана бола алмаған Əбілқайыр
жауап
береді. Ақ патшаның алдында біз бен сіздің арымыз таза» — деп
мəймөңкелегенде де, əліптің артын бағуға көндірген де солар-ды. Олар
қазақ,
қарақалпақ шонжарлары қол қойған ант қағазын ақ патшаға алып
баратын асығыс шабармандар аттанып кеткенше көлденен көзге түспей
тым-тырыс жатып алуға ақыл берді. Ақ патшаға кеткен қағаздардың
ішінде Сəмеке мен батырдың да қолхаттары бар еді. Ол Мəскеуге
аман жетсе, патша ағзамның мархабатынан Жəдік тұқымының да құр
қалмасы көміл. Сондықтан да орыс шабармандарын жол-жөнекей шауып
алмақ боп қопаңдаған содырларды тыйып тастаған. Ақ патшаның елшісінің
шабармандары аман-есен осы ұлыстан аттанып кетсе, бүның қолын
байлап отырған қыл арқан шешіледі. Қол астындағы тентектердің бірінен
соң
бірін айдап салып, хан ордасы мен елші қосына зобалаңды күшейтеді.
Қашан
елші мырза жанынан баз кешіп, қазақ арасында беделі қалмаған қырсық
ханның қасынан өзі безіп шыққанша қоқан-лоқысын тыймайды. Мəмбет
мырзаға қазақ даласынан аман құтылудың жалғыз жолы — Əбілқайырдан
безініп, Жəдік түқымынан пана іздеу. Оны қашан өзі түсінгенше ешкім
айтпайды. Əйтпесе, хан орда мен елшілікке жасалып жатқан қысастықтың
қайдан шығып отырғанын өздері білдіріп алады. Мəмбет мырза гəптің неде
екенін өзі сезіп, қатерлі ханның қасынан өзі безіп, Жəдік тұқымының
панасына барып құлағы тыныш табар болса, Əбілқайырдың баяғыдан бергі
еңбегінің бəрі зая кеткені. Ол халқына қадірі жоқ, ешкіммен келіспей елші
салып, ақ патшаны алдап жүрген алаяқ атанады. Елшінің басын аман алып
қалған да, қазақтарды көндіріп берген де Жəдік тұқымы боп шыға келеді.
Өйтпеген күнде қазақтарды өз боданым деп танитын ақ патшаның алдында
баяғыдан бері бас бұйданы ұстап келе жатқан Жəдік əулеті абыройынан
көрер көзге айырылып қалады. Сөйтіп, күллі əулеттің бүгінгі абыройы мен
ертеңгі бағы Батырға тіреліп тұр. Қанша дегенмен діні бөлек, тілі бөлек
елге
бодан боламыз деген хабардан қаралай дүрлігіп жүрген қара халықтың да
бүйректері бұра бастаған-ды. Кіші жүздің əуелден іргелі тұқымдары бұны
сағалайтынды шығарыпты. Кешегі жортуыл жылдарда жорыққа ерткізер
жігіттерінің санына қарап кейін қатарға қосылған кенже ауылдардың қасқабағына көбірек қарап кеткен күнбағар Əбілқайырға деген қара қазандай
өкпелерін бір қайтарса, осы Қайып баласы қайтарар деп ойлайтын секілді.
Ресейдің патшасы бүгін қазаққа қол салса, ертең бізді де тыныш тастамас
деп
жүректері лүпілдеп отырған көрші мұсылман хандықтары да Əбілқайырдан
безініп, бұның шашпауын көтере бастады. Не керек, батырдың абыройы
аяқ
астынан аспандап шыға келді. Тап осы жолы бірдеңе шығара алса, Кіші
жүздің тізгіні түп-түгелінен өз қолына өтетініне еш күмəні қалмай барады.
Əбілқайырдың ығынан біржола бездіріп, өз қанатының астына алар болса,
Мəмбет мырза да ақ патшаға ертен ең беделді, ең ықпалды сұлтан да
осыны
айтып барар. Ақ патша да, кім біліпті, боданына жаңа өткен жұртты
басқаруға бірден бір қолайлы кісі екен деп осыған тоқтар. Бұған дейін өңі
түгілі түсіне де кіріп шықпаған аға хандықтың ала тағы тап онша қол
жетпейтіндей алыс арман көрінбей кетті. Егер ақ патша қалап жатса, Жəдік
əулетінің қай баласы бұған қарсы шыға алады?! Шынында да, бүгін таңда
қазақтың екі арысының ноқтасы ұстап отырған Өсеке балаларының
мəселін
қайтарып беретін бұдан басқа ешкімнің реті шықпай тұр екен ғой! Батыр
сұлтанның қимылдаса қимылдап қалатын тұсы осы екені даусыз.
Əншейінде
бірінен соң бірін алып əуресарсаңға түсірер көп асу бұл жолы бір-ақ асуға
айналып тұр. Ол — күллі Жəдік əулетіне түгел жеккөрінішті, сүтке тиген
күшіктей кіші атадан өрбіп тұра бас тақытқа өңмеңдеген өлермен
Əбілқайырды орға құлату. Оның жолы — баққұмар неменің орыс
патшасының алдында абыройын айрандай төгу.
Батырдың жатса-тұрса басынан шықпайтыны сол. Өз тұқымдастарының
алыстан ымдап бағатыны — сол. Əйтеке балалары бастаған айтулы ата
өкілдерінің де құлағына күні-түні құйып бағатындары — осы.
Ақ патшаға хабар алып кеткен шабармандардың ауылдан қара үзіп шығуыақ мұң екен, қазақ арасы қайта қимылдай бастады. Онсыз да ілік іздеп
отырған Батыр сұлтанға қызыл танау боп Əбілқайырдың шабарманы жетіп
келді. Хан Сұлтанға: «Қарақалпақтардың қолындағы башқұрттарды
тұтқыннан босатып əкел», — деп тапсырыпты.
Бұны естігенде Батыр бір қызарып, бір бозарды. Айлакер хан жанды
жерден қауып отыр. «Ақ патшаның алдында берген антыңа адал болсаң,
оның бағыныштыларын барып қорлықтан құтқарып ал!» — демекші ғой.
Ал,
ол айтқанын орындап, жорыққа аттанса, өзінің Əбілқайыр ханның алдында
тəуелді екенін мойындаған боп шығады. Сұм ханға керегі де осы. Оның
үстіне Хиуа мен Бұхараның түнделетіп келіп жүрген қыбыр-сыбырын
көрмей-білмей отыр дейсің бе? Олардың алдында бұған ақ патшаның
сойылын соқтырып, бетін күйелеп қоймақшы ғой. Бірақ, хан қанша
сұңғыла
болса да, Батыр сұлтанның байлаулы қолын өзі кеп шешіп беріп отырғанын
бақамай қалыпты. Бұл да көзі бар, құлағы бар жұрттың алдында Өсеке
балаларына атымен тəуелсіз екенін көрсетіп беретін ұрымтал сəтті көптен
күтулі еді. Оның орайы енді келді. Шабарманды жалма-жан кері
шаптырды. «Башқұрттардың жоғын жоқтап, сүттеи ұиып, судаи сіңіп
отырған көршілеріммен жаманаттасар жайым жоқ», — деді. Бұнысын, аман
болса, күллі Кіші жүз де, патшанын елшісі де, Жəдік əулеті де, көрші
хандықтар да түгел естиді.
Əрине, оның бұл шешімі де артында зілі бар шешім. Ол Əбілқайырға да,
өзіне де оңай тимейді. Ханға оңай тимейтіні — ақ патшаның алдында
табаға
қалмай, бағыныштысын бүйтіп бастан секіртіп қоймай, дереу жазалауы
керек. Өзіне оңай тимейтіні ауызынан əлгіндей асау сөз шыққасын, шын
тəуелсіз екенін ісімен дəлелдеуі қажет. Ол үшін елшілік пен хан орданың
басынан зобалаң айырмай, не Əбілқайырды тізе бүктіреді, не елшіні Өсеке
əулетінен басқа біржола бездіреді. Екінің бірі.
Əйтеке балалары шектінін барлық ру басыларьш жиып тұрымтай мəслихат
өткізді. Оған Батыр сұлтанды əдейі қатыстырмады. Қақаған қыста күбідейкүбідей боп үйге сыймай отырған көп би Бəбиді ортаға алды. «Байқарадай
арыстың артын сұраусыз жіберіп, қалай жер басып жүреміз!» — десті.
«Жақайымның басы артық азаматы бар болса, бар шығар, берісі шектінің,
əрісі алаштың жерге тастай алмай отырған жігіті жоқ», — десті. Жиынның
бас жағында атасы əлімнің жуан жерінің билері гүпілдеп сөз бермесе, арт
жағында кіші ата балалары қайыртпай кетті. Басы Жалтыр мен Қоңысбай
болып, ілгері ауылдардың билері əдейі кіші ата балаларының жанына шоқ
тастай сөйлеген-ді. Байқара шектінің тілеу мен қабақтай тоқымы қаннан,
тақымы терден кетпейтін зілойыр жуан аталарынан емес-ті. Жасы үлкен
болғанмен Жақайым алты шектінің арасында көбіне-көп қақ-сұқта жүретін.
Тіпті кешегі жоңғардан босып кеп Арад мен Жайықтың арасын қалмақ пен
башқұрттан тартып алып, алты шекті қоныс бөліскен жиында да иненің
көзінен өтетін жылмаң төс інілері аңқау ағаларын жерге отырғызып
кеткенді.
Үстірттің кеңінде, ағаның ауылында өзара кеукеулесіп отырған інілерінің
не
айтып жатқанын естіп келсін деп жұмсап жіберген жансызы: «Орыс,
Бəубек,
Мəку балалары «Жер көкесі Беларан ғой. Жарықтықтың басына шығып,
желге қарап бір желпініп алғаныңның өзі неге тұрады! Бірақ Жақайым
ағалығын жасап, алдымызды орап бермей кетеді ғой деп отыр», — деп
келіпті. Ертеңіне жиында Жақайымның биі қонысқа Беларанды сұрайды.
Інілері желкелерін қасып қиналғансиды. «Айтқанымды істетпесем,
ағалығым
қайсы!» — деп Жақайым шіренеді. Сүйтіп оган суы беліңнен, шөбі
көкірегіңнен келетін не Қарақұм, не Борсық құм тимей, екі теңіздің
арасындағы азынаған ай тақыр тиіпті. Əккі інілері аңғал ағаларын алдап
түсіру үшін Бедаранды əдейі мақтапты.
Шынында да, бір қызығы, алты шектінің ішіндегі ең даңғойлар да
жақайымда, ең момын да жақайымда, қасарған жерінен қан алатын ерегіске
де жақайымда, елді ауызына қаратқан би де жақайымда.
Соны білетін қалған шекті аңғал Байқараның абыройсыз ажалының артын
қаузап, жақайымға бар салмақты салып бақты. Жақайымның сабыры көбі
мен ақылы молы ақ патшаға ақ сойылмен қарсы шауып абырой таба
алмастарын біліп бүгежектесе, даңғойы мен қасарыспалары Жалтыр мен
Қонысбайдың сөзінен қаралай танаулары қусырылып, тыныстары тарылып
бітті. Қағынған қара талақтай қарауытып алған Бəби: «Ал, не дейсіңдер?»
— дегендей руластарын көзімен жеп барады. Мұндайда алдымен дүрлігетін
Сырлыбай анадағы асығыс қылығынан ауызы байланып шөғе түскен. Қыр
мұрын, сыз қабақ Бəйімбет мына желөкпе сөзге желпілдеген аталастарына
қаралай жыны келіп сазарып алыпты. Бəбидің де, Жалтыр мен
Қонысбайдың
да, абажадай қоңыр үй тола билердің бəрінің де көзі Байжан би мен Сартай
батырға қадала қапты. Оның да мəні бар еді. Бір кезде Əбілқайырдың
атағын
асырған Бұланты бойындағы шайқасқа қызыл тілдің ебімен Хиуадан он
мың
атты қол қостырған Байжан би де, сол ұрыста жауға айқай салып бірінші
тиген, оның мына отырған батыр баласы Сартайтұғын. Хан үшін қалған
шектінің жөні бөлек те, бұл екеуінің жөні бөлек-ті. Бұл екеуінің қарсы
шыққаны оған қабырғасын сөккендей қатты тиері сөзсіз. Қазір атар таң
қайтып атар екен деп, батар күн қайтып батар екен деп, аңыс аңдып шөрешөре болып отырған көп ауыл бұл екеуі аунап кеткен жаққа аунап кетуі
ықтимал. Өйткені, бүлар Асан бидің Тоқбикеден туған бес ардасынан емес,
Қалдыбикеден туған бес томар басынан. Ханның арқа сүйейтіндері де ылғи
осылар секілді өз ағайындарына есесі кетіп жүргендер тұғын. Бұлар
тартынса, хан соңындағы қара-құраңнан талай көткеншек табылары
даусыз.
Əккі билер соны біліп, міне, өз ақыл, өз білектерімен қатарға қосылған
атақты би мен атақты батырдың жанын əдейі қинап отыр. Сүйегіңе
тартасың
ба, жоқ салпаңдатып соңына ертіп жүретін еді деп ханға тартасың ба?..
Мынау үнсіз сұқты көздердің шыңырау түкпірле-рінде жатқан жымысқы
сауал əлгі!
Оны би де, батыр да бағана-ақ мықтап аңғарған. Аңғарған сайын жандары
қинала түсті. Маңдайларынан тер шықты. Өлген тумалас бұлардікі,
Байқара
Тоқбура болса, бұлар Ақбура. Намысын жығып, сүйегін қорлап, жараланып
қойған ел бұлардікі. Енді, міне, сол ел, сод ағайын екеуінен жауап тосады.
Қазақтың, қай азаматы əуелі ағайынның, сосын елінің жоғын жоқтамаушы
еді? Өз ағасын ағаламай, кісі ағасын жағалаған қай азаматты қазақ тектіге
санап еді? Өйтіп, ақылды болғанда, батыр болғанда бəрібір абырой таба ала
ма? Əбілқайырдың бір басында қырық кісінің ақылы бар хан екені рас
болса,
бүлардың орта көңілін толтырсын, жыртық көңілін жамасын. Айлатапсын!
Өйте алмаса, өз обалы өзіне...
Əуелі Сартайдың мұртына жыбыр бітті. Сосын Байжанның əжімді
маңдайы
білемдене түсті. Екеуі де ағайын жағына шықты. Қара талақ Бəбидің бетіне
сонда барып қан жүгірді. Енді жұрт арасында гуіл-гуіл əңгіме көбейді. Бір
жақтан кеңірдектеп Жантума шықты. Оны Есмембет пен Өтеғұл қостады.
Бəтжан, Малыбай, Өтеп батыр, Ақша батырлар да: «Бір жігіттің кегін
кектей
алмасақ, енесін ұрайын, несіне ел атанамыз!» —десті. Ол жиыннан іш
ашпай
аттанысқан билер Бəйімбет, Қара, Балтабек қана. Қалғандарының атқа
қонғасын да, қауқылдары екі-үш асқанша естіліп тұрды.
Жұрттың арасына: «Шектілер ханды да, елшіні де өлтіргелі жатыр екен»,
— деген хабар дүңк ете қалды. Ол — ханның қауқарын сынап көрумен
қоса,
қалған қазақтардың мұндай қанды шараға қалай қарайтынын білмек
айлатұғын. Көп рудың басшылары мұндай арты даулы іске араласқылары
келмей тайғақсып шыға келді. Бірақ, бірден Əбілқайыр жағына да аунап
кете
қоймады. Батыр төңірегінің бітірген шаруасы — əдетте ханның шашпауын
көтеріп шала бүлінетін кіші ата балаларының арасына іріткі салды. Олар
əуелден ел үстінде күн көріп, əдіс алып қалған санаттағы салауатты
аталардьш балаларындай емес, ел арасына сыбыс жүгіртіп, іргеден тыңтыңдап жату дегенді білмейді, «Қайда қылыш, қайда найза?!» — деп
жалаңдап шыға келеді.
Мынадай алмағайып жағдайда қан төгілмей тынбайтындай іс шығып
жатқанда, жаманатын əлгі ұрыншақ ауылдар арқаласын деген аталы тұқым
өздері салған өртке өздері отын болғылары келмейді. «Ақ патшаға өкпеміз
жоқ. Өкпеміз басымыздан секірген Əбілқайырда. Сол үшін де, Мəмбет
мырза
Өсеке ауылында отырғанда өз аяғымыздан іздеп барып ант бере алмаймыз.
Ант алғысы келсе, Əбілқайырды тастап, ез қасымызға келсін!» — деп
тайсақтады. Бұлары əрі шындық, əрі айла еді. Ақ патша, шынынан да,
мейірбанды боп шығып, желеп-жебеп жатар болса, шарапатынан құр
қалғылары келмейді. Ал арты шикі ес боп кетсе, алданған қазақтың обалсауабын түп-түгел Əбілқайырдың мойнына арта салмақшы. Екі ортада
ауыл
арасының тентек-телісі шақырусыз қонақ елші мен алаяқ ханның
жандарын
жаһанамға женелтіп жіберіп жүрсе, оған ешқандай араластары жоқ, сүттен
ақ, судан таза боп шыға келгілері келеді.
Батырдың жағындағылар мынандай өздері тұтатқан өртгің кекала түтіні
көзді ашыта бастаған қиын-қыстау тұста бұл мацайдан қараларын жоғалта
тұрғанды жөн көрді. Ол үшін көрші Хиуаға да, қарақалпаққа да, қалмаққа
да
тиіспей, сонау ит арқасы қияндағы түрікпен ауылдарын тонағаннан басқа
амал жоқ-ты. Астық пен шүберектің зарын тартып отырған қазақ
ауылдарына
тіске басар түйір дəн мен əбүйір көлегейлер лыпаны қайдан тауып əкелсең
де, бəрібір-ді. Оның үстіне, алдында ғана: «Қарақалпаққа аттан!» —
дегенде
аттанбай, айдаладағы түрікпенге қарсы жорыққа шыққаны Батырдың
Əбілқайырға атымен тəуелсіз екендігіне таптырмас айғақтұғын.
Ертең жолға шығамыз деп отырған күні мұрттарына мұз қатқан төрт-бес
жолаушы Батырдың үйінің белдеуіне кеп ат байлады. Калмақтар екен. Жем
бойындағы Лобжы жұмсапты. Аюке шаңырағымен алысып жүрген асау
тайшы Батырды өзіне мұңдас санайтын секілді. Құпия хабар жіберіпті.
Астраханьнан орыс керуені аттаныпты. Бағыттары — Бұхара мен Хиуа
дейді.
Керуенді бастап бара жатқан — əскери ұлық көрінеді. Қазаққа көрші екі
мұсылман хандығын да патшаға бағын деп азғырмақ секілді. Оған жолжөнекей Кіші жүздегі Тевкелев мырзамен жолығып, əлгі екі хандыққа
өзіңмен бірге ала кет деген тапсырма беріліпті. Шамасы, Тевкелев
мырзаның мындағы күнінің мəзді емес екені ақ патшаның да құлағына
жетіп жатса керек. Елшіден айырылып қалса, Батыр сұлтанның баяғыдан
бергі арманының желге ұшқаны. Ондай кесепатты керуенді бұл төңірекке
аттап бастыруға болмайды. Сонда күні кеше ант беріп отырып бүгін керуен
тонағаны томпақ боп шығып жүрмес пе екен? Бірақ, басқа амалы қайсы?
Оны тоқтата алатындай бұл маңайда тағы кім бар? Қалмақтар олай ете
алмайды, Қанша дегенмен, ақ патшаның боданы. Хиуа мен Бұхараға өткізіп
жіберсе, олардан да бір Əбілқайырдың шыға келмесіне кім кепіл? Тевкелев
қазір аман-есен құтылып кетсе, баяғыдан бері керіп келген қорлығының
бəрін басқа ешкімге де емес, тек бұған, Қайып баласы Батыр сұлтанға
жабады. Ол сөзсіз. Сөйтіп, Əбілқайырдың көктен сұрағанын құдай жерден
береді. Жоқ, жоқ... Ол қырсық керуен мынау жапан далада із-түзсіз
жоғалған
құтсыз керуендердің жолын құшуы керек!
Бұл жəйді білетін тек сұлтанның əзі ғана. Қажет десеңіз, алыс жорыққа
өзімен бірге еріп бара жатқан өзге ру басыларына да айтқан емес. Ертең
жолжөнекей көре қалса, айдалада қызылды-жасыл дүниеге жолығып тұрып,
құр
алақан қалар қазақ па? Қолдарын бір былғап алғасын артынан келер қай
зобалаңына да пейіл болады ғой. Бірақ алдын ала дабырламайды. Шын
жағдайды естіп қойса, қасындағы мынау далаңбай көптің біразының
тəуекелі
тұрмай қалулары да мүмкін. Ондай хабар құлағына тисе, Əбілқайырдың
қарап жатпайтыны сөзсіз. Содан соң да, Батыр дымы ішінде болып
тұншығып алды. Қажет десе, Қосыбай мен Жалтырға да тіс жармады. Ол
екеуін арттағы елге бас-көз болуға тастады. Хан мен елшіге қандары қатып
отырған жақайымдарды шаптарынан шабақтап бағатын біреулер керек еді.
Кім біліпті, бұлар қайтып келгенше ол шаруа да бір жақты боп қалар...
Əрі үміт, əрі күдікпен жолға шыққан Батыр сұлтанға іздеген керуеннің не
езі, не ізі жолықпады. Анадағы түнделетіп келген қалмақтардың айтқанына
қарағанда, орыстар бұл жолы керуенін Сарайшық арқылы жіберуге Лобжы
ұлысынан сескенсе керек еді. Астраханьдағы ұлық Аюке шаңырағын
қолдаймын деп Доржы мен Лобжыны мықтап өкпелетіп алыпты. Ренішті
ұлыстардың үстінен əлгіндей керуен жөнелтуге, қанша дегенмен, сене
қоймас. Мүндайда теңізден басқа жол жоқ. Қазір су қатып қалды. Еділ
мен Жайықтың орыстары оған бола бас қатырып көрген емес. Жүктерін
шанаға тиеп, мұз үстімен бергі бетке өткізеді де, Маңғыстау
түрікпендерінен
түйе жалдап, Хиуаға тартады.
Батыр қалмақтардың бұл хабарын естігенде тіптен қуанып кеткен. Ел ішіне
алдын ала жайып қойған лақабы өтірікке шықпады. Маңқыстаудағы
түрікпендерге деп еді, аттанатын болды.
Сорлатқанда, түрікпен жайлаған үш түбектің үшеуі де орыс керуенінен
атымен бейхабар екен.
Қаратау бойынан күдер үзген Батыр сұлтан теңізді жағалап Жемге беттеді.
Бір жағы — шыныдай жалтыраған көкше мұз, бір жағы — ала тағанақ сор
Жапан түзде қаралай құлазып келе жатыр еді, көзіне жер түбінен еміс-еміс
қараңдаған бірдеңелер шалынды. Қайдағы бір қарақұстар қанаттарын
сермеп
далбаңдай үша жөнелғендей. Сұлтанның жүрегі шым ете қалды. Иə...
Ондайондай «қарақұстардың» сырын басқа білмесе де, бұл біледі. Көшпенді
жұрттардың қай-қайсысында да бар белгілі қулық. Қарауыл қарағандар
биікбиіктің басына шығып ап, төңіректі шолып тұрады да, көздеріне сезікті
бірдеңе іліксе болды, қарақұс боп далбаңдап тасаға қарай жүгіре жөнеледі.
Демек анау айнала сордың ортасындағы шөгіп жатқан ақ үлектей жеке
шыңның ар жағында ел болды. Аттарына қамшы басты.
Жаман Айрақты тауының құйрығынан аса бере алдарынан тығырық
таулардың ығында отырған көп ауыл қылт етті. Қапыда жау басып қалған
ауыл, қапелімде не істеп, не қоярын білмеді. Олар талай сүргінді керіп
жүргенмен, тап бұлай қыс ортасында төбеден түскен басқыншыны
көрмегенді. Қатын-бала қара үйлердің есік-тесігінен сығалап, сыртқа бастарына
дудыратып сеңсең бөрік киген селкілдек шалдар шықты.
Қара ағаштай қақшиған-қақшиған тарамыс шалдар таяқтарына сүйеніп
кекірейіп тұр. Қақ ортадағы біреуі анадайдан тісі ақсиып күліп жіберді.
— Тоқха, — деді Тəңірберді. — Мынау Меңлібай бек қой.
Екеуі бірін-бірі таниды екен, Құшақтасып керісті. Емініп келген қазақ қолы
жалаңдаған көк найзаларын жалма-жан тартып ала қойысты, үйді-үйге
тығылған қалың жұрт сау етіп сыртқа шықты. Бір-бірімен қауқылдасып
көрісіп жатқан екі шалдың қалған жұртпен ісі жоқ. Əсіресе,
қанжардай қатқан түрікпен шал сеңсең бөркі селкілдеп мəз боп тұр.
— Ау, жөндеріңді айтсаңшы, — деп айқайлады Батыр сұлтан.
Тəңірберді жөнін айтты. Бұл — түрікпеннің бозашы руының бегі Меңлібай
деген кісі екен. Баяғыда Ақтабан шұбырындының тұсында Хорезмнің
ойында танысыпты. Он ұлды бектің бір баласы Хиуаға қарайтын бір
кішкене
қалада атқамінер көрінеді. Сол Тəңірбердімен көже тамыр боп, қиын кезде
қол ұшын беріпті.
— Ендеше, тамырыңнан сұрап біл. Бұл маңайдан Хиуаға қарай орыс
керуені өткен жоқ па екен?
Батыр сұлтанның іздеп жүрген керуенінен Меңлібай бек хабардар екен.
Шерін Дөндік орыс керуенін Хиуа мен Бұхараға бастап апар деп
Меңлібайға
сөз салыпты. Ол белінің құяңы ұстап қалып, баласы Қыдырды жіберіпті.
Керуен Астраханьнан шығып, теңіз айналып қара жолмен келе жатқан
көрінеді. Ендігі Жемнен өтіп қалар уақыты бопты. Қыдыр керуенді
Асмантай-Матай арқылы Арал теңізіне апарып, содан құбылаға беттеп,
Амударияны бойлап Хиуаға, Бұхараға бармақ дейді.
Мұны естігенде, Батыр сұлтанның кезі жайнап қоя берді. Түрікпен бегінің
қонақасысына да қарамай, үстіртке көтерідіп, тұп-тура Асмантай-Матайға
тартты. Жайдақ құмның Жем жағынан кеп із кешкен қол айғыр
шағылдардың
арасында жіпсіз қамалып жатқан керуеннің үстінен шықты. Шұқыр ойда
қазқатар шөгерулі жатқан түйелердің ығында қалың тонға оранып алып
отырған
жез мұрт орыстар жер астынан шыға келгендей сау ете түскен қалың
жасақты
көргенде əпірейісіп қалысты. Көздері жаутаңдап аттарының түгіне боз
қырау
қатқан қатулы жандарды ішіп-жеп барады. Шыр айналдыра түйе шөгеріп,
ортасына тіккен жабындыдан біреулер шықты. Алдарындағы екі беті
нарттай
алпамса еркек — Бақтыбай... О тоба! Бұл сабаздың да жүрмейтін жері жоқ
екен ғой!
— Жағдайларың қалай? Олжалы қайттыңдар ма? — дейді қарап тұрмай.
— Өзің ше?
— Көріп тұрсыңдар ғой!
Шөгерулі түйенің саны бес жүзден асады. Жүзден астам ұзын сирақ
арғымақ дірдек қағып тағы тұр. Жүз шақты сең-сең бөрік түрікпен
жігіттерін
қолдарын арттарына байлапматап тастапты. Осылай ошарылып
жатқандарына бірнеше күн өтіпті.
Бақтыбай сұлтанның жүзіне ұрлана қарап күліп қояды. Қияңқы Батыр
анада Күйкеңнің тұмсығынан аса бере көз ұшында сылаңдап бара жатқан
қос
арғымақты шырамытқан. Шырамытқан да, аттың басын бүра қойған. Енді
Ложбы ұлысына басына тауан іздеп бармаса, олжа түсіріп оңдырмасы
белгілі
болды. Құм арасын сағалап, елге қайтып келе жатыр еді, көлденеңдеп көп
із
жолыққаны. Ізге түсіп салып бересің. Салып ұрып жетіп барса — керуен.
Жалақтаған бейсауат жүргіншілерден қорғалақтап, осы бір тығырык, құмға
келіп тығылыпты. Керуен бастап келе жатқан түрікпендер ойда жоқта тап
болған барымташылармен шайқасқа ұмтылған екен, орыс ұлығы: «Босқа
қан
төғіс жасамалық. Көп болса, дүние-мүлкімізді олжалатып құтылармыз», —
деп оқ атқызбапты. Содан бері Бақтыбай оларды ешқайда аттап шығартпай
қамап отырған көрінеді. Ондағы ойы — көп ұзамай Батыр да оралар, мына
керуенге не істеу керек екенін сол шешер...
Жер түбінен қанжығалары қаңсып келе жатқан ауыр қол аяқ астында бос
жатқан оңай олжаны көргенде өз көздеріне өздері сенбеді. Теңкигентеңкиген
теңдерді түртіп көріп:
— Ішінде не бар екен? — деп қояды.
Көбі мынау тегін дүниені талап алып, қолға өздері келіп түсіп тұрған көп
тұтқынды ауыл-ауылдарына таратып əкетпек. Алақандарына түкірген бір
жігіт. Екі жақтың көзі бір-бірінде. Қаралай ішіп-жеп барады. Батыр сұлтан
ойда тұр. Анау еңгезердей қоңқақ тұмсық қызыл сары, дəу де болса, керуен
басы шығар. Мынау дудар бөрік ақ тондылардың Жайықтың казак
орыстары
екені айтпай-ақ белгілі. Жағаласа кетсе, Бақтыбайға əл бере қоймас
шамалары бар. Жау жағаластар қашқан-дарына қарағанда, анадағы
қалмақтардың айтқаны рас секілді. Жол-жөнекей қан төгіп келген
елшіліктің
əңгімесін кім тыңдасын! Қазақтарға ойран салып келгендерге Хиуа мен
Бүқар қүлақ асар ма! Мұрыны аузына түскен мынау нəн сарының
білмейтінін
ит жесін... Тегі, жөн сұраспағандары дұрыс шығар. Айдалада бейсауат
кездескен қандыбалақ қарақшылар бола салады. Қажет десе, өзі сейлеспей,
Тəңірбердіні сөйлетеді. Бақтыбай мен керуеннің арасына сол делдал
болсын.
Бес жүз түйе керуеннің жарты жүгін бұларға қалдырсын да, қалғандары
кейін
қайта ма, Хиуасына бара ма — өздері білсін, бірақ қазақ ұлыстарына қарай
аяқ басушы болмасын...
Бақтыбай мынау тегін олжадан тіріде айырылсын ба! Тəңірбердінің
айтқанын құлағына қыстырар емес. Бес жүз түйе жүк, жүз түрікпен, елу
шақты орыс солдаты қазақтың жаламына жүғын болып па! Əлде өздері қүр
тақым қаңғып келе жатқанда мынандай көлкөсір байлыққа тап қылған
абыройды Бақтыбайға қимай тұр ма екен? Айдаладағы сары орысқа неғып
ет
бауырлары елжірей қалды? Орыстар мен түрікпендер өжендескен екі
қазаққа
қарап аң-таң. Тəңірберді ақсақал күңгірлеген қоңыр даусын созып
байсалды
сөйлесе, Бақтыбай нарт қызыл жүзін шоқтай лаулатып, қабағын түйіп,
қамшысын үйіріп саңқ-саңқ етеді. Анадай жерде тымпиып тұрған Батыр
сұлтан бірдеңе демей көнетұғын түрі керінбейді.
Сұлтан да қу. Əңгімеге өзі араласпай, қасындағы қызыл шырайлы, төртбақ
кісіні — Абағайды жұмсады.
— Айт, анау Бақтыбайға! Дауды қойсын. Жарты керуен олжаға
қанағат қылсын. Қалғандарын басы-көзіміз аманда жөндеріне салып,
бұл арадан тезірек аттанайық. Сұлтанның бір ойлағаны бар де!
Қызыл кеңірдектесіп тұрған екеу араларына Абағай киліккесін де біразға
дейін бой бермеді. Дау ұзап бара жатқасын Батыр сұлтан қасындағы бір топ
жігітпен Бақтыбайдың қасына барып кимелей тоқтады.
— Ау, қойсаңшы енді! — деп күңк етті.
Бақтыбай салаңдаған дойыр қамшысын салбыратып, түрікпендердің
қасына барды.
— Басқасын жіберсем де, дəл мына күшікті жібермеймін. Не
байлап əкетем! Не бауыздап кетем!
Қақ ортадағы екі көзі жүдырықтай боп ісіп кеткен талдырмаш қара жігітке
тап-тап берді.
Сүйтсе, анадағы Меңлібай бектің баласы сол екен. Құм арасына он күн
бойы қамалып өлерге келгесін барлық пəленің осы бір күдірейген немеден
болып тұрғанын байқап, матаулы түйелер мен байлаулы тұтқындар
арасында
əрлі-берлі талтаңдап жүрген Бақтыбайдың ту сыртынан қанжар лақтырғалы
жатқан жерінен қазақтардың бірі жүгіріп барып аяғынан шалып жығыпты
да,
буып тастапты. Местей қып сабапты. Енді ат көтіне өңгеріп ауылына
апарып,
көк шыбынды көзіне үймелетіп, ит қорлықпен өлтірмек...
Тепсініп тұрған Бақтыбайдың қасына Тəңірберді жүгіріп барды. Тентек
батыр бұл жолы бəрібір илігер емес. Əңгімеге Батыр сұлтан араласты.
— Жарайды, аяқ-қолын байласын да, алып жүрсін!
Екі жүз елу түйені жетелеп алған қазақ қолы пəлен күннен бері тұяққа
тапталып, жермен-жексен болуға айналған жапырақ құмның арасынан
асығыс аттанып кетті. Əлгі тығырық ойда қалып қойған орыс керуені кері
қайтты ма, жоқ Хиуаға қарай ілгері тартты ма — шаруалары болған жоқ.
Құм
арасынан бір күншілік жер ұзап шыққасын Тəңірберді Бақтыбайдың
тұтқын
түрікпенін өзіне тиесілі жиырма түйе жүкке айырбастап алды. Ауылына
апарып, жарақатын емдеп, есін жиғасын астына ат мінгізіп əкесіне
қайтармақ.
Батыр «уһ» деп көңілін бір бірледі. Кесір керуен енді қазақ ұлысына қарай
өзі де беттей қоймас. Тевкелев мұның уысына біржола түсті. Əбілқайыр
екеуін бір тайдың шідерімен бірге матайды да, бір ұшынан шым-шымдап
тартып қылғындыра береді, қылғындыра береді. Елшіге жан керек болса —
жанықас ханның қасынан безіп шықсын. Ал, əлгі талапайға түскен екі жүз
елу түйе жүк үшін ақ патшаның алдында жауап беретін бұл емес,
Бақтыбай.
Ол қайта құмның арасында бостан-босқа қырылуға айналған мұңлық
керуенге төбеден түскен қызыр Ілияс құтқарушы боп елестеген шығар.
Қазақ
арасына, түрікпен арасына сондай лақап тарамас дейсің бе...
Соңындағы қалың қолдың сұлтандарының не ойлап, не қойып келе
жатқандарымен шаруалары жоқ, езулері құлақтарына жетіп мəз-мəйрам
боп