Үркер - 45

сіңіп бара жатқанда бір кеу-кеулескен бес-алты аттыны көзі шалыпты.
Атынан түсіп, бір жақпар тастың тасасына тығылып, əлгі бейсауат
жолаушылардың өтіп кеткенін тосыпты. Ол бұл кезде кез келген
жүргіншіні
үркітпей, олардың да аттарының алшаң басына қарап, менменсінген
сүлейлеріне ғана тиісетін болған-ды. Əлгінде ғана бұтқа толып келе жатқан
сабаздарды бөрі тигендей бөрліктіріп, тым-тырақай еткенінен бір түрлі
кеудесінің басына кептеліп тұрған зіл сəл де болса, жеңілейгендей көретін.
Мынау алты атты оған тап ондай айдынды дұшпан көрінбеді. Қазір елсіз
тұмаға ат суытып жөндеріне кетсін деп, тым-тырс тосып жатты. Алты атты
қаннен-қаперсіз қауқылдаса жақындап оңаша бұлақтың басына келгесін
аттарынан түсті. Қол-аяғын шандып матап тастаған біреуді сылқ еткізіп
ерден түсірді. Суат басында отырып, қоржындарынан азық алып тамақтанды. Елсіз таудың тұнық ауасына əлдеқашан ұмыт бола бастаған қара
қазанда піскен үй тағамының исі аңқып қоя берді. Тайлан жұтынып қойып
тұра берді. Алты атты қауқылдасып бірдеңе туралы таласады. Тамақтанып
болған соң сайдың арғы бетіндегі жақпар тастардың тасасына бір-бірлеп
барып, іш босатысып қайтты. Ол алтаумен ешқандай шаруасы жоқтай қолаяғы байлаулы біреу тасқа сүйеніп сұлқ отыр. Буған теріс қарап отыр. Бетбейнесін көре алмады. Əлгілердің біреуі оның қасына барып тамақ ұсынды.
Сайдың арғы бетіне барып шаруасын тындырған біреу жүре ышқырланып
қайтып келе жатып бергі беттегілерге бірдеңе деп айқайлады. Оған бергі
беттегілер қарқ-қарқ күліп мөз болды. Əуелі солай мəз-мəйрам басталған
əңгіме бірте-бірте өңмеңдеген дауға айналып барады. Тіпті бірінің бірі
қолынан қағып, жағасынан жұлқылап қояды. Бұл не туралы талас болып
жатқанына, қапелімде түсіне алмады. Бар түсінгені — анау əрі қарап тасқа
сүйеніп отырған қол-аяғы шандулы мүсəпірден басқаның бəрі өжеңдесіп
кеткен. Əлгілер əрі қарап отырған адамға бірінен соң бірі тап-тап береді:
оның қолын екіншісі қағып тастап, өзі еңмеңдейді. Əне, əне... Бір қаба
сақал
қасқа бас қанжарын суырып ап əрі қарап отырған адамның қол-аяғын матап
тастаған қыл арқанды кесіп жіберіп, қолынан сүйрелеп көгалға алып
шықты.
Оған қалғандары дүрсе қоя берді. Осылай əзді-өздері алысып-жулысып
кеткен кезде шеткерірек турған біреуі əлгі қол-аяғы арқаннан босаған
мүскіннің үстіндегі лыпасын жұлқып қалып еді, дар айырылды.
Мəссаған... Əйел екен. Жалма-жан қос көкірегін көлкештей алды. Шашы
уда-дуда боп, қос бұрымы қопырап алдына түсіп кетіпті. Манағы қасқа бас
маңына ешкімді жолатпай, оң келгенін оң ұрып, сол келгенін сол ұрып
аламан-асырды салып жатыр. Шалбарының бір балағы шешіліп, бір балағы
тілерсегіне жабысып жалпылдап тұр. Əлгінде ғана тұтқын қыздың
омырауын
жалаңаштап тастаған ұзын тұра опыр-топырға қосылмай оқшау барып,
кеудеден төменгі жағындағы киімдерін енеден туғандай тыржалаңаш
сыпырып тастады. Саны жарқылдап қызға қарай ұмтыла беріп еді, қасқа
баспен жағаласып жатқандар аяғына оратыла кетті.
Бұл одан əрі шыдап отыра алмады. Атын əлгі жерге қалдырып, құз
бауырайды қиялай құлаған ұзын жақпар тастың тасасымен мысық табандап
опыр-топырға қарай жақындай берді. Жақындап барып алдындағы сандық
тастың үстіне ырғып шығып, анадай жерде асыр салып жатқандардың
ортасына топ ете қалды. Айқай салып ақ семсерін суырып алды. Көзіне қан
толып оңды-солды сермеленіп бақты. Жан-жағынан жабыла кеткендерді
біреуін шынтағымен түйіп құлатып, біреуін теуіп құлатып, біреуін түйреп
құлатып ойран ботқаларын шығарды. Көзді ашып-жұмғанша оңаша
бұлақтың
басында мүрдем қатқан екі-үш өлік пен ыңыранған екі-үш ауыр жарақатты
сұлап жатты. Тайлан қылышын қынабына салып, жан-жағына қараса, əлгі
тұтқын қыз зым-қайым жоқ. Құлағына шақыр-шұқыр тас дыбысы келді.
Сөйтсе, көкірек жағында еш лыпа жоқ уда-дуда қыз анадай жердегі құс
тұмсық жартасқа қарай салып барады. Жетсе — мынау масқарага арланған
қыз құздан құлап өлмек!
— Тоқта!
Жоқ, тоқтар емес. Бұл қуғанмен кеш болып қалды. Енді сəлден кейін құс
тұмсық тастың төбесіне қарғып шығады да...
Тайлан не істеп, не қойғанын өзі де білмеді. Қорамсағына қол салды да,
балағы далаңдап жүгіріп бара жатқан қыздың тірсегінен көздеп тартып
жіберді. Қыз баж етіп жеткен жеріне отыра қалды. Тайлан жүгіріп барып
ұстай алды. Қыз қалш-қалш етіп, қолын тырналады:
— Ағеке, мені осы араға өлтіріп кет. Маған енді тірліктің қажеті жоқ.
Болды бəрі, құрыды. Ағеке, өлтіріп кет!
Қазақ қызы! Сорлы мұңлық! Əлгінде ғана арыстандай арпалыс салған
батыр делсал шөгіп отыра кетті. Солқылдай жылаған сорлы қыз керіп келе
жатқан азабынан, əлгі масқарадан, мынау ұяттан əбден болдыртып, дауысы
да шықпай, иегі кемсеңдеп талып жығылды.
Тайлан үстіндегі түйе жүн шекпенін қыздың жалаңаш иініне жауып жерден
көтеріп алды. Бұлақ басына кеп қыздың қара санына қадалған садақ оғын
жұлып ап, жарасын жуып, үстіне исі күнірсіген нарпоздың жапырағын
жауып таңып салды. Сосын қаңтарулы тұрған екі аттың екі қоржынын
иығына салып, жаралы қызды құшақтай көтеріп атына жетті.
Сосын Тайлан бұрынғыша тау тағы боп жүре алмады. Ойда жоқта тап
болған əлгі қызды тастап кете алмады. Ызақор неме бұның көзі тайды-ақ,
өзін-өзі өлтіргісі кеп арпалысып бағады. Бұның екі қолына жармасып
жарасын таңдырмай отырып алады. Тайлан күшке салып, зарлаған қыздың
ұялғанына қарамай, тəнін жалаңаштап, қара санындағы жарасына шөп
бастырды. Ай жарымдай ешқайда аттап шықпай тас үңгірде отырды да
қойды. Ай жарымдай айдалада кездескен екі мұңлық бір-біріне лəмим тіл
қатпады. Тек жарасын таңарда ғана қыз: «Құрысын, керегі жоқ,
жоламаңыз!»
— деп бақырады. Тайлан: «Тəйіт!» депзекіп тастайды. Содан басқа
ауыздарынан бір ауыз сөз шыққан емес. Қайдан жүріп, қайдан тұрған
адамдар екенін айтып жөндерін де сұрасқан емес. Ай жарымнан кейін
қыздың жарақаты жазылды. Тайлан үйреншікті аңғарды тастап, басқа бір
ұры
мекенге көшіп алды. Енді қыз өзімен-өзі арпалысқанды қойды. Бұл
кеткенде
қу тізесін құшақтап отырып қалады. Бұл қайтқанда — қу тізесін құшақтап
қарсы алады. Бір-біріне лəмим үн қатпайтын екі мылқау үн-түнсіз тамақ
ішеді. Екеуі екі жаққа телміріп теріс қарап жатып алады. Жаз өтіп, күз
сылайы біліне Тайланнан маза кетті. Бұрынғыдай қасқа жолдың бойына
қалаған уақытында шыға кеп, аламан-асырды сала алмайтын болды. Елсіз
қуыста өзін сарыла күтіп отырған сол бір бейбақ есіне түсіп кетеді. Биылғы
қыста мына қүзқияда қала алмайтын түрі бар. Күн жылы жер қарада ел
қарасына жетіп алмай болмайтынын сезді. Күні кеше жалғыз жүргенде
оған
тірі жан керек емес еді. Ел де, баяғы дəурен де есіне түспейтін. Əкесін,
əйелін, баласын ойлағанда ғана көкірек тұсы шаян шағып алғандаи тыз
ете қалатын. Ондайда көзіне қан толып, жолға қарай тұра шабатын.
Ойранды
салып, ойынан шығып қатқасын тояттаған бүркіттей елсіз таудың басында
түнеріп кеп отыратын. Енді сөйтіп өзімен-өзі бола алмайды. Қасыңа адам
жолады-ақ, көпшілік керек, ел керек болады екен. Ол қыс түсіп кетпей
тұрып
мына бейбақты қазақ арасына жеткізіп салудың талабын жасады. Əрі
ойлап,
бері ойлап Қаратаудың маңына жоламауға бел буды. Бетпақтың шəлімен
башқұрт асып кетпек. Əнеугүнгі Бөкенбайдың көшіне солай тап болыпты.
Ойламаған жерде өлгені тіріліп, өшкені жанды. Енді не істейтінін біле
алмай
отыр. Əрине, мынау жалғыз тұяғының қасынан қарыс қадам ұзап шыққысы
келмейді. Ол үшін ат үсті жортуылдың бəрін тастайды. Бір кездегі атасы
құсап жер бауырын еміп, бір оңаша судың басына барып, алақандай жер
көгертіп, соны бағып-қағады. Тұяғын балапанын шіркей аулап асыраған
қарлығаштай қасынан шықпай көз алдында өсіреді. Ендігі арманы —
баласының ат жалынан тартып мінгенін көрмек. Ендігі арманы —
баласының
соңына қарайып қалып бара жатқанын көріп кез жұмбақ.
Хан оның бұл сезіне ештеңе деген жоқ.
— Ал, əлгі əйелді қайтпексің? — деді, біраз үнсіз отырып барып.
— Білмеймін, — деді Тайлан да аңтарыла қарап.
— Қайдан білейін, — деді хан. — Балаң екеуіңнің кір-қоңдарыңды жуып
берсе де...
Содан Тайлан баласын алдына мінгізіп хан ауылынан аттанып кетті. Содан
Тайлан жолда Бөкенбайдың ауылына соқты. Баяғыда соңына еріп келген
бейбақ қыз соңынан ере жүрді. Үшеуі Шерубай Нұра үстіртінің күн батыс
жақ кемер ернегіндегі бір оңаша бұлақтың басына барып қоныс тепті.
Шешесінен кезін ашпай жатып айырылып, бет-бейнесінің қандай екенін
ұмытып қалған кішкене бала мынау қастарынан қалмай ербеңдеп жүрген
ебіл-себіл əйелді: «Апа!» — дейтінді шығарды. Бауырына басын тығып
ұйықтайтынды шығарды. Қараңғы түнде омырауына тұмсығын тығып
пысылдап жатқан кішкене сəбидің кекілін сипап кемсеңдеп жылап
шығатын
атымен бөтен бейтаныс əйелдің көкірегіне сүт жүгірді. Соны ұйқылы-ояу
ыңырсып соратынды шығарды. Кішкене Тұяқ беске дейін емшек емді.
Тайлан əуелі баяғыдан бері тіл қатыспай келе жатқан əйелге сол тіл
қатыспаған күйі біраз жүрді. Бірақ талай түнде қайдағы бір бөтен əйелдің
қасына барып жатып алған баласын жоқтап тыпыршып ұйықтай алмай
қойды. Сосын баласының бер жақ қасына жақындап жатып көз жұматын
болды. Бір күні түнде баласының маңдайынан сипап көрем дегенінде қолы
əйелдің ыстық білегіне тиіп кеткені. Қапелімде, жалма-жан тартып ала
жаздады да, Тұяқжанның асты-үстіне түсіп жүрген бейшараның жанын
жарақаттап алармын деп қолын қозғамады.
Сол күні екеуі де көз жұмбай шықты. Əйелдің не ойлағанын өзі білсін. Ал,
Тайлан көрген түстей баяғы келте дəуренін ойлады. Өзін тістедеп жүріп
жеткізіп кеткен əкесін ойлады. Мына жердің бетінде бары-жоғы белгісіз
Пəтшайымды ойлады. Оның жарқылдаған жанары көз алдына келді. Сол-ақ
екен жарық жалған қайтадан аңылжып сала берді. Бір уақытта баласы ар
жағындағы бөтен əйелге қарай аунап түсті. Əйел оттай лаулап жатқан
ыстық
білегін тартып алып, баласын қымтады. Құдая, жалғызымды қасымда
қалдырғаныңа да шүкір! Енді саған ешқандай екпем жоқ», — деп ойлады
Тайлан сол күні таң атқанша кез ілмей жатып.
Бір шаңырақтың астындағы үш адам бір-бірімен солай үн-түнсіз табысып,
бір үйлі жан болып кетіп еді. Бəрінің ортасындағы дəнекер, бəрінің де
тірлігінің мағынасы — сол кекілі жалпылдаған жалғыз Тұяқ-тұғын.
Енді, міне, Əбілқайыр сол құдайдан бір сұрап, адамнан екі сұрап алып
қалған Тұяқтың басына өз қолынан зобалаң төндіргелі тұр. Бұған деген
өштестіктің бар қияпаты ақыры айналып соған тірелмек.
Əбілқайырдың бағын соңғы рет сынайтын жері жалпақ алаштың алдында
айрандай төгіліп бара жатқан абыройын қайта жиып алса, бір жиып ала
алатын жері, ала алмаса мəңгілікке біржола айырылатын жері осы. Осы
жолдан қалса, баяғыдан бергі есек дəмесінің бəрі желге ұшып, мойынына
қияметтің қыл арқаны тірідей байланып, ат құйрығында кетеді. Мынау
жанын талай шүберекке түйіп талай жаумен шайқасқа шыққан құба
сахарада
көзі де, аты да біржола өшеді. Енді ешкімнің жадына да, ауызына да
оралмастай боп жым-жылас құриды. Баяғыдан бері осының бағының
жанбағанына тілектес боп сырттай көз сатып отырған талай қара жүректің
құдайлары береді де қалады. Жұрт мұны талай қиында оқ өтше шығарып,
алға ұстағанын, ел басына күн туған қилы заманда екі рет ақ киізге мінгізіп
төбелеріне көтергенін, атынан айналып, аруағына сиынғанын — бəрінбəрін
ұмытады. Күні кеше Қарақұмның қалың жықпылында, Ордабасының қара
шоқысында күндей күркіреп қошамет айтқан жұрт енді ауызы-мұрындары
қисаймай қарғыс айтады. Сол кездегілеріндей бұл жолы да басын қатер мен
қауіпке байлап, тек өзі үшін ғана емес, солар үшін де, өзінің абыройы,
солардың игілігі үшін де нартəуекелге бел буғаны үшін лағнат естімек.
Арғыбергіде қазақтың талай ноқта ұстарының көкейін тескен, бірақ ешқайсысы
соңына мықтап түсіп, Іс қылып шығара алмаған шаруаға бас тіккені үшін
сөз
естіді. Ол қарғыстың қияпаты тек бұған ғана емес, айдаладағы кінəсіз
сəбиге
тимек. Бұның басындағы қырсықтан ешкімге ешқандай жазығы жоқ
бейкүнə
адамдар зардап шекпек. Бұның дүниедегі ең бір іші жылып еміренетін
адамының талай өртеңнен соң қайта бой көтеріп келе жатқан жас терегін
мына жарық жалғаннан қармап қалған жалғыз талын жасыл боп түсіп
жайратып кетпек. Жоқ, жоқ... Беті аулақ... Үрім-бұтағымен қарғысқа
ұшырап
кетсе де, Тайланның жалғызын антқа ұстамайды. Мынау қорқау жұрт не
істесе де, бүның өзімен болсын.
Əбілқайыр өз төріне өзі үйелеп, шөкедей шөгіп отырып қалды. Жан-жаққа
ешкімді шаптырмады да. Тіпті орыстың елшісі мен Бөкенбайга да хабар
бермеді. Оның мынау ештеңеге көзі жөндеп түспей, əлемтапырақтанып
кеткен бет-ауызына ешкім дұрыстап қарай да алмады. Əншейінде сабырлы
Бопай бəйбіше хан ордаға қаздай мамырлап бір кіріп, бір шығады. Жүрегі
дауалап ешқандай сұрақ та қоя алмады. Ханнан дін ашып ештеңе біле
алмасына көзі жеткен соң Мырзатайды Бөкенбайға жұмсады.
Мырзатай барса, Бөкенбай да жер-көкке сия алмай отыр екен. Билердің
кесігі оған да жетіпті. Аяғы салақтап Есет те келді. Ағалы-інілі екі
жақайым
Бəйімбет пен Қара да іргесіне кеп ат байлады. Алты шектінің ішінде
біржола
Батыр жағына шығып кете қоймаған осы екі би. Ол екеуінің айтуынша,
қарсы
жақтың қабағы тым қату көрінеді. «Кəпірді іргесіне шақырып ап, қой
ауызынан шөп алмас момынның қызын қойынына салып береді дегенді кім
көрген? Сүйекке түскен бұл даққа бейшара Зердебай да, бейбақ қыз да
емес,
анау сұмырай хан жауапты. Енді ол бір басына бақ қондыру үшін неден
болса да, тайынбайын дегені. Осы жолы ата-баба аруағының алдында ол
кісəпірдің көзін біржола құрту керек. Əрине, Тайлан сорлыға обал болатын
болды. Бірақ, обалы досына, Əбілқайырға...» — деп желпінісіп жатыр
дейді.
Бұған дейін аңдап екі жақ бірдей көз сүзіп отырған тыныш ауылдардың
талайының аты Батырдың іргесіне барып байланып та үлгеріпті.
Ағайынды екі шектінің айтып келгендері төбе құйқаңды шымырлатады.
Ертең қарғыс атқан ханды нəлеттеуге Кіші жүздің жиырма бес атасынан
жиырма бес биді осы күннен іріктеп жатқан көрінеді. Батырдың
ауылындағы
қызды-қызды жиында біреу: «Кəпірдің қолынан сарқыт асаған
Əбілқайырды
əлгіндей қылғанда, бала құсап алақандарын жайып құлақ жеген Бөкенбай
мен Есетке не істейміз?» — деген екен. Жалтыр: «Жадының өзін аластасақ,
жадыға арбалғандарға қол көтеріп қайтеміз. Жұрттың басын айналдырып
алмаса, жадының аты жады бола ма! Есет пен Бөкенбайға ештеңе де
жасамаймыз», — депті дейді. Олары қулық. Əбілқайырдан енді Бөкенбай
мен
Есеттің де іргелерін аулақ салдырмақ. Көзінің қарашығындай жалғызын
антқа ұстауға Тайланның көнер-көнбесі белгісіз. Онсыз да тау тағы боп
қалған неме ақ-қарасы белгісіз қиямет-қайымға бас тігіп, тұқымсыз
қалғанша, бір күн түнде тып қойып Орта жүз асып кетсе де, башқұрт асып
кетсе де, күнін көрмей ме!.. Енді онда күнкөрістен басқа не мұрат қалды...
Бейшара мынау қасындағы қаңғып келген əйелмен қанша жыл тұрса да, бір
шарана сүйе алмады.
Бөкенбайдың үйінде айтылмаған сөз қалмады. Оның үстіне батырдың
шешесі Құттыбике де зарлап жатыр. Тере тұқымынан туып, ағасы Ұлы
жүзге
ұлысбек болып, одан туған екі бала екі арыстың тізгінін ұстап, ез
құрсағынан
шыққан Бөкенбайы ханнан кем қадірсіз болмай тұрса да, өмір бақи: «Енді
қайтып кетер екенбіз?» — деген қос үрей тіршіліктен əбден қажыған
бəйбіше
кейінгі жылдары төсек тартып жатып алды. Құдай қосқан қосағы табын
Қара
батыр Ырғыздың арғы бетіндегі бір оқшау төбенің басын бұлтитып ол
жатыр. Кəрі кісінің ендігі тілегі баласы мен бауырларының үстінде.
Былтырдан бері Əбілқайыр мен Бекенбайға жан-жақтан жасалып жатқан
қоқан-лоқыны ести-ести əбден жүрегі шайылығып болды. Екі-үш күннен
бері
байғұс түн баласы: «Ойбай, Əбілқайырдың үйі өртеніп жатыр ғой! Бармай,
неғып отырсыңдар!» —деп айқайлап шығады. Ертеңіне оянғасын: «Ол
ауылдан хабар алдыңдар ма? Аман ба екен?» — деп қайта-қайта қақылдап
сұрай береді. «Аман», — десең, сенбейді. Əлгінде ғана Бөкенбай
Мырзатайды жетектеп апарып: «Мынау Бопай келініңнің інісі. Ханның
ауылынан жаңа келді. Аман көрінеді», — десе, төсекте тек құр қаңқасы
жатқан тірі аруақ: «Əй, жаман адай, алдап отырған жоқсың ба, аман ба, тек
шыныңды айт!» — деп қадала кеткені. Өлім аузындағы кəрінің мына
сандырағы одан сайын зəресін кетіріп отыр. Бөкебай мен Есет əрі ойланып,
бері ойлаңып, Əбілқайырдың алдынан өтпей-ақ, Тайланға баруға бел буды.
Тау аңғарында отырған жалыз үй аяқ асты келген сыйлы қонақтарға,
қапелімде, қапылып қалды. Бөкенбай мен Есет көптен көрмеген
достарымеи
қүшақтасып көрісті. Баяғы жайбарақат кездегідей асықпай отырып
амандык,
сұрасты, асықпай отырып қонақасы жеді. Сосын ат басын ауылдарына
туралайтын кезде үй иесін ертіп анадай жердегі оқшау төбенің басына
шықты. Қазақтың бас білікті азаматтарының талай оңаша сұхбаты осындай
домалақ төбенің басында өтетін. Өткен жылы Əбілқайыр да осылай
амандаса
келіп, Тайланды дəл осы домалақ төбенің басына жетелеген. Міне, Есет пен
Бөкенбай да бұны дедектетіп солай қарай жетектеп келеді. Бұл келістері
тегін
келіс емес. Екі күннен бері бұның ұйқысы қашып кетті. Тек бүгін түнде
ғана
таң алдында көзі ілініп кеткен екен, баласы ақ боз ат мініп бір ақ шаңқан
бауырына өрмелеп барады екен. Оған қуанып оянған. Көптең аяқ ізін
салмаған Есет пен Бекенбайдың келе қалғанын да жақсылыққа жорыған.
Енді байқаса... Екі мейманының да қабағында қаяу бар. Бұлар екеуі бірдей
қосақтасып неғып жүр? Əлде жаманат хабар естіді ме екен? Бұның
жаманат
хабары шығатындай да кімі қалды?! Пəтшайім енді бұл үшін құрыған кісі.
Анда-санда көкірегінің бір шаншып ететіні болмаса, осы күндері ойына
көп
ала да бермейтін бопты. Ол жəйінде жаманат естісе, оның несін оңашалап
айтады! Жаманат хабарды ез төрінде, өз шаңырағының астында естіртуші
еді ғой. Бұндай оңашаға не бір бұйымтайы бар кісі, не бір төтен шаруа
жайында ақылдаса келген кісі сүйрелетін сияқты еді ғой! Ендеше,
бұлардың
бұнда қандай бұйымтайы болмақ? Құда түсетіндей қызы жоқ. Кəрі аруағын
қозғап, жорыққа шақырғылары келсе, шабарман жіберсе де болады. Бірақ,
қазір бұл ондай-ондайына шақырса да, бармайды. Тұяғын тұлымшағын
жалбыратып қалай жалғыз тастап кетеді. Ол мұны жорыққа жібермек түгілі
екі адым аттатып шығармай, шалғайына оратылып еріп келеді.
Бұлар тасы шықырлаған оңаша төбенің басына да шықты. Үш батыр
қаршадай қара баланы ортаға алып, тізе бүгіп отырысты. Сөз бастаған
Бөкенбай. Есет пен Тайлан тек тыңдаушы. Тайлан əуелі ештенеге түсінбеді.
Айдаладағы ақ патшаның елшісінің Зердебайдың қызына қандай қатысы
бола алатынын ұға алмай бір дағдарды. Əлгі Сартайлақ баланың құдайға
болмаса, адамға ешқандай жазығы болмаса, оған Батыр төңірегіндегілердің
сонша кəрін төгетіндей несі бар екенін түсіне алмай екі дағдарды. Жар
түбіндегі Барақ ұлысындағы атыкелді күйеудің намысына бола Батыр
сұлтанның шабына қалай шоқ түсетінін біле алмай үш дағдарды. Сол бір
шым-шытырыққа бола Əбілқайырдың жаны неге күйзелетіні де миына
тіптен
кірмей қойды. Кенет Тұяқтың аты аталғанда селк етіп шошып кетті. Екеуі
екі
жағынан жүрелей жайғасқан екі батырға алақтай қарады. Олардың
бастарына
бір қарлы қара тау тауқымет түсіп отырғандай түнере қалғандарын көріп
қайта ойланды. Бұл екеуінің мұнша күйзелгені, шынында да, анау-мынау
емес қиын шаруа болғаны ғой. Бұл тауқымет, бұл масқарадан тек Тұяқ қана
құтқара алады дейді. Бірақ, Тұяқтың өзіне де қауіп бар дейді.
Абыройсыздыққа ұшырап қалған бейшара қыздың бақытсыздығына орыс
елшілігінің де, Əбілқайырдың да ешқандай араласы жоқ дейді. «Соған
сенсең
аруақтың əділ екеніне сенсең, Тұяқжанды антқа ұстауға ертіп кетейік деп
келдік», — деді.
«Жалғыз балаң, зорлығымыз жоқ. Өзің пейіл болмасаң, ертпей-ақ қой», —
дейді. Сонда не болмақ! «Құтырынған жұрт Жəдік тұқымының тілін алып,
Əбілқайырдың нақақтан нақақ қанын ішпек», — дейді. Мынаны естігенде
Тайланның тұла бойы дүр түршігіп кетті. Ойына қай-қайдағылар түсті.
Толғатып жатқан Пəтшəйімнің алдында қынабынан қанжарын суыра
алмай абдырап тұрған Əбілқайыр көз алдына келді. Енді болмағанда жау
қолында кете бармақ баласына құдай айдап Əбілқайырдың тап келгені
есіне
түсті. Егер оның тəуекелі тұрмағанда, мынау тұлымшағы жалбырап
қасында отырған жалғыз баласының қорқау дарияның түбінде шіріп қалуы
мүмкін екені есіне түсті. Елден, жерден, өмірден безіп, адамшылықтан
безіп,
тағы боп түзге қаңғырып кете жаздап тұрғанда мына жарық дүниеге,
адамдар арасына, ағайын-дос жаранның ықыласына қайта оралтқан да
сол Əбілқайыр екенін ойлады. Көз алдына хан мен бəйбішенің ортасында
көзі жаутаңдап өзіне қарап отырған қызыл шақа нəресте елестеп кетті.
«Дүние-ай!» деп ышқынды ішінен. Ол екеуін, Тұяқ пен
Əбілқайырды тағдыр əуелден кіндіктерінен матастырып жаратқандай
екен ғой. Тұяқжанға мына тіршіліктің жарығы бұйырар-бұйырмас боп екі
талай тұрған кездін бəрінде де Əбілқайыр тап бопты да отырыпты. Енді сол
Əбілқайырдың өзінін көрер жарығы сынға түсіп тұрғанда, Тұяқты бейтарап
алып қалғаны бүгін былай ұйтқыса, ертең олай ұйтқитын бейпəтуа екі
аяқтыларды былай қойғанда, ертең жаратқан алланың алдында
бетіңе шіркеу түсірер қиянат емес пе! Жігітті достың назарынан,
көптің назарынан сақта дейтін еді. Достың назарын, көптің назарьш
қалдырған жігіт оңбас дейтін еді. Тұяқжанның Əбілқайырдың басына іс
түскен сын-сағаттан қалып көрген жарығының қалай болып бұйырарын кім
білген! Ендеше, екеуі де пейілдерінен көріп алады да! Бұл дос назарын,
жұрт назарын жығып қайтеді. Жердегі аруақтың, көктегі бір алланың
көзі оң болса, кісінің қара ниеті не істей алады дейсің! Жазмышы солай
болса, қашқанда не істей алады?! Оның үстіне тек қара ниеттілердін
есесі ғана ылғи түзу боп шыға беретін болса, мына дүние əлдеқашан қараң
қалар еді ғой. Оның əлі өз орынында тұрғанына қарағанда аспан астында
шындыққа да орын бар шығар!
Тайлан қапелімде қарысқан жағын аша алмай, ыңыранып барып:
— Сонда бүгін ертіп кеткелі отырсыңдар ма? — деп сүрады.
Түнеріп отырған Бөкенбай мен Есеттің жүзінде үміт нышаны лып ете
қалды.
— Иə.
Тайлан орынынан көтерілді. Жолай ши арасында жайылып жүрген
Əбілқайыр мінгізген меңсіз тобылғы торыны жетелей жүрді. Лəмим жақ
ашқан жоқ. Баласының атын өзі ерттеді. Өзі киіндірді. Атқа өзі мінгізді.
Сосын оң жақ жауырынына алақанын апарып:
— Ал, жолың болсын! — деді.
Ештеңеге түсіне алмай қалған əйелде үн жоқ. Көз ұшындағы қара жалдан
асып кеткенше Тұяқ ауық-ауық артына қарап қояды. Үйдің қасында əкесі
мен
шешесі ербиіп əлі тұр. Көзі тостағандай қара бала мына дүниеде өзіне ең
ыстық екі жанды тасасына тығып көлбей сулаған қара жалға бір сəт тесіле
қарап келе жатты да, жүзін тіктеп алды. Содан хан ордаға жеткенше
үндемеді. Мұншалық текті балаға сүйсінген Бөкенбай, Есет, Мырзатайлар
бір-бірімен тіл қатыспай үнсіз жортысты.
Олар жолда келе жатып шөмекейлердің ауылына қонған түні Əбілқайыр
бір түс көрді. Түсінде осы Нұра үстіртінің үстіндегі көлкөсір кең жазықта
қалың қолмен құйғытып құлан қуып келе жатыр екен. Дүркірей қашқан
есер
тағы қайырмалағаныңа қарамай топырағы қызарып шығып жатқан аранға
қарай тартып бергені. Тайсалатын түрлері жоқ. Хан қос құлағын жымып
алған қалың нөпірдің мұншалық соқыр ызасына, ештеңеге қайырылмайтын
есер қайсарлығына риза болудың орынына, ыза боп келеді. Кенет артына
бір
қарап еді, өзі қуғыншы емес, қашқыншы сияқтанып кетті. Бір қызығы
əлгінде
ғана алдында кетіп бара жатқан қалың дүсір соңында келеді. Жер қайысқан
қара нөпір құлан басқа ештеңемен шаруасы жоқ, өңмеңдеп мұны қуып
келеді. Апырау «бық» дегенде зып беретін қоян жүрек тағыларға мынандай
қасиет қайдан біткен?! Бүрын жалғыз ат пен жалғыз тазы көрсе, дүркірей
жөнелетін ессіз мақұлық қуғыншыны алдына салып ап өзі сүркіте
жөнелгені
не сұмдық? Көздері аларып кеткен. Бұны өзі қаздырған аран шұқырға
айдап
апарып құлатпай тынатұғын түрлері көрінбейді. Тұяқтары қара жерді қаршқарш шайнап обып барады. Енді, міне бір қараса, өзіне шұбатылған құйрық
бітіпті. Иығында да бірдеңе жалпылдайды əлдене бетін тырналап желпжелп
ұрады. Сөйтсе, құлан болып кеткен екен дейді. Мына қашқын дүсірді өзі
бастап келе жатыр екен дейді. Сол бір соңындағы есер топ өзін қуып жетіп
тапап кетер ме екен деп қорқып келеді. Міне, тажал аранға жете беріп
жандəрмен қарғып кетті. Бұның соңындағы қалың дүсір омақатып құлап
жатыр, құлап жатыр. Кенет жалт бұрылып артына қараса, əлгінде ғана
ырсиып жатқан аран жым-жылас жоқ. Қара жер қайта желімделіп
қалғандай.
Əлгінде ғана дүсірлей шауып келе жатқан қара нөпір де жоқ. Бөрін жер
жұтып кеткендей. Бұл жалғыз қалыпты. Ешқандай құйрығы да, жалы да
жоқ.
Ешқандай құлан да емес. Кəдімгі екі аяқты адам. Кəдімгі сұлтан
Əбілқайыр.
Өзіне-өзі танданып жатып оянып кетті.
Сол күні ұйқысынан сергек тұрды. Бірақ күндегі əдетімен үстіне ешкімді
жібермеді. Ешкіммен тіл қатысып сөйлеспеді. Бесін ауғанша маңдайшаға
телміріп отырды да қойды. Бесін ауа ауыл адамдары абыр-сабыр болды да
қалды. Үй сыртынан Мырзатайдың қауқылдаған дауысы шықты.
Бөкенбай мен Есет алдарына Тұяқты салып хан үстіне кіріп барды.
Əбілқайыр алая қарап отырып қалған. Тұлымшағы жалбыраған қара бала
жүгіріп барып алдына тізерлей отыра кетіп, маңдайын тосқанда, сұп-сұр
хан
итініп ілгері ұмтылды. Қос қолын бірдей созып, баланың басын омырауына
қысып, екі иығы үнсіз селкілдеп біраз тұрды да: «Жоқ, жоқ. Беті əрмен!» —
деп шалқалап құлай берді.
Үй-іші онын қатты жүйкелеп шамырыққанда осылай құлап қалатын талма
ауруға тап болғанын біраздан бері байқап жүрген. Жана кісілермен бірге
жарыса ішке кірген Мұханбет қожа Əбілқайырдың қасында қалды.
Қалғандары тысқа шығып: «Біз ант беруге əзірміз!» — деп Батырдың
ауылына хабаршы аттандырды.
Қыста қар басып, жазда шөп өсіп, біресе ақ, біресе кек, біресе сарғыш
тартып қырык, құбылып тұратын осы бір он екіде бір гүлі ашылмаған бала
қыздың енді-енді қылтиып келе жатқан ұялшақ көкірегіндей бұлтың
төмпекті
жұрт «Қызыл үйік» деп атайды. Бауырайындағы əр жер, əр жерден
ұшырасып қалып отыратын қыш кесектер ме, ұшар басындағы айналысын
таттандырып быт-шыт сынған көне қарудың жұрнағы ма, етегіндегі сəл су
түссе қан күрен боп қалқып шыға келетін қызыл саз ба — не себеп болғаны
белгісіз — əйтеуір атам заманнан əлгіндей атанып кеткен көрер көзге
сондай
жұпыны осы бір жапырайған болмашы биікті ел əулие тұтады. Анадайдан
аттарынан түсе қап құран оқиды.
Сол жаққа қарап: «Сақтай көр!», «Қолдай көр!» — деп қол жайып
жалбарынады.
Томпақ төбенің басындағы ойылып, топырағы ортасына түсіп кеткен
беймəлім қабірге біреулер күні кешегі ноғайлы замананың аты жер жарған
батырларының бірі жерленген десе, екіншілері: «Жоқ, баяғы Жошы
заманынан қалған мола», — деп жеңістік бермейді. Ақсақалдарды
сөйлетсеңіз, ол қабірді мынау ұлан-асыр даланы бізден бұрын жайтапты-
мыс
жеті жұрттың жетеуіне де телиді.
Олар: «Бұл төбенің шын аты «Қызыл үйік» емес «Дəурен биік», ата дұшпан
осы маңға да жетіп, əлгі төмпектен бір уыс топырақ алар болса, онда ол
жұртыңның басынан дəурен ауғаны. Баяғыда Шəйбан тұқымына көңілдері
қалып, ірге суытысқанда Жəнібек пен Керей осы «Қызыл үйікке» келіп, бір
уыс топырағын ала кеткен екен. Содан түкірігі жерге түспей тұрған үстем
əулет қоныс жаңартып, бастарындағы бақыттан айырылып, бақа-шаянға
айналғанда, бұл өңір бір кезде солардың тізесі батып, ел ауып, жер ауып
кеткен Орыс хан əулеті екі сұлтанның қол астындағы қазақ жұртына қайта
бұйырыпты, — деседі.
Оларға айтқызсаңыз — «Қызыл үйіктің» топырағын алдырғаның атабабаның аруағына қас дұшпаныңның итін сарытқаның, етегін жел ашпаған
бойжеткеніңнің уыз көкірегін басқыншы дұшпанның озбыр қолына
басакөктеткенің. Оларға айтқызсаңыз — жұрт болар жұрт қызыл өңешінен
гөрі ата-баба аруағы мен қыз баласының абыройын көбірек күйттейді: атабабаның аруағын салғыртсынғаның — жұртыңның кеше кім болғанын
ұмытқаның; қыз балаңның абыройын қастерлемегенің — жұртыңның ертең
кім болатынын ойламағаның.
Оларға айтқызсаңыз — жұрт болар жұрт ата-бабаның аруағы мен қыз
баланың абыройы жолында халықты ұстаған атан жілікті азаматтың алтын
басын садағаға шала алады.
Оларға айтқызсаңыз — бізден бұрынғы жеті жұрт бұл өңірден осы «Қызыл
үйіктің» топырағын қори алмағандықтан айырылып қалған.
Бұл əңгіме өтірік пе, шын ба — анығын айтып бере алар ешкім жоқ. Оның
анық-танығын тіл бітсе, тек жұмбақ биіктің басынан ертелі-кеш бір
кетпейтін
тарғыл бүркіт қана айтып бере алар еді. Талай ғасырды көзі көрген тарлан
бүркіт бір кезде осы арада опат болған баһадүрдің қолындағы саят құсы
екен.
Əлгі жалғыз моланың жан-жағында шашырап жатқан қып-қызыл таттар
сол
баһадүрдің қару-жарағының жұрнақтары екен. Төбенің етегінде шашылып
жатқан көп сүйек оның тұлпары деседі. Дүниеден бəрі өтіп, бəрі
жоғалғанда
тек бүркіті ғана қалыпты. Осы бір нысаналы бүркіттің мойыны мен
тұмсығындағы ерекше сарғыш жолақ иесінің сыпыра алмай кеткен
томағасының орыны көрінеді. Сол бір тарғыл бүркіт қонып отырғанда
төмпектің астында жатқан беймəлім ата-баба аруағына еш нұқсан келмекші
емес. Ата-бабаның аруағы ренжісе, тарғыл бүркіт əлдеқайда ұшып кетедімыс.
Мынау ұшан даланың иесі тарғыл бүркіттің «Дəурен биіктің» басында
отырғаны жұртыңның басынан əлі дəурен өтпегені. Оның жүрегін
шошытып,
көңілін қалдырмаған жұрттың басындағы бақ мəңгі аумақ емес.
Əйтеуір мынау сағым шалған далада көзге түсер жалғыз нысана көнелікті
обаның басында жұдырықтай түйіліп мізбақпай отырған қашанғы тарғыл
бүркіт қылауытады.
Көл-көсір кеңістікте сүйелдей боп қана қылаңытар қалжасы бар оқшау
төмпектің басында ертелі-кеш қанатын қомдап отырған тарғыл бүркіт ай
асты тіршілікте өткіншілік пен өкініштен, үміт пен тəуекелден, күдік пен
кұманнан басқа тұрақты ештеңе жоғынан хабар бергендей.
Жұрт басына сəл іс түссе, осында ағылады. Беймəлім молаға кеп шырақ
жағып түнейді. Жақсы түс көрсе, ақ түйенің қарынын жарып ұлан асыр той
жасайды. Не бір жылдан жылға ұласып келе жатқан шытырман көне даулар
осының басында шешіледі. Не бір мойынына жала артқандар
күнəсыздығын
дəлелдеп берер куə таба алмағанда, осында келіп ант береді. Аруақ
шамданар
қара істің тұсында ант ауызға алынғанда құдайдың күнінің өзі бұрқ-сарқ
бұзылып жүре береді деседі. Қараға бола ант беріп тұрған талай қарабет
табан астында тобан аяқ болып та қапты. Талайының төбесіне қызыл
көргендей тарғыл бүркіт шаңқылдап тап-тап беріпті. Қара істің түсында
ант
берген адам да, антқа ұсталған адам да оңбайтын көрінеді. Сондықтан да
антқа халыққа əрі қадірлі, əрі ешкімге қиянаты тимеген бейкүнə адамның
əлі