Үркер - 33

жөнелткені жөн. Сонда олар қитықтанып бірден қолқ ете де қалмайды,
патша
елшісінің тауын да шаға алмайды. Шөре-шөреге түседі. Əйтпесе, мынау
кергіген елші əлгінің бəрін өз беделіне теліп, қайтадан ноқтасын ұстатпай
шалқақтап кетуі мүмкін. Əрі Жəдік тұқымының төрелері бірден қолқ ете
қалса, кім біліпті, ақ патша келіссөзді əуелден осылардан бастамаған
екенмін
деп өкініп жүрер. Сондықтан да Жəдік тұқымының бұл мəселеде онша
құлықты емес екендігін байқатпай болмайды. Ол үшін патшаның елшісінің
шабарманынан бұрын өз адамын шаптырып, хат жібереді. Онсыз да көкке
қарғып отырған асау тұқым бұның хатын оқып шалқасынан түседі. Бұған
керегі де сол. Оған дейін қарақалпақ жағынан пəтуа шығарып алса, тіпті
қатып кетер еді. Сонда Жəдік төрелеріне, қанша кереметпіз деп кеуделері
аяқ
қаптай болса да, Кіші жүзден, қарақалпақтан ант алып үлгерген, Батыр
сұлтанның езін де иліктірген Мəмбет мырзаның меселін қайтара салу
оңайға
түсе қоймас. Көне салғанмен, ақ патшаның алдында бəрібір бедел ала
алмайды. Оларды ез қүрығына іліктірудің қаншалықты күшке түскенін
Тевкелев бəрібір ұмыта алмайды.
Əбілқайыр енді Аралдың арғы бетіндегі қарақалпақ ауылдарынан қандай
хабар шығар екен деп елеңдеп бітті. Олар да екі жарылып отыр еді. Бір
қатары баяғы ақтабан шұбырынды кезінен-ақ бұған иек артса, екіншілері
бұл
дегенде ер-тоқымдарын бауырына алып, жондарына қол апартпай тулай
жөнелетін. Бірақ, бірін-бірі аңдыған бəсекешіл екі топтың бірі иліксе,
екіншісін иліктіру қиынға түспейді. Бірінің керіп жатқан қошеметінен
екіншісі құралақан қалып, қайтып отырсын! «Сен Мəмбет мырзадан бес
шапан кисең, мен он шапан кидім» деу үшін-ақ жандарын салып бағады.
Тек
оған дейін қарақалпақтарға «бірден қолқ ете қалмаңдар» деп ескертіп
қойған
жөн. Ақ патшаның алдында ешкім бұдан құлықты, бұдан кəп еңбек
сіңірген
боп көрінбеуі керек. Кейінгілердің оңай көнгені — Ресей алдындағы
Əбілқайыр еңсесінің аласара түскені. Олар кекірейген сайын ақ патша
бұның
қадірін біліңкірей түседі. Бірақ, «кекірей, кекірей» деп атымен шалқайтып
алуға тағы болмайды. Алдын ала Тевкелев мырзамен сөйлесіп «Жұртты
ант
беруге көндіру үшін ақ патшаның аитып жіберген барлық шартына бағын
дей
бермеу керек, өз еркіммен бодан болам деген сөз ауыздарынан бір шықтыақ,
кейін иліктіріп алу қиын емес қой», — деп құлағына құйып баққаны дұрыс.
Асау елші баяғыдай еадес, қазір тезге түсіп келеді. Мына даладан құр қол
қайтпау үшін ондай икеміңе келсе, келіп қалуы да ғажап емес.
Əбілқайыр Мырзатайды Қара батырдың ауылына шаптырды.
— Патшаның елшісі келгелі хан ордадан басқа қазақ шаңырағын керген
жоқ. Үйіне шақырып дəм татырмай ма екен, — деді.
Қара батыр сол бойда-ақ атына мініп, елшілікке барыпты. Ертеңіне Қара
батырдың ауылына бүл да барды. Қызыл қуырдақ тəтті шайдың үстінде
Əбілқайыр:
— Көп ұзамай қарақалпақтардан елші келмек көрінеді. Бірақ олар
сол жасақ пен аманат беру жағын ауырсынатын сияқты, — деп бастай
түскен
əңгімесін үзіп тастады. Көзінің астымен Тевкелевке қарап қойды.
Алдындағы үйме табаққа керенау қол созып отырған елші мына хабарды
естігенде құлағын түре қалды. Соны байқаған хан:
— Бұл асаулықтары қашанғы созылар дейсің. Ауыздарынан «бодан
боламыз» деген сөзді бір шығартып алсақ, артынан тулап қайда барады, —
деп бір қойды.
Елші лəмим ауыз ашпады. Бірақ, баяғыдай «өзі келмеген адамға келе көр»
деп жалынбаймын деп кергіген жоқ.
Расында да, арада бес күн өтер-өтпесте, Əбілқайырдың ауылына бір топ
дудыраған сеңсең бөрікті сау етіп түсе қалды. Олар əуелден бұған иек
артып
жүретін қарақалпақ ханы Қайып пен бас пірлері Мұратшайқының елшілері
Сейіт қожа, Халует шайқы,Сүлеймен шайқы, Оразақ батыр, Төлеш батыр,
Өтеген батыр, Базарбай би, Моллақара би боп шықты. Қолдарында «Ұлы
мəртебелі император ағзамның ғазиз да абзал елшісі Мəмбет мырза, біз,
қарақалпақ ханы Қайып хан мен бас пірі Мұрат шайқы қазақ хандары мен
сұлтандары Ресейдің қол астына өтіпті деген хабарды естіп, біз де ұлы
император ағзамның қол астында болғымыз келетінін білдіріп,
елшілерімізді
жолдап отырмыз», — деген хаттары бар екен. Хан да, пір де: «Келіссөздің
шарттары жайында Əбілқайырмен ақылдасыңдар. Олар қандай шартқа
көнсе,
біз де сондай шартқа көнеміз. Бірақ, біздерге қазақтарға қойған
шарттарынан
асырып қатал шарт қойып жүрмесін», — депті.
Мына хабарды естігенде Əбілқайырдың мұрты жылтырап қоя берді.
— Біз бірінші болып ант беріп, біраз жəйді байқай алмай қалыппыз. Ақ
патшаға жасақ төлейміз, аманат беріп тұрамыз демей-ақ, бодан боламыз
десек те, тақиясына тар келмейтін түрі бар екен. Бірақ, оны кейін біліп
қапы
соғып қалып отырмыз. Сондықтан сендер əуелі мына хаттарыңды
көрсетіңдер, сосын бодан болудың шарттарын сұраңдар. Оны естігесін,
бірден біз құсап ант бере салмай, қабырғамызбен кеңесейік деп бір күнге
пұрсат алыңдар, — деді.
Ертеңіне қарақалпақ елшілері Тевкелевке барып, қолдарындағы хатты
тапсырды. Тевкелев оларға Əбілқайыр ханның, Батыр сұлтанның, Нұралы
сұлтанның ақ патшаның қол астына өз еркімізбен бағынамыз деп ант беріп,
жасақ төлейміз деп, аманат береміз деп, ант қағазындағы əрбір шарттың
тұсына қолдарын қойып, мөрлерін басқандарын айтыпты.
— Ендеше, сол шарттарыңды бізге де оқы, — депті Сейіт қожа.
Тевкелев оқып береді. Қарақалпақтар бір-біріне қарап:
— Ертеңге дейін пұрсат беріңіз. Қабырғамызбен кеңесіп,
жауабымызды таңертең келіп айтамыз, — дейді.
Кешкісін ымырт үйіріле қарақалпақтардың бір кісісі орыс елшісінен
жасырып Əбілқайырға келді. Оған хан:
— Ертең барып бодан болуға келісеміз, бірақ қалған шарттарды қабылдай
алмаймыз деңдер, —деді.
Елшілер ертеңіне Тевкелевке барып; — Ақ патшаның қол астында болып,
адал қызмет еткіміз келеді. Ол үшін ант беруге əзірміз. Ал, бірақ, жасақ
төлеуге, аманат беруге, қолымыздағы Ресей бағыныштыларын ақшасызпұлсыз тегін қайырып бере салуға келісе алмаймыз, — дейді.
Ендеше, ол үш шартты орындамайтын болсаңдар, мен сендердің ақ
патшаның ырқына өз еркіңізбен көніп, адал қызмет ететіндеріңізді қайтып
куəландыра алам? — дейді Тевкелев.
Қарақалпақ елшілері бұл жолы да бір-біріне қарасып, ертеңге дейін пұрсат
сұрайды.
Кешкісін ымырт үйіріле тағы да бір қарақалпақ елшісі Əбілқайырға жетіп
келді:
— Ертең тағы да барып кешегі айтқандарыңды айтыңдар. Көнсе
көнгені, көнбесе тағы бір күнге пұрсат сұрап, «жарайды, біз келістік»
дерсіңдер. Бірақ ол қайда қашар дейсің, əуелі əлгі өз шарттарыңды өткізіп
көруге тырысыңдар, — деді.
Олар ертеңіне Тевкелевтің алдына тағы барады. Бұл жолы да кешегі
айтқандарын айтады. Мəмбет мырза одан əрі қыстай қоймайды. Осы жолы
анттарын алып қалмасам, біржола уысымнан шығарып алармын деп
қорықса
керек, жалма-жан ант қағазын алдарына жайып салып, темір сандыққа
қолын
сала бастайды.
Бұны естігенде Əбілқайыр иығындағы қынаға боялған сары тонының
жағасын бір тартып, ешкімнің көзіне көзін түсірмей, маңдайшаға қарап бір
мырс етті.
Қарақалпақтардың алдында сыр алдыра қоймағанмен олардың өздері іздеп
келіп ант бергеніне Тевкелев қуанып қалды. «Бұл мынау əлі күнге дейін
сіресіп отырған кейбір қазақ руларына əсер етуі мүмкін ғой, — деп ойлады.
Бүл іске Əбілқайырдың да араласы жоқ емесін байқады. Қарақалпақтардың
келген күні хан ауылына қонып шыққанын көріп біліп отыр. Ертесіне
елшілік
пен хан орданың арасына өз қостарын тігіп ап, жарық барында екі жаққа да
аттап баспай тым-тырс жатып алған немелердің ымырт үйіріле бұқпақтап
қазақ ауылына барып қайтып жүргенінен де хабары жоқ емес. Мұның
қарауындағы иненің көзінен өтетін башқұрт жігіттері хан орда маңының
қойшы-қойманшысымен майлы қасықтай араласып үлгергенді. Бірақ хан
мен
қарақалпақтар арасында қандай əңгіме болғанын анық біле алмады. Əлгі
шарттарды қарақалпақ елшілері əу бастан пəтуаласып келді ме, жоқ орта
жолда Əбілқайыр қүлақтарына сыбырлады ма — ол арасы белгісіз. Егер
оны
Əбілқайыр айтып жүрсе, онда бұл ханның көрші халықтарға ықпалының
сорлы болмағаны. Онда ол бүны мына құладүзге қазақтар айтқанына
илікпей
қойған күнде көрші қарақалпақтар мен хиуалықтарды көндіріп беру үшін
əдейі көшіріп əкелген болды.
Енді Тевкелев бұрынғыдай емес Əбілқайырдың əр сөз, əр адымына
байыптырақ зер сала бастады. Əбілқайыр мен ұлы Нұралы сұлтан, Қайып
хан
ұлы Батыр сұлтан, Қарақалпақ ханы Қайып пен Мұрат шайқы ант берді.
Бұрынғыдай құр қанжыға емес. Ақ патшаның алдына да ұялмай бара
алатындай болды. Бірақ оған əлі қанағаттана қояр түрі жоқ. Əбілқайыр енді
не ойлап табар екен? Біразға дейін бүйдасын соған беріп айтқанына көне
бергені жөн шығар.
Қарақалпақтар елдеріне аттанып кеткесін үш күннен кейін Əбілқайыр хан
мен Бөкенбай батыр келді. Екеуі Орта жүздегі Сəмеке ханға: «Біздер бүкіл
ұлысымызбен ақ патшаның қол астына өтіп, жасақ төлеп тұруға ант бердік,
сені де ақ патшаға өз еркіңмен бағынып, қол астыңдағы руларды да соған
көндіруге шақырамыз: ондай еңбегің ақ патша тарапынан ескерусіз
қалмайды; Ресейге арқа сүйесек, жұртымыздың басына тыныштық орнатар
едік», — деп елші шаптырмақ екен. Соған «сіз де өз адамыңызды
қосыңыз»,
— деп келіпті.
Тевкелев Əбілқайыр мен Бөкенбайдың адамдарының қасына өз елшісі
Таймас пен тағы да екі башқұрт қосты. Қоржындарына Сəмекеге апарып
бер
деп, əрқайсысы төрт аршыннан үш түрлі түстен қырмызы, бір көйлектік
қызыл қамқа, қызыл шүға тон, алты бас иленген қызыл шегірен, бес күзен,
екі құндыз, екі сусар, Қазбек биге апарып бер деп төрт аршын қызыл
қырмызы, бір қүндыз, бір сусар, бір бас иленген қызыл шегірен сыйлық
салды.
Орта жүзге аттанатын елшілерді жолға салып жібергесін Əбілқайыр
ордасына кетті де, Бөкенбай батыр қонып шығуға қалып қойды. Тевкелев
көптен көңілінде жүрген көп түйткілдің шетін бүгін шығармақшы.
Ортадағы
темір астауға үйіліп əкелінген сексеуілдің шоғына маңдайларын төсеп,
ұзынсонар əңгімеге кірісті. Бөкенбай бұның сұрақтарын тыңдады.
Бүрынғыдай емес, қажыңқы. Көзінің айналасы қазыла түскендей. Нардай
денесін ілгері ұмсынып, үн-түнсіз тыңдап қалған. Біраз уақыт ойланып
отырды. Сосын шоққа қақтаған қос алақанымен бет-ауызын бір сипап өтіп,
жағын кере есінеп алды.
— Ендеше, Мəмбет мырза, біздің қазақ жұртымыз Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші
жүз деген үш ортаға бөлінеді. Ұлы жүз қазір алыста, сонау Бұқар жағында.
Оны Жолбарыс деген хан билейді. Əбілқайыр ханның туған бауыры. Екеуі
Абдолла сұлтанның екі əйелден туған екі баласы, Абдолланың ол екеуінен
басқа Нияз, Мамай, Қылыш-Мұхамбет деген үш баласы бар. Мамайы
Хиуаға
хан болып тұрған жерінде өлді. Қалған екеуі ешқандай ұлыс билемейді.
Сөйтіп, Өсеке балаларының қолында қазір Ұлы жүз бен Кіші жүздің билігі
бар. Ал, Жəдік балалары негізінен Орта жүзді билейді. Орта жүз сан
жағынан
да, дəулет жағынан да қазақтың ең мол ордасы. Оны Сəмеке, Күшік деген
екі
хан, Барақ, Əбілмəмбет деген екі сұлтан билейді. Мынау Кіші жүздің шекті
руын билеп отырған Батыр сұлтан да сол Жəдік тұқымынан. Ол
Əбілқайырдың немере қарындасы, Нияз сұлтанның қызын алып отыр.
Қазақ сұлтандары бұрын Ташкент, Сайрам, Түркістан қалаларын билеп,
ондағы егін салып отыратын жұрттан алым-салық алып тұратын. Астыққа,
киім-кешекке деген мұқтаждарын ел сол қалалардан айырып тұратын.
Олардың қонтайшыға қолды болып кеткеніне біраз болып қалды. Олар
барда
қазақтар қазіргідей бет-бетіне шашырап кетпей қоян-қолтық араласып,
бірге
қыстап, бірге көшіп жүретін. Жыл сайын екі рет үш орданың түгел бас
қосқан жиындары болып тұратын. Қазір Ұлы жүзбен атымен
байланысымыз
жоқ. Ал Орта жүз бен Кіші жүз əлі де бірге бас қосып, жиын өткізіп
тұрады.
Кейінгі жылдарғы Бұланты бойындағы, Жайық бойындағы Аңырақай
даласындағы ұрыстарда екі орда бас қосысып бірге ақылдасып, тізе
қосысып
бірге шайқасты. Аңырақай даласындағы шайқастан кейінгі сұлтандар
арасындағы ырың-жырың болмаса, екі орданың халқының ауызы əлі де бір,
жиын-асы, той-томалағы бірге өтеді. Бұрын жігіттің нағашысы Ұлы жүз
болса, қайыны Орта жүз болып, кіндіктен матасып жатушы ек. Жақында
Əлім мен байұлы екі алшын бір-бірінен қыз алған тойда адай Көшке би:
«Алашты қойып, алшын деген елім болды, Қаратау қалып, Қарақұм деген
жерім болды, арысты қойып, рудан ру қыз алып, қарындасым келін болды,
бұл не деген керім болды?» — деп қымыз ішіп, қызара бөртіп отырған
жұрттың есіне баяғы өткен дəуренді салып, бір толқытып алған-ды.
Халқымыздың жайы, міне, осындай.
— Хан сонда қазақтардың өзінен ешқандай алым-салық алып тұрмай ма?
— Қазақтардан дауларын шешкенде алатын хандық, осындай соғым
тұсындағы сыбаға, бір жаққа жорыққа шығардағы лау, ауылыңның үстіне
келіп қалғанда беріп түратын қонағасы болмаса, жылма-жыл түтін басына,
жан басына алып тұратын басыбайлы салығы жоқ. Олардың бас асау
болып жүргені де сондықтан ғой. Əркім өзінің азғантай мал-дəулетіне,
мəпақасьша ие. Сосын сенің хандығыңды неғылам, билігіңді неғылам деп
бет-бетіне кететін тентектер де аз емес.
— Қазақтың саны қазір қай шамада екен?
— Сол сексен мың үйден аса қоймас.
— Əбілқайырдың қазақ арасындағы беделі қандай?
Анада елшілері қазақтардың бас ханы деп еді, сол рас па? Бас хан дейін
десең, қасында көшіп-қонып жүрген ұлысы аз ғой. Бөкенбай ала көзін жарқ
еткізіп бір бұрып қойды.
— Қазақтың бас ханы бұрын Түркістанда отыратын. Үш жүздің бас
қосқан жиынын өткізіп, ел басындағы жағдайларды талқыға салатын.
Ондай
ханның соңы — бұдан ои бес жыл бүрын өлген Тəуке. Сол Тəуке ханнан
кейін қазақта əзір Əбілқайырдан беделі аса қойған төре жоқ. Ол Тəуке
ханның тұсында-ақ хан атанып көзге түскен. Қазақтың қазіргі ханмын,
сұлтанмын деп жүрген төрелерінің ешқайсысының елге Əбілқайырдай
еңбегі
сіңген емес. Ол үш арыстың басын қосқаң талай-талай іргелі шайқастарды
басқарды. Жоңғар мен қалмақтан абырой алған соғыстардың бəрінде де
тізгін соның қолында болды. Тəуке түсында да қол басқарды. Оны жұрт
осыдан екі жыл бұрын ақ киізге көтеріп бас сардар сайлаған. Қазақ ғаскері
оның алдына шыға алмайды. Ал төрелерге, сұлтандарға келетін болсақ,
баққа, таққа таласу қай халықта да бар шығар. Əбілқайырдың ақылын,
абыройын көре алмайтындар қазақта да бар. Сондай қырбай төрелердің
азғырынды əңгімесінің қырсығынан да жұрт қазір ханға тоң-торыс болып
жүр. Бұрын ешқандай елдің иегінің астында жүріп көрмеген асау халық ақ
патшадан емес, бодан деген сөзден қорқып жүр. Бірақ қайда кетер дейсің!
Ертең ақ патшаның қол астына қарап, ата дүшпаннан кек алатын күн туса,
бəрібір алдымызға шығарып, ту ұстатарымыз басқа ешкім де емес осы
Əбілқайыр болады.
Тевкелев Бөкенбай батырдың онша ағыл-тегіл ақтарыла қоймай, бір
астарын
қалтарыс салып салғырт сөйлеп отырғанын іші сезіп, арты сүйылып кетуі
мүмкін əңгіменің бұйдасынан айырылмай, қайта-қайта, сұрақ қойып, шымшымдап сыр тарта бастады.
— Анада Уфаға хазған хатында Батыр сұлтанды күйеу балам, Хиуа
ханы Жолбарысты інім деп еді.
Əбілқайыр мынау төрелердің көбімен ілік-шатыс қой деймін.
— Батырдың немере қарындасын алып отырған күйеу баласы екені рас.
Оның үстіне сұлтанның Қайып деген баласына Мамайдың бойжетіп
отырған қызын атастырып сүйек жаңғыртпақ.
Хиуаны билеп отырған Жолбарыс інісі емес, құдасы. Жолбарыстың қызы
— ханның екінші баласы Ералының қалыңдығы. Ұлы жүзді билеп отырған
Абдолла баласы Жолбарыстың ханның туған бауыры екенін əлгінде
айттым.
Қалың найманды билейтін Күшік ханмен де құдандалығы бар. Ол —
Нұралы
сүлтаңның қайыны. Күшікпен құдандалы болса, оның інісі Барақпен де
құдандал болғаны.
Елші батырдың ауызынан шыққан əр сөзді көңіліне тоқи отыра, оның бетəлпетін де көз жазбай бақты да отырды. Барақ пен Күшік туралы айтқанда
шықшыт сүйегі бүлк ете қалды. Əбілқайырға жаны ашитыны, жақсы
көретіні
байқалып тұр.
— Батыр, хан екеуіңіздің араңызда қандай туысқандық бар?
— Хан нағашым, анам Құттыбикенің туған ағасының баласы.
— Сонда қалай болғаны?
Батыр табадағы шоқты бір көсеп қойып əңгімеге кірісті.
— Қазақтар аталастықтан өрбитін туысқандықты ағайын дейді,
құдандалдықтан өрбитін туысқандықты жекжат дейді. Ағайындықтан
өрбіген
ұрпақты əулет дейді, жекжаттықтан өрбіген ұрпақты жұрағат дейді,
Өзіннен
туған бала — бел бала, одан туған бала — немере, немереден — шөбере,
шөбереден — шөпшек, шөпшектен — жүрежат, жүрежаттан — туажат
туады. Туажаттан əріден табысатын ағайын əншейін аталас саналады. Ал
жүрағатқа қосылатын мыналар: қыз алысып, қыз беріскен жерің —
құдаларың; құданың əйелі — құдағиың, құданың ұлы — құда балаң, қызы
— құдашаң. Қазақ құда мың жылдық, күйеу жүз жылдық дейді. Онысы
құдандалдықты ел ұйтқысын ұстар мықты тірек санағаны. Ұзатылған
қызыңнан туған бала — жиенің; жиеннен туған бала — жиеншарын,
шешеңнің тумалары — нағашы жұртың, əйеліңнің тумалары — қайын
жұртың болып есептеледі, Əйеліңнің əкесін — қайын ата, шешесін —
қайын
ене, апасын — қайынбике, ағасын — қайын аға, інісі мен сіңлісін —
балдыз
санайсың. Ал нағашы жұртыңның үлкенін де, кішісін де, əйелін де, еркегін
де
нағашы ата, нағашы шеше, нағашы апа, нағашы аға дей бересің. Бір кісінің
ұлдарынан өрбіген ұрпақ бір-бірін ағайын атаса, қыздарынан өрбіген ұрпақ
бір-бірін беле тұтады. Сонда Əбілқайыр екеуміз ата жағынан біріміз —
тере,
біріміз — қара боп, қырық қайнаса, сорпамыз қосылмаса да, шеше
жағынан
бір кісінің ұлы мен қызынан тараған туған нағашы, жиен боп шығамыз.
Тевкелев қанша сүңғыла болса да, Бөкенбай батырдың мына айтып отырған
шым-шытырығы миына бірден орнай қоймай, қатты қиналды. Қайталап
сұрауға қысылды. Не де болса, жекжаттық пен туысқандықтың əлгі бір
шымшытырық ара жігі онсызда жүмбақ жұртты одан сайын жұмбаңтандыра
түсті.
Мынау ен далада бет-бетіне бытырай кеткен ызғындай жұртты бір-біріне
қарайлатып жүрген де хан-төренің қолындағы билік емес, əу баста бір ата,
бір енеден жаралдық деген ұғым, тамырларында бірдей ағып жатқан ортақ
қан, ағайын-жекжаттықтың қимас көңілі мен таусылмас парызы ғана екен.
Ол қандай халыққа да ұлтаны сетінемей, бір жұрт, бір қонысында бейбіт
отырғанда берекелі дəнекер бола білгенімен, мынандай ел басына зобалаң
туған қысталаң замандарда тым осалдық көрсетпес пе екен. Тіршілік
күйттеп
бет-бетіне кеткен жұрттың туысқандық күйттеп қайтадан бастары қосыла
қоймағы екі талай-ау! Бірақ, Əбілқайыр хан өз мақсатына жетпек үшін
билік
пен өктемдіктің қыл арқанымен қоса ағайын-жекжаттықтың тал жібектің
суыртпағындай нəзік желісін де мықтап пайдаланбақшы екен ғой.
Елшінің көз алдына қазақ ханының қашан көрсең де, бір қалпында тұратын
сұп-сұр жүзі, тұнжыр жанары мен салыңқы қабағы келді. Бұның бəрі
бұрын
оған қайдағы жоқ сұмдықтарды ойлап отырған ішмерездік қана сияқты
кəрінуші еді, енді байқаса, ішіндегі қара қазандай бұрқ-сарқ қайнап жатқан
əлем-тапырық кеңілін байқатқысы келмеген ерекше бір үстам, сабыр екен
ғой.
Ертеңіне Тевкелев мейманын ауылына аттандырып салып, күнделігінің
жаңа
парағына «16 декабрь» деп жазып, Бөкенбай батырдан түнде естіп
алғандарын қағазға түсіріп отыр еді, Əбілқайыр хан кіріп келді. Төрге
шығып
отырғасын онша ділмар болмаса да, ширақ қимылдап, ширақ сейлейтін
шапшаңшыл хан көп сөз бұйдаға салмай, келгөн шаруасын қысқа қайырды.
Ол Нұралы сұлтанды қол астыңдағы халқыңмен Ресейдің қол астына өт
деп
айтуға Хиуаны билеп отырған Жолбарыс ханға жібермек екен. Ондағы ойы
Бүқара мен Хиуаның Ресейге баратын керуендерін өз ұлысының үстімен
өткіздіріп тұру көрінеді.
Тевкелев сыз қабақ ханның бет-ауызына бір қарап қойды. Сол баяғы
түнжыраңқы қалпы. «Бұныма қалай қарайсың?» — дегендей, үн-түнсіз
жауап
тосып отыр. Орыс елшісі мынау сұп-сұр ханның бүлк етпей жатқан
сазарыңқы бетінен ар жағындағы астарлы ойдың сүрлеуін таба алмай біраз
дағдарып қалды. Бүл тек қазақ ұлыстары ғана емес, көршілес хандықтарды
да
өз уысында ұстаудан кет əрі емес екен-ау! Басты күн көрісі сауда болып
есептелетін Бұқара мен Хиуаның ерсілі-қарсылы шұбырып жатар шұбар
ала
керуенінің ноқтасынан езі ұстайтын болса, ар жағында ақ сарайларына
кіріп,
тақтарына мінбеген несі қалды? Ақ патшаның айбарымен қорқытып
жоңғардан басқа жұрттың бəрінің тізгінін бір уысына жиып алмақ қой.
Жоңғар бұнымен сосын сөйлесіп көрсін! Мынау айдаладағы алақандай
оқшау теңіздің бір уыс шалғай түбегіне тығылып бас сауғалап
отырған кішкене билеушінің дəмесі қандай үлкен! Бет-ауызында
ешқандай қысылу-қымтырылу жоқ. Тас түйін. Сəл жағдай туды-ақ,
əлгі ойын жүзеге асырып шыға келетініне күмəнданбасаң да
болатындай. Неткен жұлын жұтқан жан! Ақ патша шарапатына
алса, ертең-ақ мынау қиқар қазақтарды ақ семсердің ұшымен өз бауырына
қуып тықпақ, бүгін базарына жолатпай отырған Хиуа мен Бұқарды да
мұрындықтап алмақ. Ар жағында жоңғардың да жұлынына жармасып,
Жайық пен Алтай екі ортаға екі борбайын созып сап, алшысынан түсіп
жатып алмақ. Сонда Ресейге ақ патшадан кейінгі ең ірі билеуші өзі болып
шыға келмей ме! Оған Россия да, қазақтың ауыз бірлігі де, жоңғардың
жеңілгені де, Хиуа мен Бұқардың саудасының гүрлеп өскені де — тек сол
үшін, астындағы тақтың биіктей, өз қолындағы биліктің үлкейе түсуі үшін
ғана керек! Неткен батылдық! Ай тақырда отырып тас қорғанның ішіндегі
алтын тақыттан дəмету, бір қарағанда, есерлік сияқты! Бірақ мынау қыр
мұрын, ашаң өң, сұңғақ бойлы дала сұлтанының тал бойында не
есерліктен,
аңқаулықтан сəл жұқанақ таба алмайсың! Шынында да ак, патша ертең
Əбілқайырды күллі қазақ жұртының бас ханы деп таныса, əлгі
ойларын жүзеге асыру да тап онша қиынға түсе қоймас. Шығыс
билеушісінің
жымысқы ойына орыс зеңбірегінің күркірі қосылғанда мына далада талай
нəрсе істеуге болады. Əбілқайырдың да ойлап отырғаны осы. Əлі аң
патшаның шарапатына сеніміне ие болмай жатып, тек өз ордасына орыс
елшісінің келгенінің өзін пайдаланып, қоңсықарақалпақ, хиуа жұрттарына
ықпалын нығайтып ала қоймақшы. Мұндай түп ниетін біліп қалған
күнде ертең патша сарайы қалай қарар екен? Ақ патшаның маңында өзіне
шен келетін күшті билеушінің болғанын жақтырмайтыны белгілі. Ал,
енді қол астындағы билеушілердің ондай əсіре дəмелерін аямасы сөзсіз.
Ай,
сұлтаным-ай, мына қалпыңмен сенің ертең ақ патшаның қол астында да
айдарыңнан жел есе қоймас түрі бар ғой! Оған сендей өркөкірек, баққұмар,
пысық бағынышты емес, қой аузынан шөп алмайтын, құдай мен ақ патша
қатар келе жатса, алдымен ақ патшаға бөркін алатын, айтқанын екі етпейтін
салпы етек, салыңқы иін момын билеуші керек-ау! Ақ патшаға ұлысыңның
бас бостандығын бердің екен, ойыңның да тізгінін ұстатқаның
жөн еді ғой. Онсыз тағы да сол екі қошқардың басы бір табаққа
сыймайдының кебін киесіндер ғой. Жə, оны əзір сенің білмей-ақ қойғаның
жақсы. Бұл үшін сенің əзір осал емес, осылай мықты болғаның керек.
Сенің
осылай біреуден айланды асырып, біреуді айбыныңмен ықтырып, бұның
темір сандығындағы сары ала қағаздағы шатпақ-шимай жазулардың санын
көбейтіп бергенің керек. Сосын сенімен қалай сөйлесетінін ақ патша өзі
шеше жатар. Дəл қазір мынау таудай талабыңды тойтарып тастауға
болмайды. Бірақ, құптаймын деп те айтуға болмайды. Егер ауызымнан
қайыптан тайып ондай сөз шыға қалса, сен осыны қағазға түсіріп, қолхат
бер
деуден де тайынбассың. Қолыңа ондай қағаз түссе, ертең онымен не
істейтініңді кім білген! Сондықтан да сенің мына үмітіңнің көзіне біржола
су
құймағанмен, əзірге тежей тұруға тура келер. Ол үшін қандай сылтау ойлап
тапсам екен. Жарайды, сен қулық ойлағанда мен неге ойламаймын! Сен
өзіңе
керек жылы-жұмсаққа осы күннен қолыңды батырыңқылап қойғың келсе,
ондай ой менде де жоқ емес!
Көз алдына анада Уфадан келе жатқанда көрген бір жері келді. Жайық пен
Ор өзені қосылатын кішкентай аша түбектің екі жағы су екен де, бір жағы
тау
екен. Соны көргенде Тевкелевтің көзі шоқтай жайнап қоя берген. Бірақ,
көңіліне не қашқанын қасындағы башқұрттар біліп қалмасын деп отыз тісін
бірдей тістеніп, дымы ішінде болған. Бір Уфаның өзін ауырсынып əлі күнге
тулап келе жатқан башқұрттар мүның əлгі ойын біліп қалса, бір бұтаның
түбінде өздері-ақ бауыздап кетуі ғажап емес еді.
Қазір де Тевкелев оңаша үйде екеуді-екеу отырса да жан-жағына алақтап
бір
қарап алды.
— Қазақ даласы арқылы сауда-саттық жасау дəл қазір біз үшін онша
сенімді
емес, — деп бастады əңгімесін Тевкелев. — Кез келген сойыл үстаған
содырдың соңында жүрген мынандай көп тентектің ортасына қандай
жүрегіне жүн байлаған саудагер келсін. Одан олар да, сіз де абырой таба
алмайсыз. Əуелі мына халықты өз ханының дегеніне жүретіндей қып
тəртіпке көндіріп алайық. Анада келе жатып көрдім, Ор өзенінің Жайыққа
құятын сағасы нағыз қорғаныс қала салуға таптырмайтын жер екен. Сіз
ұлы
мəртебелі император ағзамнан сол араға бекініс қала салып бер деп
сұраңыз.
Сол шаһардан өзіңізге қора-жай салып ап, ылғи сонда қыстап, қасыңызға
əр
рудан кезек-кезек бір-бір би қазы ұстап отырар болсаңыз, қол астыңыздағы
халқыңыз да дегеніңізден шыға алмайды. Басыңызға қатер төнсе, орыс
қаруы
өз панасына алады. Əне, əлгі айтқан сауда-саттықты да сонда өркендетуге
болады.
Елшінің мына сөзін естігенде ханның қиылған қара мұрты жылтырап қоя
берді. Шамасы, Тевкелев оның көкірегінде көптен жатқан қызыл құрттың
төбесінен дəл түссе керек.
— Мына сөзіңіздің жаны бар екен. Бұған билер де көп қарсы бола қоймас.
Дегенмен, үмітсіз шайтан деген ғой. Нұралы Хиуаға жүремін деп жиналып
қалып еді, барып қайтсын.
Хан үйден көңілденіп шықты. Қолымдағы қыл тізгінді орыстың тас
қорғанының ішінде жайлы төсекте жайғасып отырып алып, қос ауыз қара
мылтықтың көк сүңгісіне шие байлап тастар болсам, қай қазақ қыңқ ете
алады. Қыңқ етсе, əумесер асаулардың көк желкесінен көк ала түтінді бүрк,
еткізбей ме...
Тевкелев те масаттанып қалды. Қазақ жерінің шекарасынан əскери қамал
салу мəселесін оп-оңай шешіп алды. Қажет десеңіз, бұл Сыртқы істер
коллегиясының да ойында болмаған шаруа.
Нұралы сұлтан 19 декабрь күні Хиуаға аттанып кетіпті.
Əбілқайырдың əлгі хабарын естіді ме, жоқ ойына бір ой қашты ма екен,
декабрьдің жиырма төрті күні, кешқұрым ала көбеңде Бөкенбай батыр кіріп
келді. Бұрынғысындай емес қабағы салбырап тұнжырай кірді. Төрге
шыққасын да біраз түнеріп отырып барып сөз бастады.
— Мəмбет мырза, мынау пəтуасыз жұрт жігерімді əбден қүм қылып бітті.
Ел шетіне жау келеді-ақ: «Ойбай батыр, қайтеміз», — деп қаумалай кетеді.
Ал, артынан сəл тыныштық орнады-ақ, кешегі еңкек бастары аяқ астынан
шалқайып шыға келеді. Солардың айтқанын тыңдаймын деп, кешегі
қонтайшымен шайқаста төрт бірдей бауырымнан айырылдым. Бұрын да
біреу бірдеңе десе, екі етегі далақтап шаба женелетін жел əкпе халық еді.
Енді мынау Əбілқайыр ханның ақ патшаға бодан болам деген хабарын
естігелі жалдарына қол апартпай тайрақтап кетті. Ақ патшамен айбын
салыстырғылары келеді. Осы бір диуана жұртпен алыса-алыса қажыдым.
Енді орталарынан біржола кетіп, өз алдыма бір тыныш өмір сүрейін деп
едім. Бостан жүріп бастарына мүйіз шықсын. Ақ патшаның қол астында
болам деп, осылардан іргемді түпкілікті ажыратып кетсем, алдияр тақсыр
маған Жайық бойынан қоныс берер ме екен?
Тевкелев, қапелімде, не дерін білмей қалды. Бірақ, əккі неме Бөкенбай
батырдың баяғыдан бері бұл дегенде неге екі етек болып жүргеніне енді
түсінейін деді. Алайда, Бөкенбай бұндай сөзді бүрын айтпай, кейінірек
айтпай, бүгін неге айтып отыр? Əлдебір күні күлік, бір күні бүлік болып
отыратын қазақ арасында тағы да бір шатақ шыққаны ма...
— Бұл қолқаңызды барған бойда ақ патшаның құлағына салайын, —
деді.
Батырдың мұншама түнеріп келгеніне қарағанда қазақ арасы бүрынғыдан
да
бетер іри-тіри боп кетті ме екен деп ойлаған Тевкелев, ондай жағдайда өз
басына төнетін қауыптан тек осы Бөкенбай қүсаған кісілердің етегінен
мықтап ұстағанда ғана аман құтыла аларын сезді. Оның ақ патшаға артып
отырған əлгіндей үмітін одан сайын өршіте түскенді жөн көрді.
— Патша ағзам мынандай қиын-қыстау кезде керсеткен
қызметіңізді өте жоғары бағалап, сіздің қандай қолқаңызға да айырықша
мəн беретініне менің сенімім кəміл.
Батыр кеңілденейін деді.
— Егер мынау бізге қарсы болып жүрген қиқарлар бұл тулағандарын
қоймаса, ақ патша маған башқұрттар мен Жайық казактарынан көмек
берсе, мен қазақ ордасын екі жылдың ішінде-ақ қылыштың жүзімен,
найзаның үшымен Ресейдің қол астына бағындырып берер ем.
— Міне, бұл ойыңыз өте дұрыс. Бүны естісе, ақ патшаның да
қуанары сөзсіз. Сондықтан да, батыр, қазақ жұрты бағынсын мейлі,
бағынбасын мейлі, өз басыңыздың ұлы император ағзамға ақтық
қаныңыз қалғанша адал қызмет ететініңізге қайтара ант беріңіз. Оған күйеу
балаңыз бен ініңізді, Əбілқайыр ханды да кендіріңіз. Ол қылықтарыңыз
ертең қазақ жұрты Ресейге түгел бағынған күнде де ақ патшаның сендерге
былайғы шонжарлардан өзгешерек қарауына жағдай жасайды.
Екі иығы түсіп тұнжырап келген Бөкенбай қуанып аттанды. Тевкелев те
мынау жаңа қатқан солқылдақ мұздың үстінде тұрғандай дүдамал жағдайда
сəл де болса, үміт сəулесін көргендей болып көңілденіп қалды. Бірақ,
батырдың мұнша неге үнжырғасы түсіп кеткеиіне түсіне алмады. Əлде
Орта
жүзге кеткен елшілерден жайсыз хабар естіді ме екен...
Əрі-сəрі боп қалған Тевкелев тағы да айналаға құлақ түрді. Ештеңе естіле
қоймады. Бір күні таңертең арсалаңдап жетіп келген ханның төленгітінің
ауызына аңтарыла қарады. Бірақ, о да: «Хан қыз ұзатар тойға шақырып
жатыр», — дегеннен басқа бөтен хабар айтқан жоқ. Той үстінде де əркімнің
ауызын бақты да отырды. Онда да ерсі ештеңе байқай алмады. Үйіне
келген
соң күнделігіне: «Декабрьдің жиырма екісі күні Əбілқайыр хан немере
қарындасын Батыр сұлтанның баласы Қайып ханға ұзатты; өзін жақтайтын
ру басылары жиылған бұл тойға ол Тевкелевті де шақырды; онда биенің
сүтінің ашымалынан басқа ешқандай ішімдік, туралған еттен басқа
ешқандай
тамақ болғаы жоқ; етті олар қасықиен емес, қолмен жеді, Тевкелев олардың
арасында үш сағаттай болып, қосына қайтып кетті», — дегеннен басқа
жазатын ештеңе таба алмады.
Бірақ, жүрегі өз-өзінен алабүртып тыншыр емес. Бұнысының қуанышқа не
қорқынышқа көрінерін біле алмай дал болды.
Декабрьдің жиырма бесі күні Сəмеке ханға кеткен елшілер келді.
Астарындағы аттарын аямай-ақ сабылтқандары көрініп тұр. Əншейінде
айшылық жол жүретін жерге айналасы он күнде барып келіпті. Сəмеке
ханның ордасына декабрьдің он тоғызы күні жетіпті.
Таймас:
— Ардақты хан, Тевкелев мырза сізге айрықша сəлем айтты. Жер алыс,
қыстың көзі қырау болып өзі келе алмағанына көп-көп кешірім сұрайды, —