Үркер - 24

жоңғар мергеніне жем етесің бе, жоқ күнге қақтатып өлтіресің бе? Еркің
өзіңде. Онда обал-сауабымыз саған. Басымызды ауыртпа.
Əбілқайырдың көзі тағы лезде жалт етіп, лезде сөнді. «Қалғандарың не
дейсіңдер?» дегендей ошарыла тоқтады. Барақтың мына сөзіне
мүдіргендей
ұзақ бөгелді. Отырғандардың арасында жыбыр-жыбыр əңгіме көбейіпті.
Əбілмəмбеттің көзі май аңдыған тышқандай жылт-жылт сығалап тыным
табар емес, жұрттың бəрінің бет-ауызын тінткілеп бақты. Барақ иығын
қомдай көтеріліп, сыртқа барып таңқ еткізіп, бір сіңбірініп қайтып келді.
Əншейінде сəнқой, сыпайы, кербез Барақ біреуғе ренжісе болды, өстіп
аузы-мұрнымен жағаласып кетеді.
Оның бүйтіп шала бүлінгені көңіліне майдай жақты ма, Əбілқайыр
ұйқысырап отырған кісінің əңгімесіндей қып тіптен бəсең сөйледі.
— Мен бірдеңе білетін болсам, қазақтың жоңғар білмейтін сыры жоқ та,
жоңғардың қазақ білмейтін сыры кеп. Үйреншікті үрдісімізге басып, баскөзге қарамай атанақтап шаба берсек, қалмақ сыралғы жау, алмай
қоймайды. Ең болмаса, оларды сол «қазақтың біз білмейтін не сыры
бар еді, тəйірі» деген астам ойынан жаңылдырайық. Кеше құдайдың кең
жері
құрығандай тауға əдейі тығылдық. Ондағымыз: қалмақ. «Қазақ бекіндіақ, берекесі кетеді», — деп өңмеңдей ұмтылып, тығырыққа түссін дедік,
түсті. Өзіміз тауда, олар ойда тұрғасын, зеңбіректерін де дұрыстап
пайдалана
алмады. Доптарын құр бекерге рəсуа қылды. Оларды біз қамалар
тығырығына қамап, қол-аяғымызға қайтадан бостандық алып жазыққа
шықтық. Енді олар тағы да мəз болып отыр. Өйткені, қазақтардың бекінген
жауға шауып та береке шығара алмайтынын біледі. Бұл қапияда тиісіп
қаңқақсатып кететін барымтаның соғысы емес. Қазір қазақтар жан-жақтан
анталай ұмтылғанда жебенің оғымен-ақ жайратып саламыз деп отыр.
— Онысы енді рас қой, — деді, бұл жолы Сəмеке шыдай алмай.
— Рас екені рас. Бірақ, бізге бұл таудың қажеті қанша?
— Ау, сонда енді, — деп батырлар қозғалақтады.
— Сонда... Біз оларды ай жазыққа алып шығамыз.
— Тауға бекініп алып отырған қол, күш асырып, қуып шықпасаң, «əй, кет
былайыңа» бола қояр дейсің бе?
Əбілқайыр тағы да ішін ашпай, сыздана сөйледі.
— Күш асырмасақ, айла асырармыз.
Жұрт жым болды. Ала шатырдың ішінде ұшқан шыбынның ызыңы
естілгенше, Əбілқайыр тіл қатпай қойды. Осынша жұртты өз ойының
жетегіне мұрындықтап ертіп алғанына көзі əбден жеткесін барып,
жайбарақат сөйлеп кетті.
— Біз бүгін осы арадан тырп етпейміз. Үркер ауа орнымыздан
көтерілеміз.
Əбілқайыр жұрт не дер екен деп, мүдіріп еді, ешкім тіл қатпады. Бəрінің
кезі
бұның аузында.
— Тəңертең тұрғанда олар біздің бос жатқан жұртымызды көретін
болсын, сосын көз ұшында құлт-құлт жөңкіліп бара жатқан біздің
əскеріміздің соңының ақ бұрқылдақ шаңын көретін болсын.
«Мынау не дейді-ай!» дегендей жұрт оқыс бастарын көтеріп алды.
— Ал, сонда?
— Сонда, ойрат айдаладағы жалғыз тауда атасының басын күзетіп жата
ма, олар да орындарынан көтеріліп жолға түседі.
Барақтың көзі жанып кетті. Əбілмəмбеттің көзі жылт ете қалды. Мырс етіп
күліп жіберді.
— Қазақтың артына бір уыс топырақ дейді де жөніне кетеді. Біз
қолымызды мұрнымызға тығып елге қайтамыз.
— Қолыңды мұрныңа тығатын жастан кеткен шығарсың? — деді
Əбілқайыр бұл жолы өзі тиісіп.
— Өзі шегініп бара жатқан қазақтың соңынан жау қуа женеліп өле алмай
жүр ме? Елдеріне қайтады. Сонда біз жұртқа не бітірдік деп барамыз!
— Жауды қырдық деп барамыз.
— Ал, əлгінде ғана бұл арадан осы түнде екшемізді көтереміз деп өзің
айтпап па ең? — деді Сəмеке.
Əбілқайыр тағы мүдірді. Оны кекетіп отырғандары, жоқ Сəмекені кекетіп
отырғандары белгісіз, Əбілмəмбет те, Барақта жымсия қалыпты.
— Өкшемізді көтерсек жеңілу үшін, жену үшін көтереміз. Қашсақ,
қырылу үшін емес, қыру үшін Қашамыз. Бірақ, біз алдағы түнде
қашпаймыз, ата жауымызды қуа жаңа жорыққа шығамыз.
— Ал, сонда мынау жеке тауға тығылып отырған жауды қайтеміз?
— Қайтетін едік, қала берсін, Тал түсте көздері көріп отырып, Іле
бойындағы елін жауға шаптырғылары келсе, осы арада тырп етпей отыра
берсін. Бізге де керегі сол.
Жұрт гу ете қалды.
— Неге қалсын! Соңдарымыздан сүмеңдеп өздері қуып береді ғой.
— Қуса қусын. Қайтадан тауға қашып тығыла алмайтын айқас
жазыққа шығарып аламыз да, тоқтай қап, табан тіреп шайқас саламыз.
— Желкелеп сабайды дегенді білуші ек. Енді жетектеп сабайды
дегенді де көретін болдық. Естімеген елде көп деген осы екен-ау! — деп
гүр ете қалды Бөкенбай.
Жұрт ду күлді. Ала шатырдағылар сыртқа алабұртып шықты. Тек төрт-бес
сұлтанның ғана қабағына қаяу орнапты. «Жаумен жағаласымыз да аз
болмас,
өзара жағаласымыздың да көбейіп кетер түрі бар екен!» — деп кетті жұрт.
Шатыр алдында қарап тұрған Əбілқайыр əлгінде ғана алдынан
тарағандардың аяқ астынан қарап тұрып өзіне сырттай күдірейген
қандастарынан иығының қаншалықты шығыңңы екенін үш арыстың есі
барларына сездірудей-ақ сездіре білгенін байқап тұр.
Ертеңіне тəңертең жоңғарлар, шынында да, күні кеше жерге сыймай шіреп
тұрған қалың қолдың бос қалған жұртын көрді. Аң-таң ойрат жалтақтап
жанжағына, алақтап артына қарады. Көз жетер жерде жау көрінбейді.
Маңайдағы
шоқы-шоқының басына шолғыншылар шаптырады. Ешқайсысының көзіне
ештеңе түспейді. Қазақтарға не көрінген? Бір күн түнде үдере көшіп
кеткендері қалай? Əлде, елдеріне ойламаған жерден бірдеңе тап болды ма
екен? Бірақ, қазір қазаққа жоңғардан басқа жау бар ма? Көздерін сатып əрі
қарайды, бері қарайды. Тұнып тұрған көк ніл ауадан басқа ештеңе көре
алмайды. Сөйтсе, олар таң атқалы кеше əскер жатқан күн батыс жақ
көкжиекті, түстік пен терістікті тінткілеп бағыпты.
— Ойбай, анда қараңдар! — дейді бір шолғыншы күн шығыс жаққа көзі
түсіп.
Жарқылдай көтерілген күннің асты аспанға айналған ала шаң. Қазақ
айласын
асырып кетіпті. Бұларды мынау айдаладағы жеке тауға екі күн босқа қамап,
енді кеп түн қараңғысын пайдаланып қара үзіп кетіп, Іле бойындағы елді
таламақ. Ұлу жылы ұлып қалғандарының əшін солай қайтармақ. Еркек
кіндігінің бəрі мында қалған жоңғар ұлыстары оларға не қайрат қыла
алады?
Баудай түсіретін шығар.
Үсті-үстіне дабыл қағылды. Күркіретіп керней тартылды. Жеке таудың
жүлге-жүлгесіне сіңіп кеткен қол атып-атып шықты. Кезді ашып-жұмғанша
атқа мініп алған ауыр əскер күн астында будақтап бара жатқан қою шаңның
соңынан салды.
Жеке таудың баурайында не болып, не қойып жатқанын Əбілқайыр көрмей
біліп келеді. Бүгін ол үрдіс бойынша үдере жортқан ауыр қолдың алдына
түспей соңында қалыпты. Өйткені, қазір көкжиектен шаң көріне-ақ, суыт
жортқан жүрісті баяулатып, жау жақындай бере кері бұрылады. Сонда
мынау
жөңкіліп бара жатқан қара нөпір қолдың арты қызу шайқастың алдыңғы
шебіне айналып шыға келеді. Сұлтандармен екі арадағы кешегі тəжіке
бойына тың қуат бітіргендей, бүгінгі шайқастың қақ ортасында жүріп қол
ма
қол араласпақ. Əйтпесе, кеше ел алдында еңселерін жығып алған намысқой
кергімелердің қандай ши шығарып жүретіндерін кім біліпті! Шаң көрінбей
ме екен деп, арт жақтарына ауық-ауық мойынын созып қарап қояды. Əзір
ондай ештеңе жоқ. Əбілқайыр көкірегіндегі көркем ойдың не боп бітеріне
көзі жетпей абыржып келе жатқан түрі бар. Ақ тозаңды аспанға атып
аршындап басқан ауыр қолдың біресе ол жақ қапталына, біресе бұл жақ
қапталына шығып шаншыла шолып тұрады. Жүрттың жүрістері ширақ.
Жүздері жарқын. Кешегі шелді ұмытқан. Бəріне де жау кереккендей жалаңжалаң етеді.
— Уһ, керінді-ау ақыры! — деп айқай салды арт жақтағы
шолғыншылардың
бірі.
Дереу керней тартылды. Суыт жүріп келе жатқан ауыр əскер аяңға көшті.
Маңайда бас қалқалар бірде-бір бұта жоқ тықыр ойға келгенде кілт кідіріп,
жүздерін кері бұрды. Соңдарынан еңмеңдей жөңкіген ойрат сол ет
қызуымен
орталарына кеп түссін дегендей үш тарапқа бөлініп иіріліп тұрды. Қазақ
əскерінің не істеп, не қойып жатқанын байқатпау үшін Батыр бастаған
ұшқыр
қол қуғыншылардың алдынан қарсы шығып шайқас салады. Олар
шайқасып
жатқанда былайғы əскер ақ шаңытты жамылып барып жан-жақтарынан
қамап алатын болып келісілді.
— Иə, сəт! — деді Əбілқайыр.
— Иə, сəт! — деп күркіреді аламан үш тарапқа бөлініп бара жатып. Үдере
шауып келе жатқан жоңғар қолы қарсы шауып кеп дүрсе қоя берген
қазақ қолымен сатыр-сұтыр шайқаса кетті. Не болып, не қойып
жатқанын біліп болмас ала шаң аспанға көтерілді.
Əйтеуір шақыр-шұқыр найзаласқан темірлердің салдыры, жылқы
шұрқыры, бірін-бірі алыса алмай жүрген сайыпқырандардың өжеңдей
өкіре тіл қатысқан дөрекі дауыстары естіліп қояды. Сол бір əжептарқы
дауыстар көбейген сайын əлгі көз көрсетпес ала шаңыт та жабағыдай
ұйысып
қоюлана түсті. Манағы жарқырап көкте тұрған күн көзінің де қайда батып
құрығаны белгісіз. Жерге қарасаң да, көретінің — туырылған қою шаң;
көкке
қарасаң да, көретінің — туырылған қою шаң.
Үстіндегі адамынан айырылып, құйрығын теуіп шыққан тұл аттар ала
шаңның арасынан сытыла қашып, құйрық-жалдары қан-қан болып бет
алды құла түзге безіп барады. Бір-біріне ұзында өші, қысқада кегі
қалғандай, өңмеңдей, өзеурей ұмтылып, темір үзеңгіні қабырғаларына
кенедей қадалтып, мойын омыртқалары бырт-бырт үзілгенше тұқырып,
тірсектері майысып, жіліншіктері кұл-талқан боп үгіліп түскенше жер
табандатып тұрғызып қойып, қызыл кеңірдек боп жұлқыласқан
опыр-топырдан құтылдық па, құтыл адық па, көрмегеніміз енді екі
аяқтылардың тақымы болсын дегендей алды-артына қарамай зытып берді.
Екі аяқтылардың, бірақ, олармен еш шаруалары жоқ, жандарымен қайғы
боп
жүр. Сол баяғыларынша аламан-асырды салып жатыр. Гүрс-гүрс құлап
жатқандар қаншама, ат жалынан айырылмай өкіріп-бақырып жан дауысы
шығып шыңғырып жатқандар қаншама, аяқ алып жүргізбестей боп жайрап
жатқан көп өлікке сүрініп мұрттай ұшып, мерт боп жатқандар қаншама,
жерге түскен бойда ат тұяғының астында қап, тірілей тапталып жатқандар
қаншама... Кеп жылқының сауырын қызыл барқыт жабу жапқандай қан
жуып
кетіпті.
Əлгінде ғана қолмен қойғандай қып көз алдына елестеткен керемет
шайқасының неге айналып кеткеніне өзі де жөндеп түсінбеген Əбілқайыр
мынау ию-қию дүрбелеңге ешқандай қатысы жоқтай қайран қалып қарап
тұр.
Кімді-кім шауып түсіріп жатыр, кімді-кім кенірдектен алып қылғындырып
түсіріп жатыр, кімді-кім ер үстінен алып ұрып жерге атып жатыр, кім
қылыш
та тимей, найза да тимей жойқын дүбірдің екпініне шыдай алмай аттан
домалап түсіп жатыр — айырып болар емес. Кім батырлық жасады, кім
қорқақтық жасады, кім өлермендікке басты, кім қандай тəсіл қолданды — о
да белгісіз.
Мұншалықты аласапыранды, мұншалықты қым-қуытты белгілі бір арнаға,
белгілі бір жүйеге салу еш мүмкін емес сияқты. Сөйтсе, соғыс деген де
топалаңның бір түрі екен ғой. Бір басталуы мұң екен, басталғасын қау
шөпке
тиген өрттей қаулап жүре береді екен.
Қаншама сұңғыла қол басшы, қаншама ержүрек батыр болсаң да,
жүйесізден
жүйе табу, мағына-сыздықтан мағына табу қолдан келмейтін шаруа екен.
Ағыл-тегіл қан тегілген жерде ақылға тізгін тие қоя ма! Жұрт əбден еліріп
алған. Өлгендеріне қарар емес. Мынау орта жолда бір айлапат оқпанға тап
боп, құрдымға жөңкіген жойқын дарияның тау-тау тасқынындай алапат
сұрапыл ештеңені шашау шығартпай, бəрін де опыр-топыр өз көмейіне
тығып, обырлана қылғытып бақты.
Əбілқайыр əлі қайран. Манағы тып-тыңғылықты, түп-түсінікті жоспары
қайда? Желге ұшқаны ма? Мынау ұлы сүргін айқай топалаңда дуылдап
шекеңе шапшыған ыстық қаннан, кез алдыңды тұтаса көміп алған соқыр
ызадан, қылыштың сыңғыры, үзеңгінің сартылы, кірш-кірш кірген көк
сүңгі
үні күшейген сайын еліре, лепіре түскен əлдебір əзəзіл желіктен басқа не
бар? Бұл арадан ақыл не алады, сана не қарқ болады! Ендеше мынандай
жойқын қимыл, қым-қуыттың үстінде адам аңға айналады. Шынында да,
мынау ұмар-жұмар алысып жүргендер адам емес, аңдар. Қазақтар да,
ойраттар да емес, темір тор, тар қамаудан босанып шыққан қабыландар,
қотанға тиген аш арландар. Оларға мынадай желік үстінде ештеңе деуге,
былай жүр, былай тұр деуге тіпті де болмайды.
Қолбасшының бар данышпандығы қол астындағы екі аяқты пенделерді қай
уақытта, қандай жерде, қалай аңға айналдыра білуінде ғана екен. Одан əрі
ол
болып жатқан опыр-топыр оқиғаға тырнақтай да əсер ете алмайды.
Алыс-жұлысқа бір түсіп кеткен екі аяқтылардан сосын қайтып ешқандай
ақыл, ешқандай пəтуа іздеме...
Əбілқайыр, міне, кешегі тəуекелінің дұрыс болғанын əлде теріс болғанын
біле алмай қаралай пұшайман болып тұр. Өйткені мынау қырқыстың немен
тынып, немен аяқталары əлі белгісіз.
Сол бір əлем-тапырық, аламан-асыр түс ауғанша созылды. Түс ауғасын
манағы көз көрсетпес қою шаң сейілейін деді. Ол екі жақтың да қатарының
селдірегені. Шайқасты бұл бағыттарымен соза берсе, жеңген ғүрлы да
қансырап жетер сыңайлары бар. Жоңғарлар əбден қандарына қарайыпты.
Өліспей берісе қояр түрлері көрінбейді. Шаң сейілген сайын ортаға
ойысып,
тас түйін боп топтанып, қатарларын жиілетіп, араларына ат сіңіртпей, жанжақтан жапа-тармағай тап бергендерді қақшып салып қарап тұр. Бүйте
берсе,
бұл арадан қазақтардың аман қайтатындары аз болар. Не істемек керек?
Мынау жұмылған жұдырықтай болып тұтасып алған жоңғар қолын
қайткенде ыдырата алады? Шіркін, осындайда зеңбірек болар ма еді! Анау
тас түйіннің төбесінен томп еткізіп бір допты тастап жіберсең, күлдері
көкке
ұшар еді-ау! Бірақ, ондай сұмдықты ойлап табатын жирен сақалды қазаққа
қай құдай беріпті! Бəсе, əне қарашы. Қазақтардың мынау ажалға бастарын
тігіп, əбден қандарына қарайып қасқиып тұрып алған қаһарлы шоғырдан
жүректері шайлығайын депті. Семсер сілтестері тым сұйылайын депті.
Сонда
да, өлермендікке басып ілгері ұмтылады. Құдды бір отқа жүгірген
көбелектей
бірін-бірі баса көктеп өңмеңдей түседі. Əлгі бір тас түйін шоғыр найза
дарытар емес. Еліре шауып жанай шайқасқандар қанаты күйген көбелектей
жалп-жалп құлап жатыр. Ақкөз жауға қайтадан желік бітіпті. Аршындай
қимылдайды. Қазақ қолы бəрібір жанталаса шауып, сол тұсқа барып
ұйлығысып жатыр. Манадан бері өрге шапшыған тентек көңілі кенет
жүрегінің басын аш төбеттің азу тісіндей қомағайлана қарпып кеміре
бастады. Апырай, бұл жолы да төбесі қылтиған жеңіс зып беріп қайта
жоғалар ма екен? Ендеше бұның бір жола күйрегені. Əбілқайыр бұл
шайқастан кезекті бір еңсе тіктеуді емес, ақ көз жауды тұқым-тұяғымен
типылдап түгел құртып жіберетін айтулы жеңісті дəметіп еді. Онда ар
жағындағы қаптаған қалың қытайлармен айқасып жандары мұрындарының
ұшында жүрген жоңғарлардың баяғыда Аякəзде сұрамаған сауғасын
осы жолы сұрауы мүмкін еді. Онда қазақтың жоңғардағы өшін алып берген
Əбілқайырдың алдына кім шыға алады?! Кім біліпті, кешегі Орда
басындағы
ақ киіз бұған тек қазақтың қыл шашақты туын ғана емес, ортақ алтын тағы
мен алтын тəжін де алып берер. Көрдің бе, сөйткен жеңіс те, міне, қақ
ортада
қалып, қияметтің қыл көпіріне тірідей тап болған пұшайман топтың ызалы
семсерінен көзапара күйреп барады. «Апыр-ай, бір амалдарын таппағаны
ма?» Хан көзі қанталап əлгі аламан-асыр жаққа қайта көз тастады. Сол
баяғы
қанжоса...
Əбілқайырдың көз алды бұлдырап қоя берді. Манағыдан бері дүниедегінің
бəрін қоңыр тоқты сойғандай ұшалап-мүшелеп тұрған қасапшы қара ақылы
кенет пышағы өтпей қалғандай мүдіріп, жігері құм болып, миы зеңіп
барады.
Жүрегінің басын үрей емес, удай кермек ыза тұтып алыпты. Қос шекесі
шытынап, құлағының түбі шыңғырып сала бергені несі?! Көзін тарс жүмып
алды. Миын зыңылдатқан əжептарқы үндер өшті. Апырай, еш айлалары
қалмағаны ма?.. Жан ұшырған санасы, қапелімде, ой таба алар, пікір түйе
алар емес. Көз алдында шыр көбелек айналып жүрген қызыл жолақ, көк
жолақ, сары жолақ сəулелер ұйыса-ұйыса бір қиыр-шиыр көмескі елесті
тірілтті. Түлкі... Ит... Жоқ... түлкі... Баяғыда Мəті бидің ауылына бара
жатқанда көзіне шалынған, сосын қайтып көп елестей қоймаған сол бір
жұмбақ хайуан, міне, енді аяғын жалап қызыл тазы боп қыңсылап,
төңірегінен шырқ үйіріліп шықпай жүр. Құйрығын жымып алған ба
қалай...
Баяғыда жымсиып күлген адамдай ырсия қарайтын сияқты еді. Бұл жолы
өйтпеді ғой. Теңгешік көзі лайытып, бірте-бірте бөксесін көтере алмай,
қиралаңдап құлап бара жатқандай... Ау, бұған не көрінген! Құлағына бір
жер
қайыстыра күркіреген үн келеді ғой... Біреулер айдала айтақырға құлан
қуып
келе жатқандай... Ит... Құлан... Аң... аран... А!
— Абылай! Абылай!
Манадан бері бұның ту сыртында шайқас салып жүрген Əбілмансұр қолы
да
əлгі қызыл қуырдақ болып жатқан жаққа қарай ойысыпты. Ол маңай — сол
баяғы аламан-асыр. Көз алдына баяғы сол қан қасап келді. Шынында да,
мынау баяғы аран ғой... Онда да елірген түз тағысы өлгеніне қарамай
осылай
өңмеңдеп бағушы еді ғой. Бірін-бірі кимелей ілгері ұмтылған қазақ
қолының сол өлермен құландардан несі өзге? Мына түрлерімен қазір-ақ
жуадай жусап қалады емес пе? Апыр-ау, мынау жұртқа не көрінген? Мынау
баяғы аран екенін көрмей тұр ма? Баяғы талай аң аулағандары, талай төрт
аяқтыны тап осылай талапайға жыққандары естеріне түспей ме! Ендеше,
неге
өңмеңдейді? Таулары шағылғансып кері лықсып қашпас па? Сонда мынау
қапияда жандəрмен айла тауып айдындары аса бастаған ақ көз жау
соңдарынан тұра келіп қумас па! Қуды-ақ, анау жұмылған жұдырықтай тас
түйін ыдырамас па! Тағы да бұл өзінен басқа ешкімнің есіне келмеді? Тағы
да амалды өзі тапты. Енді, мұны оларға тезірек жеткізуі керек. Сонда кімге
айтқаны жөн? Бараққа айтып онсыз да бұтқа толып жүретін немені ертең
шалқақтатып шаңырағына түкірткізіп қайтеді! Батырға айтса, кешегі
мəслихаттағы астам сөзінің уын қайтарғысы келгені ғой деп ұғар... Сəмеке
мен Əбілмəмбет те бір. Барақ та бір... Сонда айтса... Иə...сол дұрыс...
Кешегі
мəслихатта босағадан аттамай ұрын келген күйеудей сызылып отырған
сыпайы сұлтан Əбілмансұр келді көз алдына. Жұрт қызылшеке боп
айтысып
жатқанда ол үн қатқан жоқ. Не: «Сенікі дұрыс!» — деп ешқайсысының
сөзіне
бас изеген жоқ. Үнсіз кіріп, үнсіз шығып кетті. Бар болғаны он тоғыздағы
жігітке осынша сабыр қайдан біткен?.. Оны ойлағанда бір кездегі өзі есіне
түсті. Өзі де осылай бойын жасырып бағып еді ғой. Əбілмансұр ол да, міне,
үндемей келіп, Бұланты қырғынында бір-ак, көзге түспеді ме! Сабалақсабалақ сары ат мініп қалың жауға: «Абылайлап!» жалғыз тиіп, баудай
сұлатқан Əбілмансұр сұлтан сол шайқастан Сабалақ батыр атанып қайтқанды. Ол бұл жолы қол бастап келді. Екі жағына қылыш жанығандай қарасұр
томаға көз сұлтанның өн бойында бір оқ жыландай ысқырынған суық
ызғар
бар. Сонысынан ба, Əбілқайыр да одан бой тартып, əлі ішін ашпай келеді.
Бірақ, ондай болғалы тұрған сүлейдің осы кезден ық жағын ала берген кімкімге де зиян емес. Түбі жылы қабақ аңдатар болсаң, қапы қалмас тұсың
осы!
Əлгі ойыңды соған айт! Əлде кешелі бері көздерін алартып, көмейлерінде
түтіндеп жатқан бықсық шаланы байқатпайын деп езулерін жымқыра
тістеніп алған Жəдік əулеті оның да құлағына жармасып бірдеңе деп
үлгерді
ме екен? Бірақ, мұндай-мұндай кергіге алғаш түсіп отырған бала сұлтан бас
сұлтанның бұл ықыласын бəрібір ұмыта қоймас. Ендеше, бұл тұрысы не
тұрыс?
— Əй, Мырзатай!
Хан туының астынан шықпайтын кəукіме неме қайда жоғалып кеткен. Əне,
бір айдалаға қолын бұлғалап тұрған сол емес пе?
— Алдияр тақсыр! Алдияр тақсыр!
Көлденеңдеген мына біреуі кім еді! Жалы тізесіне түскен қара атты.
Барақтың қолынан ғой. Бұл не ғып жүр? «Мынандай қиямет тұсында айтар
қандай пəрмені бар екен? Біліп кел!» — деп Барақ қой жіберіп отырған.
Оған
тіріде айтсын ба! Оны көрсе де көрмеген боп теріс айнала берді.
— Əй, Мырзатай қайда құрыдың?
— Алдияр тақсыр, мен мұндамын!
Жолбарыстай шұбалған ұзын айғырдың үстіндегі ханның ар жағынан құла
жиренді Мырзатай қапталдаса берді. Сөйтсе, хан қасына қол басылардың
бəрінен де бір-бір шабарман келіп жиылып қалған екен. Əлгінде ғана
абдырап тұрған хан дереу бойын жиып ала қойды.
— Мына қазаққа не көрінген, — деді ол саңқылдай сөйлеп. — Аранға
жүгірген құландай бəрі бір жерге топталып не көрінген? Өздерінде ми бар
ма, түғе! Бар,
Əбілмансұрға айт, анау топырдың өкпе тұсынан кеуделеп бір кірсін
де, қалмақтың қалың найзасынан қаймыққан боп, жалт беріп кері қашсын.
Сонда жау ет қызуымен қуып бермес пе екен? Топ бір ыдыраса, ар жағын
өздері біледі ғой.
— Құп тақсыр. Ұқтым! — деп Мырзатай атына қамшы басты.
— Ай, ақылыңнан айналайын, хан-ием-ай! Тауып кеттіңіз-ау. Мына
тығырықтан басқаша құтылудың жолы жоқ екен ғой!
Жан-жағынан анталай тоқтаған көп шабарман жамырай жөнелді.
Əбілқайыр көзі жалт ете қап, шұбар айғырды бір шапшытып топтан
шығып,
анадай жердегі оймақтай ашық алаңға барып, талтайып тұра қалып еді,
манадан бері аттың бүйірін темір құрсаудай қысып тұрған екі аяғын
үзеңгіге
шірей тебініп қалғанда əлдене күтір ете қалды.
— Ойбай, хан-ием, таралғыңыз үзіліп кетті ғой!
Əлдекім атынан домалап түсіп таралғысына жармасты. Аяғын
жалағандай боп, қайыс таралғының бір үзігін аузымен тістеп, қайта жалғай
бастады. Анадай жерде қаңтарулы тұрған қара атқа кезі түсіп, əлгі
жəреукенің кім екеніне біле қойды. Барақтың шабарманы екен. Оған жүзін
де
бұрмай, майдан жаққа масаттана көз тастады.
Манағы ат сіңірмей, найза батырмай тұрған тас түйін ойраттың ортасы
ойылыпты. Жан-жаққа тартыншақтап шегінген қазақ əскерінің қанаттарын
тықсыра қуамыз деп жүріп бытырап кетіпті. Жау туы ортада оқшау қапты.
Манағы манағы ма! Қанды шайқас енді қызған. Ана жақта да өкіріп құлап
жатқан жоңғар! Мына жақта да өкіріп құлап жатқан жоңғар! Қазақтар
қайтадан еліріп алған! Əр рудың кеңірдектерін жырта салған ұрандары
құлағына майдай жағып барады. Бұл есіл-дерті шайқаста болып, алдына
келіп, қолын көкірегіне апарып тағзым етіп тұрған Болаттың төлеңгітін де
көрмепті ғой..
— Алдияр тақсыр! Алдияр тақсыр!
Құлағына ештеңе кірмейді. Майдан даласына қарап екі езуі екі құлағына
жетіп ыржия күліп тұр. Төлеңгіттің көзі шарасынан шығып кеткен.
Таңдансын, таңдансын! Таңданбағанда қайтсін! Əбілқайырдың ыржалақтап
күлгенін кім көрген. Оны көру де бір, темірдің гүл шашып, кірпіден түбіт
қырыққанды көру де бір! Таңырқа... Таңырқа... Əбілқайыр бүгін
күлмегенде
қайда күледі. Жетесіз неме-ау, бұның бетінен май шығып келе ме екен!
Одан
да анау шайқас салып, жүрген сайыпқырандарға қарасайшы! Шіркін, дүние
өз əміріңді бұлжытпай іске асырып жатқан қара құрым жұртқа осылай
сырттарынан масаттанып қарап тұрудан асқан бақыт бар дейсің бе! Сенің
көкірегіңнен шыққан санаулы сөз жұрттың көкірегінен ағыл-тегіл қан
болып
ақтарылып жатыр. Сенің талай түн басыңды қатырған ойларға қарайған
жұрттың алша мойыны талша боп қиылып түсіп жатыр. Сенің көкірегіңдегі
көкейтесті ниет біреудің бағына, біреудің ажалына, талайдың қашып
құтыла
алмас тағдырына айналып жатыр. Бұндай тіл алғыш жұртпен ақ тауды
айырып, қара тауды қайырмассың ба! Бұндай тіл алғыш жұртпен қандай
басқыншыны да қақ маңдайдан қақырата соғып қуып шығуға болады ғой.
Əттең тек ол барлық уақытта өз қол астында болса ғой! Дүниеде ешкім
бетіңе келмейтін, ешкім айтқаныңды екі етпейтін өктем биліктен асқан
құдірет, одан асқан сиқыр бар дейсің бе? Бұның, міне, есін кіресілішығасылы қып қаралай мас қылып тұрған да сол сиқыр ғой. Шынында да,
мынау не өзі? Өңі ме, түсі ме екен? Өңі дейін десе, қайтып бəрі оп-оңай
оңға
басып кете қойды?! Түсі дейін десе... Тағы келмейді. Аяғын қимылдатса
қимылдайды. Қолын қимылдатса қимылдайды. Көзін бір жұмып бір
ашады.
Күркіреген дүбір мен дүсірді естіп тұр. Адамның тап бұлай ұйқыға шомуы
мүмкін бе? Қиялы дейін десе... Тап бұнша есін жия алмастай қиялға батып
бұл бала боп кетіп пе! Жоқ, шындық... Шындық... Шындық екеніне сенгісі
келгендей көзін бадырайтыңқырап, төңірегіне көз салып еді... Əр жер, əр
жерге бытырап-бытырап шайқас салып жүрген шоқ-шоқ ойрат құрып
бітуге
айналыпты. Құлағына келіп тұрған мынау не сарын? Өзі бір таныс сарын
ғой.
Ау, мынау, шынында да, не қылған ызы-қиқы. Тоқта, тоқта. Тіптен таныс...
Күні кеше, жоқ баяғыда тап осындай жағдайға тап болған сияқты еді ғой.
Расында да осы ұйықтап тұрғаннан сау ма?! Анау жылдары Қаратаудан ел
босқанда да жер мен көкті осындай бір əжептарқы үн жайлап кеткен-ді.
Дүниеде үннен қорқынышты ештеңе жоғын бұл сонда байқаған.
Қаратаудың
қолат-қолатынан шығып жатқан қалай болса солай қомдалып, қалай болса
солай теңделген жалба-жұлба шұбырынды көштер дəл қазіргідей дүниені
басына көтеріп зарлап келе жатар-ды. Жетім ботаның боздағаны, жетім
інгеннің аңырағаны, жетім бұзаудың меңірегені, жетім қошақанның жақ
жаппай маңырағаны, жетім құлынның қоңырауы сыңғырлап қолды-аяққа
тұрмай күлдір-күлдір кісінегені, тұл қатынның бетін тырнап жыртына
дауыс
еткені, ағадан, əкеден айырылған қаралы қарындастың шашын жұлып
еңірегені, мына дүниеде не болып, не қойып жатқанына түк түсінбей зəресі
ұшқан жас нəрестелердің кебе-желерінен бастарын қылтитып, иектерін
кемсеңдетіп жылағандары, аттарының екі жақ қапталына кезек жығылып,
жалдарын құшақтап ап, еңселерін көтере алмай бара жатқан ерлердің екі
иықтары бүлкілдеп солқ-солқ өксігендері, қара-жұрт, қара қонысынан ауып
бара жатқан бейбақ ауылдардың əншейіндегі құйрығы қайқақ
сырттандарының іштерін өртеп бара жатқан ызаларын сыртқа
шығарғылары
келгендей тоқтай қап жер тырналап, мойындарын кекке созып, қоймай кеп
ұлығандары ию-қию қосылғанда қандай тас жүрек, темір жұлын, сіңір
жүйке
кісінің де төбе құйқасын шымырлатып, ет-бауырын езгілеп қоя береді
екен.
Əбілқайыр үшін заманақырдың өзі сол баяғы ақтабан шұбырындының
аласапыраны болып елестейді.
Мынау ызы-қиқы, қым-қуыт, əжептарқы дауыстар да сол бір қилы заманды
еске салғандай екен. Бірақ, бұл жолы неге құйқасы шымырламайды, неге
жүрегі тызылдап бебеу қақтырмайды. Қайта өз-өзінен өрекпіп қаралай
лепіріп тұр ғой. Неге өйтеді? Мынау да ызы-қиқы жылау ғой! Мынау да
жержаһанды бастарына көтерген жаппай аңырау ғой... Апырау, мынау
мауыздаймауыздай еркектердің бүйтіп өз бастарын өздері төмпештеп дауыс
еткендері
несі? Несіне жылайды? Бес қаруы белінде мұздай темір құрсанған тепсе
темір үзетін еркектер асай-мүсайын асынған бойда-ақ қуыс өзекті
пенделіктен айырылып найзаның ұшын сынар, қылыштың жүзін сынар,
дұшпанның ашуын сынар, мергеннің дəптігін сынар жансыз, арсыз, бет-бейнесіз
өлі нысанаға айналмай ма? Оны адам деп кім аяушы еді! Тəйірі,
мына ойраттар соны білмей ме? Түп-түгел ит болып ұлып кеткендері несі?
Ұлыған ит пен жылаған жауды кім мүсіркесін! Өздері шетінен шекетамырлары бадырайып ызақор боп келеді дейтін. Шақар адамдардың əбден
амалы таусылғанда қатынша долырып, өз шаштарын ездері жұлып өкіріп
қоя
беретін əдеттері емес пе! Мыналар да жандарынан түңілді білем. О тоба,
бұны да көретін күн бар екен ғой. Шіркін, осыны баяғы ала-топалаңда
арыстарынан айырылған бейбақ жесірлер көрер ме еді! Шіркін, мынаны
баяғы аласатта боздақтарынан айырылған жыртық өкпе аналар естір ме еді!
Шіркін, баяғыда жеделдес аға-інілерінен айырылып, түн баласы ексік атып
жата алмас ай жүзді ару қарындастар болар ма еді! Олар мынау қызыл
қырғын шайқастан шыққан қазақ сарбаздарының өздері түгілі астарындағы
ақ тер, көк тер аттарының толарсақтан қан кешкен сатпақ-сатпақ шашасын
айқара құшақтап ап сүйген болар еді! Қуанғандарынан ағыл-тегіл жылаған
болар еді. Қуан, қазақ, қазақ, қуан! Сенің де есең қайтып, өшің қанар күн
болады екен. Шіркін, мынау жосылып жатқан қара қанды, шашылып
жатқан
көп өлікті, маңдайларын ердің қасына соғып еңіреп бара жатқан ата
дұшпандарына қапияда опат тауып арманда кеткен асыл азаматтар, бір
сəтке
болса да, қара жердің астынан бастарын көтеріп, көз қиықтарын бір салар
ма
еді! Ой, дүние-ай, бүған да жетер, бұны да көрер күн бар екен ғой. Өлі
аруақ,
тірі халайық риза болса, бүгін риза болар. Бұндай күнді көргізген кім,
бұндай
бақытқа жеткізген кім? Ол — мына Əбілқайыр... Босаға баққан Өсеке
тұқымының қарадан шыққан қатынынан туған кем абырой, кем нəсіл төлі!
Осы бір шойын езу, сыз қабақ сұрша жігіттің ең болмаса езуін жиырар күні
болар ма екен деуші едіңдер ғой! Ал, маңдайларыңа мүйіз шықса, көріп
алыңдар! Жымимақ түгілі екі езуін жинай алмай сақылдап күліп тұрған
жоқ
па?! Ал, енді не дейсің, жұртым?! Бұдан кейін де менің бетіме айтар
айыптарың мен сыртымнан айтар ғайбаттарым болар ма екен?! Көріңдер,
көріп алыңдар! Енді мұндай жойқын жеңісті маңдайларымызға жаза ма,
жоқ
па?! Ұлыған иттей шулап бара жатқан ата дұшпандарыңның аңыраған
дауыстарына құлақтарыңды əбден қандырып алыңдар! Бұндай бақ тағы
басыңа қона ма, жоқ па?! Қапы қалма, халқым, қуан, қызықта! Бұл бір
сенін
мерейіңнің артқан күні! Ту, ту, мына дүние не болып барады өзі?! Жер мен
көктің шыр көбелек айналып кеткені несі?! Тақтайдай тегіс жалпақ
жазықтағы сансыз өлік топан судың бетіндегі салындыдай қалқып барады
ғой, түге! Ау, мынау өзін шыр айнала атанақтап шауып жүрген не болды?
Баяғы қызыл түлкі ме? Жоқ... Жоқ... Əлгінде ғана көзіне елестеп кететін
қызыл тазы емес пе?! Мана бұл қиралаңдап белін көтере алмай жатқан
сияқты еді ғой. Енді қолды-аяққа тұрмай тызақтап шауып кеткен бе! Өзі
бұған бірте-бірте жақындап келе ме, қалай? Шалғайына оратыла ма, қалай!!
Аяғын жалай ма, қалай?! Е, көптен бері көңілін қызылқұрт боп жеп жатқан
əлгі бір бақыт дегеннің өзі осы болғаны да! Кейбіреулер оны аспандағы
жұлдыз дейтін... Енді біреулер зеңгір көкте ұшып жүретін сиқыр құс
дейтін...
Қайдағы жұлдыз... Қайдағы құс... Сөйтсе, осындай бір жəреуке күшік екен
ғой! Бақыт деген ешқашан маңдайыңа қонбайды. Бақыт деген əрқашан
осылай шалғайыңа оратыла жүреді, аяғыңды жалайды. Сосын да сен оны
байқай бермейсің. Мə, мə, жалай ғой, күшім, жалай ғой! Шапқылап қал,
күшім! Осылай төңірегімнен шырқ айналып шықпа, күшім! Осының өзі
ақылынан алжаспаса жарар еді... Маңайынан мынау жəреуке күшіктен
басқа
ештеңе көрмегені қалай? Əлгі бір қым-қуыт жылау қайда? Əлгі бір қызылқырғын шайқас қайда? Мына біреу жалбаңдап шаужайына неге оратылады?
Кім өзі? Қамшысын көтере беріп еді... Е, əлгі төлеңгіт əлі кетпеген екен
ғой!
Болаттың жылмаң төсі мұнда не қып жүр? Тісі ақсиып не дейді өзі?
Құлағына ауызын төсеп неге өкіреңдейді. Не дейді, түге? «Хан өлді!» дей
ме?.. Қайдағы хан... Тəуке баяғыда өлген жоқ па еді... «Оқ тиді!» — дей ме?
Бүгін кімге оқ тимей жатыр?! Оқ тиген кісіні, тіпті опат болған кісіні санап
тауыса алармысың? Бірақ, жеңдік қой, əйтеуір! Ата жауды тұқым-тұяғын
қалдырмай қырдық қой, əйтеуір?! Жоқ, осы əлгі жылап жүргендер қайда
кеткен? Қашып кеткен жоқ па? Қашқанда қайда құтыла алар дейсің? Қазір
бəрін қуып барып көздеріне көк шыбынды үймелетеді ғой!
— Немене?
— Алдияр тақсыр, Болат ханға оқ тиді.