Үркер - 40

Сырбаз хан, қапелімде, не деп жауап берерін білмей мүдіріп қалды. Елші
тап
бүйтіп қатты кетеді деп ойлаған жоқ еді. Қалмақ хабаршыларын қол-аяғын
буып воеводаға айдатып жіберсе, онсыз да сырт айналып тұрған халықтың
не
істеп, не қоярын кім білген?..
— Мəмбет мырза, — деді Əбілқайыр жайбарақат тіл қатып. Мына
хаттың ар жағында қандай пиғыл жатқанын қайдан білеміз. Бəлкім,
оларға біздің бүйтіп қатты кеткеніміз, хат əкелген елшілерге қол
көтергеніміз
керегіп отырған шығар, соны сылтауратып тағы бір бұзықтықты
бастап кетсе қайтеміз. Мынандай алмағайып кезде абайламай іс
қылғанымыз келіспес.
Арғы көмейлерін əбден білгенше сөз бұйдаға салып, елшілерді қайтармай
тұра тұрайық. Ал егер қоңсы жатқан қалмақ ұлысының одақтас бол
деп келген елшілерінің қолын артына байлап, айдатып жіберер болсақ,
қарсы топ түгілі біздің жағымызда жүрген ру басыларының өзінің
көңілдерін
суытып алуымыз мүмкін ғой. Мына хатты патшаның қолына
апарып тапсырсаңыз, жазаларын өзі-ақ тартқызбай ма? Мен сіздің
етегіңізден бір ұстадым, енді өлсем де, өзіңізбен бірге өлемін. Менен
көңіліңізге секем алмай-ақ қойыңыз. Мені патшаға берген антымнан
ешқандай қыз, ешқандай пара, ешқандай əзəзіл айныта алмайды. Құр
босқа ант-су іше беріп қайтемін. Ертең, құдай дегенге жеткізіп, еліңізге
қайтар болсаңыз, балам Ералыны қасыңызға аманат қып ертіп жіберем.
Манадан бері төсегінің астынан тікен өскендей қиқаңдап отыра алмай
отырған елші мына сөзді естігенде шатынаған көзіне нүр ойнап, көгіс
тартып
кеткен дөңгелек жүзіне шырай теуіп орнынан атып тұрды. Жүгіріп кеп
Əбілқайырдың иығына қолын салып:
— Көп-көп рақмет! Міне, дұрыс! — деді.
Əбілқайыр елшінің қосынан əлденеге ауырлап шықты.
Ақ ордалардағы күбір-сыбырлардан бейхабар жұрт үйреншікті
тіршіліктерінде еді. Мамыр орталап, бұта басы малдың балақ жүніне
толып,
қыста жанға сая болған жабағы түктің дене ауырлатар артық азапқа айнала
бастаған шағытұғын. Қай-қай ауылдың да ту сыртында қой қосақталып,
шақыр-шұқыр қырықтық қайралып, екі білектерін түріп, бастарын
орамалмен
буып алған алпамса еркектер жаңа көктемнің көк майсасына тойынып
бүйірлері бұлтиып қалған жануарлардың төрт аяғын мықтап буып, көтеріп
ұрып кеудесіне албастыдай қона-қона кетіскен-ді.
Қырықтықшыларын маңына жолатпаған тек хан ауылы ғана. Ірге шуаш
сасып кетеді деп, малдарын елсіз түзге иіріп, сонда қырықты. Қырықтық
басына иірілген жұрт кеш құрым аттарына мініп ауылдарына қайтады да,
тау-тау боп үйілген жүннің қасындағы қоңыр үйде Итжемес пен орыс қызы
Мəриям ғана қалады. «Құдайдың бергені ғой!» — деп қояды Итжемес,
қырықтықшылар жал-жалдың тасасына сіңіп, қараларын батырып, тағы да
екеуден-екеу оңаша қалғанда. Оның мына сөзін естігенде Мəриям да
ыржың
етіп бір күліп қояды.
Итжемеске құдайдың бергеніне, міне, екі айдың жүзі болып барады.
Құрбан айттың қызып жатқан шағы еді. Қас қарая ауыл шетіндегі ас үйде
ак,
үйден келген табақтардың бірінің сарқытын біріне қосып, білекті сыбанып
тастап, малшынды етке тиісіп берғен кезінде есіктен қызыл танау боп кіріп
келіп:
— Сені Бəйбек төлеңгіт шақыртып жатыр дегені.
Əлі еңсеріле қоймаған сары тегешті қия алмай жалт-жалт қарап
табалдырықтан зорға аттады. Алдындағы ұзын тұраға томпаңдап еріп
келеді.
Ол бір үйге келіп сүңгіп кетті. Əлгі үйге соңынан Итжемес те бас сұқты.
Қақ
төрде қайқы мұрты тікірейіп Бəйбек отыр. Көзі шатынап кеткен.
— Əй, сүмелек, — дейді бұған амандық жоқ, саулық жоқ зеки тіл қатып.
Итжемес созалаңдап оң жаққа өтті.
— Қазір мынау үй сыртында тұрған шолақ тұғырға мінесің де, қасындағы
шегерулі жатқан қара атанды жетектейсің. Сосын мынау ұзын тұраның
соңынан ересің. Ар жағын бұл өзі айтады. Бірақ, қара атанның үстіндегі
кісінің қасына жарты қарыс жақындаушы болма. Өйтпейді екенсің анау
солаң басын кертіктанауы таңқиып күл басына бір-ақ лақтырылады, —
деді.
Орақ мұрын, қайқы мұрт қара кісінің ала көзі ызғарлана жылт етті.
Сырттағы шолақ тұғырға өзі бастап апарды. Колтығынан демеп көтеріп
мінгізгелі жатқан кісідей қолын сумаң еткізіп оң жақ аш бүйірінен үзіп
шымшып алды.
— Əлгі айтқанды ұмытқан жоқсың ғой?
— Иə, — деді Итжемес міңгірлеп.
Содан бүлар қара түнді жамылып əлдеқайда тартып келеді. Алдындағы
ерең-серең қара көлеңке — мана мұны ас үйден ертіп əкеткен ұзын тұра.
Соңында салп-салп желіп қара атан келеді. Қара атанның үстінде қаққан
қазықтай боп үн-түнсіз біреу келеді. Итжемес оған тіл қатпақ түгілі
бұрылып
қарауға қорқады. Төңірегінің бəрі түнек, бəрі жұмбақ.
Олар таң атқанша жүреді. Таң құлақтана бір қазан шұқыр қара түлейге
кірді. Құмақ бауырдан емпеңдей қүлаған екі атты бір түйелі жүзген мен
сексеуіл өскен ну жынысқа кеуделеп кіре бастады. Бұлар ілгерілеген сайын
арбиған-арбиған сойдауыл бүталар жиілей түсті.
Ну жыныстың шудадай ұйысқан қалың тұсына келгенде оймақтай алаңқай
жолықты. Алаңқайдың қақ ортасында шөккен түйедей боп бірдеңе
бұлтияды.
Ұзын тұра соның қасына барып атынан түсті. Бұл да соның қасына
жеткесін
атынан түсті. Ұзын тұра қара атанның бұйдасын қолынан жұлып алып,
анадай жерге апарып шөгерді. Үстіне əлем-жəлем бірдеңе киген бейтаныс
адам анандай жерге барып состиып тұрып алды. Ұзын тұра жүгіріп барып
түйенің теңін шеше бастады. Аузын тырситып буған екі ала қанар дүрс етіп
жерге түсті.
— Неғып тұрсың, көмектессейші! — дейді ұзын тұра айқайлап. Бұл
қасына барып ала қанардың бір жақ басынан ұстады. Екеуі ырсылдапкүрсілдеп ала қанарды əлдеқайда ала жөнелді. Əлгі шөккен түйедей
бұлтиып
жатқан жер төле үй боп шықты. Төбесінен əлдене өлеусірейді. Ол
қарын тұтқан жарық түсер жаңғыз саңлау. Оң жақта опырайып
қазандық тұр. Айқұш-ұйқыш сексеуіл бұталарын салып, арасын
шағырмен жапқан жермен-жексен төбеге ыс тұрған ба, өрмекші ұя салған
ба
сүмелектеніп қапты.
Ұзынтұра қолындағы қанарды сылқ еткізіп оң жақ босағаға қоя салды.
Екеуі жермен-жексен есіктен еңкейіп зорға шықты. Жатқан түйенің екінші
қапталындағы ала қанарды ыңқылдай көтеріп тағы да жер үйге беттеді.
Оны
да сылқ еткізіп бір босағаға қоя салысты. Содан екеуі үсті-бастарын қағып
қайтадан жарыққа шықты. Əлгі бір əлем-жəлем бейтаныс адам сол
орынында
состиып əлі тұр. Ұзын тұра шөгерулі жатқан қара атанды орнынан
тұрғызды.
Оның бұйдасын, бұл мініп келген шəлтік тұғырдың шылбырын қосақтай
ұстап, барып атына мінді. Бұнымен сол ат үстінде тұрып сөйлесті.
— Бұл арадан ешқайда аттап шығушы болмаңдар. Қашан өзім қайтып
келгенше тырп етпеңдер. Анау туралы манағы төлеңгіттің не айтқанын өзің
естідің ғой. Ал, сау түрыңдар.
Едірейген қара атан бір мыңқ етіп керенау басып екі аттың соңынан ерді.
Үш қарайған ну жыныстың арасына батып жоғалды. Аңтарыла қараған екі
адам сілейіп əлі тұр. «Иə, құдай бергеніңе шүкір!» — деді Итжемес жағы
жыртыла бір есінеп алып. Сол-ақ екен қарын тұсынан əлдене шұрқ ете
қалды.
Есіне кешегі тауыса алмай кеткен сары тегеші түсті. Əлгі ала қанардың
ішінде не бар екен? Итжемес еңкейіп аяғының астында шашылып жатқан
қу
бұтақтарды жиыстыра бастады.
Бір құшақ отынды опырайған қазандықтың қасына тастай салып, екі
қанарға бас қойды. Аузын бүріп байлаған шуда жіпті тісімен үзіп еді, ар
жағынан салаң етіп бір көк ала шүберек шықты. Ішінде ораған ештеңесі
жоқ
па екен деп жазып қараса — ауы салаңдаған əйелдің тіз киімі. Итжемес ол
қанарды бір теуіп, екінші қанарға бас салды. Əлдене қаудыр ете қалды.
Сөйтсе, қатырлаған жарғақ шалбар. Тозған түйе жүн шекпен. Ұлтарған көн
етік. Итжемес аңтарылып тұрып қалды. Əлгі бас төлеңгіт бүларды терітерсек талмайтын көртышқандар ғой деп ойлады ма екен. Сол-ақ екен
əбден
зығырданы қайнап кетіп, етіктің басымен бір беріп еді, зіп-зілдей бірдеңеге
тиіп, башпайын ауыртып алғаны. Қоқыр-соқыр ыбырсып жатқан қос
қанарға
қайтадан бас қойды. Əйелдің қоқыр-соқыр шүберек-терінің астынан екі
үйіткен қой шықты. Еркектердің қоқыр-соқырының астынан бір дорба арпа
мен бір дорба тары шықты. Итжемес мұртынан күлді.
Тұмсығының астынан əлденелерді айтып ыңылдап ну жыныстың арасына
сүңги түсті. Қалың сексеуілдің арасында жасырулы жатқан көн қауға мен
тас
астауға тап болды. Өңшең қу сексеуілдің тасасына тығып тастаған бұл не
қылған қауға мен астау екеніне жақын тұрған жүзгеннің бүтағынан шірене
тартып, қанша ұзақ отырып ойланса да, түсіне алмады. Қабат-қабат киімнің
барлық бау шуын байлап жатып та, көн қауға мен тас астаудан көзін
айырған
жоқ. Сосын асықпай аяңдап басып, көн қауға мен тас астау жасырулы
жатқан
көп томардың қасына келді. Əуелі аяғымен түртіп көрді. Қауға да, астау да
бүтін. Желкесін бір қасып, жер төлеге қарай бұрылып кетіп бара жатып,
қайтып келді. Қауғаны қолына алды. Қаудырлап қатып қалған көн тулақты
қолтығына қыстырып, енді аяңдай беріп еді, əлдене аяғынан қағып қалып
мұрттай ұшты. Сөйтсе жер астынан соқиып бір таяқтың ұшы шығып тұр
екен. Бұл не қылған таяқ деп үңіліп еді, əлгі жерді біреу қолдан топырақ
үйіп
көмген сияқты. Итжемес қуанып кетті. «Мына жерде көмбе болды ғой.
Мынандай ұры-қары жүруге лайық қалың жықпылдың арасында талай
қазына тығулы жатқан шығар-ау», — деп ойлады. Əлгі соқиып шығып
тұрған
таяқтан ұстап тартып еді, қалың жыныстың арасындағы бұлтиған қызыл
төмпек жыбырлап қозғалайын деді. Опырылып ойылып барады.
Итжемес мойыны салбырап жер қазбаға беттеді. Келсе — сыз жер
қазбаның іші бұрынғысынша қоқырсып жатыр. Бақыр қазанның іші сол
баяғысынша ит жалап кеткендей жылтырап тұр. Итжеместің көңіліндегі
əлгі
бір жұмбақ тоқтық басылып, қайтадан қарыны ашып қоя бергендей болды.
Жем тілеп тұр. Сəл бос қалса, қыңсылап бітетін құрмағырдың ындынын
басу
үшін мына қазанды ана қазандыққа орнату керек. Сосын одан əлгі үйткен
қойдың еті мен не арпа, не тары салуы керек, оған су керек...
Сол-ақ екен Итжеместің көзі қайтадан жайнап қоя берді. Əлгі құдықты
тауып алғаны қандай жақсы болған! Қаудырлақ қауғаны иығына асып ап
кері
жүгірді. Ол күні бір тыным таппады.
Оттың жарығымен сығыраңдап отырып манағы бірге қалған бейтаныс адам
екеуі тамақ ішті. Мыжық табаққа құйылған қоймалжың бірдеңені екі кетік
қасықпен малшыласып бақты. Қасындағы бөтен кісіден қымсынған
Итжемес
көзін табақтағы ботқадан көтермеді. Ауызы босаса əңгімелесуге тура
келеді
деп қорық-қандай, ысылдап-пысылдап ыссы тамақты тыққыштап бақты.
Тамақтан соң Итжемес ас қайтарғанның ырымын жасады. Серігі қолын
жайған жоқ.
Белін босатқысы кеп сыртқа шыққан Итжемес үйге қайтып кіре алмай
күйбеңдеп көп жүрді. Қара түлейдің іші тастай қараңғы. Ана жерден де,
мына
жерден де шабынған бурадай əлденелер қарауытады. Қап-қара аспан да
қара
жабағыдай ұйысып қалыпты. Мынау елсіз түлейде оны не күтіп тұр? Мына
бір бейтаныс кісі екеуін мүнда əкеліп тастауларының себебі не? Қасындағы
неғылған адам? Түсінсе не деисің? Бірақ, соны кеше бас төлеңгіттен, мана
ұзын тұрадан батылы барып сұрай да алмапты. Енді, міне, жан-жағынан
анталаған қорқау сауалдардың ындынын бітейтіндей қомақты жауап таба
алмай дал болып тұрғаны. Қиналғанда не қиналмағанда не... Құдайдың
салғанын көреді де... Осы кезге дейін талай қысталаңнан құтқарып келген
құдай бұл жолы да қол ұшын бермес дейсін бе... Бір күрсініп ішке кірді.
Қазандықтың ішіндегі от қып-қызыл қоламтаға айналыпты. Жер төленің
іші
бұлыңғыр. Серігі төсек салып жатып қалса керек, төр жақ бұлаңытады.
Ғұмыры босағадан жоғары озып көрмеген Итжемес, жер төленің ішінде
орын
жеткілікті болса да, есіктің қыр көзіне төсегін салып, шидемін жамылып,
ішінен: «Иə, құдай, өзің жар бола көр!» — деп күбірлей-күбірлей көзін
жұмды.
Жамбасы қатты ұйып қалған екен. Астына сыз өтті ме, сыртқа шыққысы
келіп кетті. Таң əлдеқашан атыпты. Түнде шабынған бурадай ентелей төнід
тұрған айғыр бұтадар қазір бұға-бұға қалған. Қорқынышты қап-қара
реңінен
айырылып, тосапқа түсіп шыққандай, күп-күлгін тартып бозарып кетіпті.
Тығырық түлейдің бір жақ кенерінен сексеуіл бұталарының біреуіне ілініп
қалған қызыл шарқат орамалдай боп бірдеңе күреңітеді. Шығып кеде
жатқан
күн екен. Кеше мынау ернектің қай тусынан кеп құлағанын есіне түсіргісі
келіп еді. Айыра алмады. Демек хан ауылының қай түста екені белгісіз.
Өздерінің қайда екенін өздері білмейді.
Итжеместің ұйқысы шайдай ашылды. Денесін суық қармап, дір-дір сілкініп
алды. Жер төбеге қайтып келе жатқанда қасындағы серігі жадына түсті.
Сонда ол кім болғаны? Төр жаққа барып жатқанына қарағанда бұдан гөрі
бағы зорыраң, дəрежесі үлкенірек біреу. Мына жалғанда бұдан дəрежесі
төмен жан болуы мүмкін бе? Сондықтан да ол кешегі күні бойы тырбыңдап
құдық аршыды. Кеш бойы тұқшаңдап от жағып, тамақ пісірді.
Бірақ, ол адам кім? Оның қасына бұны неге қосты? Ас-суын əзірлеп,
қызметін қылсын деген шығар. Ендеше, тап сондай қадірлі кісі мынандай
елсіз тұзге аластап əкеліп тастайтындай неден жазды екен! Оны жазалап,
жазғырып отырған кісі кім? Сонда бұл оның сақшысы ма, қызметшісі ме?
Əлде ол бұның сақшысы ма! Итжемес жер төлеге қайтып кіруге айбынып
тұр. Ту сырты тызылдап барады. Бірақ, құдайдың салғанын көреді де...
— Иə, біссімілдə! — деп есіктен аттады.
Төрдегі төсек əлі жиылмапты. Сауыс-сауыс көк көрпенің арасынан əлдене
ағараңдайды. Жаңа қатқан сары ірімшіктей əлдене дір-дір етеді. О тоба!
Мынау əйел ғой! Анау жастықтың үстінде салбырап жатқан сары үйек
жылан
емес, бұрым ғой! О тоба!
Итжемес төр жаққа көзін сатып қарап тұрғанымды біреу-міреу көріп қалды
ма дегендей, ізінше кері қайтып, сыртқа шықты. Төңірекке тағы да көз
тастады. Құдықтың басына барды. Күйбеңдеп жүрді де қойды. Сəске
тұсында
жер төлеге беттеп еді, мыжық мұржадан будақтап шығып жатқан түтінді
көрді.
Содан екеуі əлгі түлейдің ішінде бір айдан астам уақыт тұрды. Əуелі бұл
оның əйелі екенінен қымсынып бір аптадай тіл қатыспай қойды. Сосын
оның
ханша үйінде жүретін орыс қызы екенін біліп, қазақшаға түсінбейді ғой деп
бір аптадай сөйлеспей жүрді. Бір күні қанша аунақшыса да, ұйқысы келмей
қойғаны. Қозғалатын сияқты, уһілейтін сияқты. Енді аңғарды, —
тыпыршып
жатқан қыз екен. Сол-ақ екен, бұның кекірегіне бір сұр көжек кіріп
кеткендей
жүрек тұсы лүпілдей ала жөнелді. «Апырай, менде де ес жоқ екен, — деп
ойлады. — Сендей көн тулағы бұтына қатқан жаман жалшыны ол қайтсын!
Найсаптың көк демесең, көзі қандай жайнап тұр! Салып ұрып қасына жетіп
барса, не болар еді? Əй, бірақ, сырын білмеген аттың сыртынан жүрме
деген
бар емес пе!? Жанынан пышақ суырып алып, қарнап алса, текелік құрам
деп
жүріп, текке көмусіз қалар... Одан да осы басының амандығына, қарнының
тоқтығына тəубе деп тыныш жүргені тəуір шығар!
Соны ойлап еді, көзіне ұйқы үйірілгені. Бір есінеп ап, теріс аунап, қор ете
түсті. Бірақ, ертесіне де көпке дейін ұйықтай алмай шықты. Төрдегі
қыздың аунақшыпжатқанын құлағы шалды. Енді күндіз тамақ пісіріп
отырған бойжеткенің бетіне жалтақ-жалтақ қарайтын-ды көбейтті. Бір күні
төңіректен томар жинап келсе — ол кір жуып отыр. Омырауы түгел
ашылып,
бүлкіл салып билеп тұрған екі алмасынан Итжемес, қапелімде, көз айыра
алмай қалғаны. Кенет қыз жалп-жалп еткен маңдай шашын жинап жатып:
— Жарымағыр, сонша неге бажырая қалдың? — дегені.
Итжеместің екі көзі атыздай боп тас төбесіне шықты. Мына қыз қазақшаға
судай ғой! Қуанғаннан ыржың етіп күліп жіберді.
Сол күні кешке Итжемес қанша зорланса да, ұйықтай алмады. Көкірек тұсы
толып, демі бітіп барады. Ойына нелер түсіп, нелер кетпеді. Біресе, сары
сайтан қыз алмас кездік суырып ап кезеніп жүреді. Біресе, бас төлеңгіт
сегіз
өрме қамшысын сумаңдатып ауыл айналдырып сабап жүреді. Біресе басы
дағарадай молла сəлдесі селкілдеп теріс бата беріп қарғап жатады. Қараңғы
үйдің ішінде көз алдынан ию-қию өтіп жатқан сол елестердің өңі екенін,
түсі
екенін айыра алмай басы қатып барады. Одан əрі шыдап жата алмады.
Басын
оқ жыландай бір көтеріп, бір бұғып, əрі-бері сергелдеңге түсті. Сосын: «Не
де
болса, құдайдың салғанын көреміз де!» — деп төрдегі төсекке қарай
жылжыды. Теріс қарап жатқан қыздың жұп-жұмыр сауыры имиген
Итжеместің іші бауырына кіріп кетті. Омырауын оттай жандырып барады.
Қу
қыз өп-өтірік ұйықтағансып, ештеңе білмегенсиді. Итжемес бұдан əрі
кідірсе,
бір жола балқып кетердей, жалма-жан теріс қарап жатқан қыздың иығына
қолын салды. Өзіне қарай тартып, бауырына қысты. Сол-ақ екен тымтырыс
жатқан қыз:
— Мына жарымағыр қайтеді-ай! — деп иығын жұлып алды. Бірақ
шалқасынан аударылып түсті.
Ертеніне Итжемес сиыр сəскеде барып бір-ақ оянды. Ірге жағында ешкім
жоқ. Босағадағы бұның төсегі жетім тоқтыдай бұлтиып бос жатыр.
— А, құдай, бергеніңе шүкір! — деп қояды.
Содан бұлардың дəм-тұзы жарасты. Хан отырған үй мен ханша отырған
үйден алты көш алыс жүретін Итжемес осы бір жайын ауыз жалақ ерін
жайнақ көз қызды бұрын да көзі шалып қалатын. Ол ылғи ханшалардың
үйінің маңынан шықпайтын. Оның тұтқынға түскен орыс қызы екенін де
естуі бар-ды.
Бірақ, орыс қазақ тілін біледі деп кім ойлаған. Жалғыз Итжемес қана емес,
осы даладағы шұбырып жүрген қаймана қазақтың қайсысын шақырып
алып
сұрасаң да, орыс қазақтың тілін білуі, қазақ орыстың тілін білуі мүмкін деп
ойламады, қайсысының да айтатыны: «Қазақтың тілін ноғай біледі,
ноғайдың
тілін орыс біледі». Соған қарап Итжемес мына қыз да ноғай емес пе екен
деп
қалып еді. Сөйтсе, орыс қызы екен. Қайдан шыққанын, қайдан келгенін өзі
де
білмейді. Əйтеуір, бұл тумай тұрғанда əке-шешесін барымташылар
тұтқындап əкетіпті. Əкесін бір жылдай ұстап бір жақтан келген
саудагерлерге сатып жіберіпті. Екі қабат шешесін хан ауылына сауғаға
апарып беріпті. Ол босанып қыз туыпты. Атын қазақтар Мəриям қойыпты.
Шешесі Мария дейтін. Марқұм тұтқында жүріп тапты ма, жоқ əуелден
солай
ма, көкірегі сырылдап жүретін дімкəс кісі еді. Қызымның аяғына мініп, оң
мен солын танығанын көремін, елінің қай жақта екенін сілтеп беріп өлемін
деп жанталасып біраз жүрді. Ол Мəриядай емес аршыл екен. Ауыл
маңынан
шашы сары, көзі көк жолаушылар өтсе, барып жолығып қалам деп, шыж
көбелек болады екен. Бірақ, аждаһадай ысқырынған атақты ауыл қайдағы
бір
күннің дегенін жасатып қоя ма! Бейсауат жолаушылар көрінсе болды,
оңаша
күркеге қамап тастайды екен. Бейшара өле-өлгенше арпалысып өтіпті.
Анасынан сегіз жасарында қалған Мəриям оның тірісінде үйренген біренсаран орысшасын түгел ұмытқан. Енді, міне, одан бері де тоғыз жыл өтті.
Есінде ештеңе қалмапты. Содан ба, жоқ жасынан орыс көрмегендіктен бе,
сары шашты біреу көрінсе болды, хан орданың көп күңі отыратын қоңыр
үйге өзі зып береді. Ешқайсысынын көзіне түскісі келмейді. Анада айт күні
абайсызда еңгезердей сары кісі үстіне кіріп келгенде көзі тас төбесіне
шыққан. Іле-шала Бəйбек керінгенде-ақ мұның арты тегін қалмайтынын іші
біле қойған. Хан: «Орыстың елшілері керіп қалса біздің бойжеткен
қызымызды тұтқындап отырсың деп шатақ шығарар. Пəлесінен аулақ.
Көзін
жоғалта тұрайық», — деген шығар. Енді, міне, хан ордасының тəңірегі
сыртынан шек-сілелері қатып жүретін осы бір күлкілі адам екеуі мына ну
жықпылдың арасынан кеп бір-ақ шықты. Бұрын қыз мына жалшыға
жұрттың
бəрі тікенектей жабыса қалатынын кəріп, сыртынан аяп жүруші еді. Оны да
өзі секілді басқа бір жұрттан келген тұтқын шығар деп ойлайтын. Сөйтсе,
қазақ көрінеді.
Шынында да, өзі күлсе күлерліктей. Екі апта бойы қасындағы мұны
көрмей, айдалада жалғыз қалған адамдай меңірейді де жүрді. Күнде бұл
жатып қалғасын келіп, қараңғыда төсегін салып, босағаға барып жатып
алады. Тəңертең бүл оянбай тұрып, киініп шығып кетеді. Жалба тымақты
жалшыдан да бұндай əдептілік шығады деп кім ойлаған! Бопай бəйбіше
күңдеріне қаталтүғын. Қазан-ошақ басында жырқылдап жүргеніңді көрсе,
шашыңды жұлып қолыңа беретін. Сондықтанда қарайған көп құл мен көп
күң бір-біріне жуымай, алыстан ығысып, аяғының ұшынан басып, құр
сүлдер
көлеңкедей жымып бағатын. Оның үстіне бұл күні кешеге дейін бала еді.
Мұның омырауының тырсиып тола бастағанын алғаш байқаған Бəйбек
төлеңгіт. Қос қабағы бүркіттің қанатындай жалбырап, көзінің қызыл
тамыры
шатынай қанталап түксиіп жүретін осы бір орақ тұмсық айбатты адамнан
хан
орданың қызметшілері қаралай сескенетін.
Мəриям бір күні сай бойына тезек теріп жүргенде сол Бəйбектің сап етіп
үстінен түскені. Сұмырай төлеңгіт атынан қарғып түсіп, қызды тезекмезегімен көтеріп алып, анадай жерде өсіп тұрған қараған бұтасының
көлеңкесіне қарай ала жөнелді.
Көп ұзамай жал-құйрығы сүзілген еңгезердей қара атты сай бойынан
ыңылдап əндетіп шығып кетті.
Қалқиған қараған бұтасының көлеңкесінде өне бойы алсал болып
бүлдіршін қыз қалды. Не болып, не қойғанына түсінбегендей жан-жағына
есеңгірей қарады. Дорбасын алайын деп еңкейе беріп еді, əлгінде ғана
қауқиып тұрған ала қапшық жермен-жексен жанышталып қалыпты. Қыз
манадан бері тұқшыңдап тезек терген есіл еңбегінің зая кеткеніне өкінді ме,
əлде басынан қандай сұмдық өткеніне енді түсініп, өзін-өзі аяды ма,
бүктүсіп
отыра кетті. Солқылдап ұзақ жылады. Одан бері де бір жыл өткен-ді.
Бəйбектің мүңкіген əжептарқы ашқылтым исі жадында қапты. Сол есіне
түскенде бір түрлі құсқысы келетін. Сол бір иіс енді, міне, мынау жер
төленің
ішіне бір жола орнап алған. Түн баласы тұмсығын қыдықтап шығады.
Əуелгі
кезде тұла бойы дүр түршігіп, қараптан-қарап жиырылып жүрді. Сол бір
оспадарсыз иіс дəл қазір қасына жетіп келіп омырауын мытқылардай,
көкірегінен басып жаныштардай көрінді. Бірақ, босаға жақтағы жығылған
жетім тоқтыдай томпақ төсек қыбыр етпейді. Бір күн қайран қалды, екі күн
қайран қалды. Əлгі бір жексұрын иіс мұның осы кезге дейін өзі де
байқамай
келген бір жұмбақ аңсарын түрткілеп оятқандай. Бұрынғыдай одан
жиіркенбейтін, тыжырынбайтын сияқты. Енді мынау босаға жақтағы тыптыныш төсекке əрі таңғалып, əрі бір түрлі елегізіп қарайтынды шығарды.
Еркектің мұндайы да болады деп кім ойлаған. Бұл оларды шетінен арсалаң,
шетінен қол сала кететін озбыр санаушы еді. Мынау қылп етпейді. Əлде
бас
төлеңгіттің анау күнгі абай-қоқаңынан сескене ме екен! Ол еркек болғанда,
бұл еркек емес пе! Одан несіне сескенеді?! Шірік неме, бұны қаралай
қызғанып тызалақтап қалды. Бұған да оның сүйтіп тызалақтағаны керек.
Одан өшін өзі қайтара алмайды. Бұның оған кеткен өшін өзге бір еркек
қайтара алады. Ол еркек, бəлкім, мынау елсіз түлейде өзімен бірге тұрып
жатқан үнсіз серігі шығар. Ендеше, ол неден жасқанады? Мынандай бостан
дəурен ертең де басында тұратынына көзі қайдан жетіп қойыпты? Неге
қимылдап қалмайды? Бір күн тосты, екі күн тосты. Енді үмітін үзе де
бастап
еді. Қасына кеп, ту сыртынан қапсыра құшақтап жатып алғанда жүрегі
тоқтап қалғандай болған. Ол иығына қолын салып, өзіне қарай тартқанда
таңырқағаны екенін де, əлде, шынымен, шамданғаны екенін де өзі
білмейді,
«мына жарымағыр қайтеді-ай!» деген сөз ауызынан абайсыз шығып кетіп
еді.
Сол бір беталды құлатүз бейсауат сөз екеуінің арасындағы тас дуал
шекараны біржола күл-талқан қып бұзып жарып жүре берді.
Екеуден-екеу тұрғандарына бір айдай уақыт болған шамада баяғыда
бұларды осы елсіз түлейге əкеліп тастайтын ұзын тұра соқты. Келді де
бұның
бетіне бір қарап, Итжемеске бір қарап ыржың-ыржың күле берді. Итжемес
бір шаруамен сыртқа шығып кеткенде, бұған төне еңкейіп:
— Ауылда жүргенде бетіңді безеу қаптап кетіп еді. Мына жаман
сауабыңды алған білем. Айнадай жалтырап қалыпсың ғой. Қап, əлгі
төлеңгіттің салымы судан қайтатын болғанын қарашы. Мына біздер
қайдағы
бір қақпыш құшақтап қор болып жүргенде, сен секілді ақ жұмыртқа
қатынды
оңаша құшып Итжеместі құдайдың оздырғанын-ай, — деді.
Əншейінде еркек адам бетіне қарап бірдеңе десе ду ете қалатын Мəриям
бұл жолы түк тайсалған жоқ, езу тартып күлді де қойды. Ұзынтұра жерге
бір
түкіріп атына мініп жүріп кетті. Ала көз төлеңгіттің ішіне бүгіннен бастап
бір
от түсті дей бер! Түссе түссін! Табаға түскен шыжықтай шыжғырылып неге
кетпейді!
Араға көп уақыт салмай аяғы салақтап бас төлеңгіттің өзі де келді. Бұны
көрді де, жым болды. Қарашығының білектей-білектей жуан тамырлары
қанталап, алара қарап біраз тұрды, бүл қылп етпеген соң, иегімен меңзеп
Итжеместі сыртқа шақырып əкетті. Бір уақытта əлдеқайда дүрсілдете
шауып
бара жатқан тұяқ дыбысы келді. Əлі келер Итжемес жоқ, бері келер
Итжемес
жоқ. Сыртқа шықса — Итжемес жер төленің желкесіне ұзынынан сұлап
түсіпті. Жүгіріп қасына келсе — маңдайы даладай қан. Қарымды кісі
құлаштап бір тартқан бұзау тіс қамшының ізі қасқаны қақ маңдайдан
ырситып тіліп кетіпті. Аяғанынан Мəриямның көзінен жас шығып кетті.
Бір
көзін қан басып кеткен Итжемес сыңар көзімен соны көрді ме, ыржиып
күлді.
Ол күн Итжемес үшін қандай болғанын өзі білсін, Мəриямның төбесі көкке
жеткендей болды. Өзі біреудің есігінде жүрсе де қалған дүниенің
қонышынан
басқысы келетін қайдағы бір əумесердің аяққаптай көкірегінің аяқ асты
болған күн еді. Мəриямның жүрегінің басын сары шаяндай шағып жатқан
бір
ызаның қайтқан күні еді. Сол куннің ертеңіне-ақ бұның қараптан-қарап
жүрегі айнитынды шығарды. Ақтаған тарыға да, қауызын аршып қуырған
арпаға да, үйіткен қойдың етіне де пейілі шаппайды. Əлденені аңсайды.
Нені
аңсайтынын езі де білмейді. Оның ауызына ас алмай, басы айналып құлап
қалардай боп, ілініп-салынып əзер жүргенін көріп Итжеместің де шығарға
жаны басқа. Қаңғалақтап сыртқа шығады, қаңғалақтап ішке кіреді. Ауықауық қалың жынысты аралап қайтады. Бірақ, көзіне ештеңе түспейді.
Түздің
тағы аңдарының күнгейден əлі орала қоймаған шағы. Жер астынан өсіпөнер
көсік, қоян тобық, жуа, мондалақтардың əлі түйін салып үлгірмеген кезі.
Мəриямның аңсарының неде екенін біле алмай əбден дал болды. Сүйтіп
жүргенде бір күні апақ-сапақта ұзын тұра келе қалды. Соңында бір ат, бір
түйе. Сол күні қонып шықты. Ертеңіне тəңертең төсегінен тұрарда қайыс
белбеуін таба алмады. Шыр айналдыра қарап шықты. Оған қосылып
Итжемес те біраз жерді қорс қылды. Бір уақытта Мариямның
астындағы алақандай тоқымның астына қолын жүгіртіп еді, қайыс
белбеудің
салаң етіп шыға келгені. Тоға жағы бар да, қалған жартысы жоқ. Бұл
Мəриямға қарады. Мəриям жерге қарады. Ұзын тұра қалтасынан насыбай
алып, оны тілінің астына басып:
— Ымм, — деп бір ыңыранды.
Түс қайта олар азғантай қоқыр-соқырын бір түйе, бір атқа теңдеп
əлдеқайда
жол тартты. Қайда келе жатыр, неге келе жатыр, оны біліп жатқан, ол
жағдайды сұрастырып жатқан Итжемес жоқ. Тағы да бір шəлтік тұғырға
мініп, бұл жолы баяғыдай қара емес, бір мыңқ етпес сары атанды жетелеп
келе жатып:
— Иə, құдай бергеніңе шүкір! — деп бір есінеп қойды.
Сол бетімен олар тоғыттың қасынан бір-ақ шықты.
Тоғыттан онша алыс емес тепсең жазыққа көген құрылып, оған қой
қосақталып, хан ауылы жабағы жүн қырқа бастапты. Айдаладағы тау-тау
жүнге бас-кез болатын адам керегін оған осы Итжемес мен Мəриям
қолайлы
деп табылыпты.
— Ақ патшаның елшілері аттанып кеткенше мына қызды ауылға жуытар
түрлері көрінбейді. Əй, бəсе, ауызың əуелден де итаяқтай еді-ау. Сөйтсе,
ырысың мол пақыр екенсің ғой. Тек қапы қалып жүрме! Мына
пəлеңнің қайыс қажауы жаман. Талғақ шығар. Енді бірер айда ішін
бұлтитып шығарсаң, сенің мұртыңды балта шаппайды, — деген Ұзынтұра.
Одан бері де бірталай уақыт өтті. Мəриямның қайыс қажағаны басылып
келеді.
Екі қалмақ елшісінің Əбілқайыр ханның ауылында сазарып жатқан да
қойғанына жарты айдың жүзі болып барады. Төңірекке құлақтарын қанша
төсесе де, əкелген хаттарына не бүк, не шік жауап ала алмай əбден іштері
пысты. Доржы мен Лобжы тым-тырыс. «Əбілқайыр хан енді не істер екен?»
— деп əліптің артын бағып жатса керек. Əншейінде тасыған қазандай бұрқсарқ қайнайтын да жататьш қарсы топтан да ешқандай хабар жоқ. Ауылауылдың үсті киіздей ұйысқан ала шаң. Ол бірақ қырықтыққа айдалып келе
жатқан, қырқылып қайта айдалып бара жатқан мың-мың тұяқтан ұшқан
тозаң.
Хан ауылынан анда-мында жоқ қарап барып қайтатын жансыздар да
төңіректен тап онша құлақ селт ете қоярдай ештеңе естіп келмейді. Тап
мынандай тылсым тыныштыққа хан да, елші де қатты қайраы. Бəрін айт та
бірін айт — қарсы топтағыларға неғып тыйым бола қалғанын айт. Əлде
олар
суға батып кеткендей тым-тырыс жоғалған қалмақ елшілері Əбілқайыр мен
Бөкенбайдың əлдеқашан ауыздарын алып қойған шығар деп жатыр ма
екен?
Əлде бұлары ақ патша жағына шығып кеткен Əбілқайыр мен Бекенбайдың
алдынан ең соңғы рет өткендері ме екен? Жоқ, тіпті осы арқылы орыс
елшісінің көңіліне үрей қашырғылары келе ме! О да мүмкін ғой. Бір жақ
иығын тіреп отырған қалмақтар арасында алауыздық тұтанып, енді олар
қазақтардың да арасына сөз жүгіртіп, Əбілқайыр мен Бөкенбайдан сыр
тарта
бастағанын естіген елші Өсеке тұқымынан секем алып, Жəдік тұқымынан
пана іздеуге мəжбүр болар ма екен деп ойлайтын шығар.
Көп күмəннің талауына түсіп, жан-жақтан мұнарытып тұрып алған кек
белдерге көз сүзген көп күндер өтіп жатыр. Елші хан ордаға кімдер келіп,
кімдер кетіп жатқанын аңдиды. Біресе түрулі іргеден, біресе түрулі есіктен
тінтіне қараған екі тіміскі көзге ошаң еткен оқшау ештеңе түсе қоймайды.
Сол жалтаң-жалтаңмен саратан да өтіп барады. Бір күні қула бесінде күн
шығыс жақтан жолбарыс жон шабдар ат мінген жолаушы көрінді. Соңына
ерткен қырық шақты нөкері бар. Хан ауылына бұрылмай, бірден елші
қосына
тартты. Бір өңкей аттары, ер устіндегі отырыстары, қамшы ұстағандары
алыстағы арғыннан келе жатқандарын байқатқандай. Жылда жазда Торғай
мен Ырғызды бойлай көшіп, Бесшола атанып кеткен Толыбай, Жантай,
Қошалақ, Қызылжар жайлап, Өлкейек бойындағы арғындармен, Қабырға
бойындағы қыпшақтармен қатар кешіп, қатар қонып, майлы қасықтай
араласып қалған хан ауылы ту сырттарынан қырындай өтіп бара жатқан
қырық қылаңның арғын екенін, арғын ішінде де жеті момыннан тарайтын
шақшақтар екенін бірден біле қойды. Жəнібектің аты айбынданыңқырай
түскен сайын төс сүйектері қайқайыңқырап бара жатқан əупірім ауылдың
еркек кіндіктері əрдайым осылай сəн түзеп, сайқыланып жүруді əдетке
айналдырып алып еді.
Əбілқайырдың көз алды бұлдырап бара жатқандай болды. Жазда Сыр
бойынан шұбыртып хан ауылы көшіп келгеңде басқа ұлыста болса да,
шақшақтар марқасын сойып, саба-саба қымызын алып алдарынан шығушы
еді. Күзде күңгейге қайта көшкенде қозы көш жерге дейін ұзатып салушы
еді. Хан ауылының тұстарынан көштері өтіп бара жатса, жан біткені жер
түбінен көліктерінен түсіп, жаяу өтуші еді, əйелдері тізелерін бүгіп сəлем
етуші еді. Қатар көшіп, қатар жайлаған рулардың жылқылары жоғалып
малдары арадасып кеткенде болмаса, бір-бірін жер түбінен киімдерінен
танып, желпілдесіп қалар алабəтен сыйластығы болушы еді. Сол дəуреннің
де еткені ғой. Əйтпесе, анау қырық қылаң бұның ауылын танымай бара
жатыр дейсін бе! Бір қайырылып қарамай қыңырайып-қыңырайып өтіп