Үркер - 32

тілін тигізген сайын жұрт бір ышқынып қалады. Əулие қолындағы қанжарды ақ алмасынан аузына тістеп алды да, ақ боз үйдің шаңырағына бір-ақ
қарғыды. Аузындағы қанжарды қайтадан қолына алып, күнге білеп,
бақырып-шақырып біраз тұрды да, сарнай бастады. Өз сарнауына өзі
қосылып билей жөнелді. Ол билеген кезде аяғы тиіп кеткен киіздің бəрі өзөзінен сыпырылып түсе бастады. Ол болса қолындағы қанжарды ештеңеге
тигізбей күнге білеп тұр. Ал ақ жұмыртқадай ақ отаудың барлық бауы
қиылып түсіп қызыл ағашы жалаңаштанды да қалды.
— Албат! Албат! — деп билеген əулие əлі шаңырақта тұрды.
Ақ бақанға асылған боп-боз əйелде үн жоқ, екі көзі кекте.
— Албат! Албат! — деп əулие құбылаға қарай айқай салды.
Жұрттың бəрі құбылаға қарады. Ештеңе көрінбеді. Сол екі ортада
шаңырақта
тұрған кісі топтың ортасына қарғып түсіп, ауызы аңырайып тұрған
Юмашты
ортаға қарай сүйрелей женелді. Еңгезердей Юмаш қаңбақтай ұшып
толғатып
тұрған əйелдің алдынан бір-ақ шықты.
Əулие қолындағы қып-қызыл қанжармен Юмашты көк желкеден бір-ақ
қойғанда шашын тықырлап алған ақ сары бас қара былғарымен қаптаған
орыс құлақшынның соңынан жерге домалап бара жатты...
Ақ бақанға асылып тұрған əйел шыңғырып жіберді де іңгəлаған баланың
дауысы шықты. Сол-ақ екен, енді болмағанда топыраққа томп етіп түсе
жаздаған бас ырсиып тұрған ауыз омыртқаға сарт етіп қайта орнай қалды.
Əулие адам сыртқа атып шықты да, белдеудегі атына қарғып мініп,
қанжарын жалаңдатып:
— Айналайын Албат, айналайын Албат. Құлдығың болайын Албат! — деп
бірдеменің соңынан қуып бара жатқандай, құйғытып шауып ала жөнелді.
Аңтарылып қалған жұрттың əйелдер жағы жаңа босанған келіншекке
жүгірді, еркектердің бір қатары: «Шүйіншілеп!» Телебайдың ақ боз үйіне
қарай атанақтап барады, енді бір қатары Юмашты қаумалап алды.
— Апырай, аман қалдың ба?
— Аман болмай, маған не болыпты?
— Желкеңнен қанжармен шауып жібергенде қайттың?
— Оның бет-аузыма жақтырмай тыржиып қарағанын білем, желкемнен
қолының қырымен қойып қалғанын білем, басымды бұғып қалғанда,
қасымда
тұрған оның күңірсіген тер исінің танауымды жарып кете
жаздағанын білем, əйелдің шыңғырған даусы мен сəбидің шыр еткен
дауысын естідім, басқа ештеңе сезген жоқпын. Тек мойыным əлі үйып тұр,
— деді Юмаш.
Жұрт оның сөзіне сенер-сенбесін білмей, жалт-жалт қарап тарай бастады.
Бейсаубат екеу ауылдың шет жағындағы зергердің үйінің белдеуінде қалған
аттарына мініп қостарына қайтты.
Өз көздеріне өздері сенбеген аң-таң ауыл соңдарынан аңырайып қарап
қалды.
Юмаш пен Костюковтың айтып келген хабарына орыс елшілігі қатты
дүрлігісті. Башқұрттар мен орыс солдаттары екеуіне көрген білгендерін
қайталап айтқызып, бастарын шайқасумен болды. Сол екі ортада-ақ
Əбілқайырға шабарман келіп жетті. Хан елшілікке барып екі жігіттің
хабарын өз құлағынан естіді. Екеуі де кездері атыздай болып əбден қорқып
Қалыпты. Əсіресе, елшіде зəре жоқ. Сонда бұл қалай болғаны? — деп
бұған
жалтақ-жалтақ қара7й береді. Бүл не десін, басын бір шайқады да шығып
7 Инак — Хиуа хандығында ру басшыларына берілетін атақ. Инактар
ханды
өздері тағайындап, өздері орнынан алатын болган. Олар Хиуа мемлекетінде
ең ықпалды топ болып есептелген. (Ə.К.)
кетті. Анадағы Нияз айтып келген əңгіменің астары енді белгілі болды.
Орыс
елшісінің терісін тірідей сыпырып алып, қанын инемен шабақтап сорып
алу
керек деген əңгіменің де қайдан тарап жүргені енді белгілі болды. Əлгі
қаңғырманың сəлде орауына, жүріс-тұрысына қарағанда Хиуадан келген
дəруіш сияқты. Хиуаның Бекташ дəруштері ғана əрі пірəдар, əрі бақсы
болып
келуші еді. Ендеше, оны Хиуаның ханы жіберіп отыр. Анада бұның
жіберген
едшісіне «мақұл» деп еді, онысы, əншейін, шығарып салма əңгіме болды.
Бірақ, оны істеп отырған өзі дейсің бе? Əлгі инактары шығар. Сол пəлелерақ
бұның арғы пиғылын алдын ала біліп қойғандай, қай айласының да күлталқанын шығарып келеді. Көңіліне осындай ой қашқаннан Хиуаны да өз
ықпалында ұстайын деп, баяғы орыстың елшісін өлтіретін Шерғазы ханды
ғұламдары у беріп өлтіргесін, орнына інісі Мамайды апарып таққа
отырғыздырып еді, дəл сол күні жұма намазға бара жатқанда аты тулап,
өлтіріп кетіпті. Қаңғалақтаған неме қандай ат мініп келе жатқанымен де
шаруасы болмаса керек. Қайғылы хабарды естірте келғен Ешмұхамбет биге
айтып, осы Батыр сұлтанды хан қылып сайлатқызып еді, жарты жылдың
ішінде қол астындағы халықтың көңілінен шыға алмасын біліп, басы
аманда
құтылайын деп, бір күн түнде қорғаннан арқан ұстап салбырап түсіп, елге
қашып келді. Оның артынан хан қоюға қазақ арасынан төре іздеп келген
Ешмұхамбет би мен Жұмақұл аталыққа осы күнгі Жолбарысты ертіп
жіберген-ді. Жолбарыстың қызы бұның екінші баласы Ералыға
айттырулытұғын. Енді, міне, Хиуаны ашса алақандарында, жұмса
жұдырықтарында ұстайтын инактар мен ғұламдар бұның құдасын да қолға
ала бастағаны ғой. Иə, олар орыстың жақындағанынан қорқады. Бүгін
қазақ
даласына кеп ат басын тіресе, ертең Хиуадан бір-ақ шығарын біледі.
Хиуадан
шықса, баяғы Дəулеткерей бектің кегін өліп қалған Шерғазы ханнан емес,
оның қолымен от көсеп, əлі тірі жүрген өздерінен қайтарарын біледі.
Сондықтан да, қазақ ханының патшаға өз еркімен бағынам деген əңгімесін
олар қайдан жақтыра қойсын. Бір кезде өздері былғанған қара қанға енді
қазақтардың қолын малмақ қой. Сонда тапқандары Батыр сұлтан боп
шықты.
Сұлтанның сонда бір кезде өзі қашып кеткен таққа қайтадан жемсауы
бүлкілдей бастағаны ма? Əлде... Əлде... Батырды айдап салып жүрген
хиуалық8тар емес, оларды айдап салып жүрген осы Батырдың өзі
болмасын.
Оған қазір Əбілқайырдың тасының өрге домаламағанынан басқа не керек!
Арам пəле Əбілқайырдың биыл неге бұлай қарай жылысып кеткенін байқап
8 Ғұлам — Шығыс сарайларындағы арнайы əскер сарбаздары.
қалған болды-ау. Егер қазақ арасы бүйтіп ырсия берсе, Хиуа ханы мен
қарақалпақ ханын азғырып, ант қағазға қол қойғызып, ақ патшаның елшісін
аман-есенінде қалмақ ұлысына жеткізіп салмақ еді. Сөйтіп, өзінің ақ
патшаға
деген пейілінің дұрыс екенін білдіріп, оның болашақ шапағатынан бір өзі
ғана дəметпек еді. Егер орыс мемлекеті ақыр түбі мынау өзіне қоңсы
жерлерге бəрібір қол салатын болса, оның алдында көшкен Батыр сол ойын
біліп қап: «Мына орыстар сендерден өш алғалы келе жатыр» — деп
хиуалықтардың шабынан түртіп жүрген болды ғой. Хорезмдегі көп хазірет:
«Олай болса, атасы мұсылман ғой, қазақтардың өзін айдап салайық!» —
деп
əлгі ала бүлігін осында жұмсаған ғой. Оның бүл жарапазанынан бірдеңе
шығар-шықпас, бірақ, бүйтіп аңыс аңдып тым-тырыс жүре беруге
болмайды
екен. Ол немелер ертең қарақалпақтың да ауызын теріс айналдырып қойса,
істің арты насыра шабады емес пе?! Ол үшін не істеу керек?
Батыр орысқа бағынуға қарсымын деп те, жақпын деп те айтқан жоқ қой.
Ендеше соның өзіне күш салу керек. Ақ патшаның елшісі: «Бір кезде Петр
патшаға хат жазған Қайып ханның баласы бар деп еді, қайда жүр?» — деп
сұрап жатыр десе, баққұмар неменің аяғы салақтап өзі-ақ жетіп баруы
мүмкін-ау! Өйтсе, аузынан қағынып, қазіргі одақтастарының алдында
бетіне
шіркеу түседі. Ал, оған илікпей қойса, ақ патшаның елшісінің алдында өз
бетін өзі ашып алады. Əбілқайыр үшін оның екеуі де пайда? Егер ақ
патшаға
ант беріп жатса, қарақалпақтардың қолындағы тұтқын башқұрттарды
босатып əкелуге соны жұмсатады; орыс мемлекетіне адал қызмет атқарар,
атқармасы сонда белгілі болады. Өйтіп Батырдың өз қолымен өзін
матаудың
сəті түссе, мынау Кіші жүз арасындағы толқудың да ініне езінен езі су
қүйылар еді. Орта жүздегі Жəдік тұқымына да «неміз кетіп бара жатыр»
деп
ат шаптырып керуге болар еді. Не де болса, көңілі ыңғайлас билерді тағы
бір
жиып ақылдаспаса болмайды екен? Анадағы Дəуімбай биден хабар болмай
кетті. Таймасты көп ұзатпай босатып алмаса, орыс елшісінің ана жолғы
райынан айнып кетер түрі бар.
Əбілқайыр дереу Бөкенбайға, Есетке, Құдайназарға, өзіне жақтас билерге
ат
шаптырды.
Араға бірер күн салып шақырылған билердің бəрі жиылды. Əбілқайыр
оларға
Батырдың ауылында Хиуа адамы бар екенін, оның ел арасына уағыз
таратып
жүргенін айтып берді. Оны билердің көбі біледі екен. Көпшілік
Əбілқайырдың айтқанын қостады. «Бұған елші қалай қарайды?» — екен
деп,
Бөкенбайды сөйлестіріп көріп еді: «Өздерің білесіңдер ғой!» — депті.
Жұрт
Батырға Бөкенбай мен Нұралы сұлтанды жұмсайтын болып келісті.
Бөкенбай мен Нұралы Батырдың ауылындағы əулиені қоңсы ауылдардан
біреу-міреу шақырта қоймас па екен деп хабар тосты. Батыр сұлтанның
үйінде отырған мейманның дегенінен шыға алмай қалуы əбден мүмкін еді.
Ал, ол жок, болса, ақ патшаның елшісі Қайып ханның баласын іздетіп
жатыр
деген хабарға қолқ ете қалуы ғажап емес-ті. Бұл іске Əбілқайырдың
араласы
барын сездірмей, оның еркінен тыс болып жатқан шаруа қып көрсеткендері
жөн. Сонда ол: «Қап, бəлем, солай ма екен? Сендер қанша көз тасаға
тықпалап баққанмен, ақ алмастың сынығы қап түбінде жата ма!» — деп,
Əбілқайырды мұқату үшін-ақ атқа қонады.
Бір апта бойы шектілер ауылынан хабар тосқан Бөкенбай батыр мен
Нұралы
сұлтан келген пірəдарды шөмекей ауылдары шақыртып кетті дегенді естіп,
сол бойда салып ұрып жетіп барып сұлтанның үйіне түсе қалды.
Нұралының
дымы ішінде боп, Бөкенбай сөйледі.
— Ал, сұлтан бізден бір ағаттық болыпты. Ақ патшаның елшісі Əбілқайыр
ханның маңында баяғы Петр патшаға хат жазатын Қайып ханның баласы
жайлайды деп еді. Оған хабар тимей жатыр ма, неге ат ізін салмайды деп
сұрағаны. Біз: «Ойбай, ол сұлтан баяғыда алдыңыздан шықты ғой!» — деп
едік. Ендеше, неге жөндеп таныстырмадыңыздар. Мен білмей қалдым ғой!»
— деп ренжіді.
Мəмбет мырза күнде-күнде құлағымызды қажай берген соң, мына сұлтан
екеуміз соның «келіп кетсін» деген сəлемін əкеліп отырмыз.
Алпамсадай қара торы сұлтанның дөң маңдайы жалтырап қоя берді.
Бірақ, бет-ауызы белдей неме алақандаи ала көзш жарға өскен қарағандаи
қалың біткен жүндес қабақтың астына жасырып томсырайып отырып алды.
— Қайыпты керек қылмаған ақ патшаға Батыр керегіпті дейсін бе?
Сондай бір сұлтан бар еді, шақырып сөйлессеңіз қайтеді деп жүрген
өздерің
шығар.
— Жоқ, елші тек бізге ғана емес, сізге де өкпелеп жатыр. Орыстың
талай елшісін қабылдаған аталы тұқымның ұрпағы бола тұрып, өздерің
талай сый-сияпатькөрген ақ патша сарайының алыстан келген өкіліне
арнайы кіріп сəлемдесіп шығуға да жарамағаны ма деп əлденеше рет
айтты. Енді бармасаңыз не ойлап қалатынын кім біліпті. Əңгімесіне
қарағанда сіз оның ат басын тіреп келген екі кісісінің бірі сияқтысыз.
Сұлтан біраз сазарып отырып:
— Жарайды, ол мырзаға да өкпеміз жоқ емес. Бірақ барып айтайын, —
деп атына мініпті.
Түс қайта елшінің үйінің іргесіне ат байлап, есігінен аттамай жатып:
— Ақ патша біздің қазақтай ұлы табан іргелі жұртқа жөн білмейтін,
жосық білмейтін ноқай кісіні елшілікке жұмсамайтын шығар деуші едік.
Əлде ауыл арасының ақ сайтаны араласты ма екен? Сіз келгелі қостың
сыртына шығып, ат мініп, мал қарап жүрген кез келген май тымақты
қол бүлғап шақырып алып, иығына шапан жауып, қолтығына сыбаға
қыстырып жіберіп жатыр деп естиміз. Мына Кіші жүздегі тізгін ұстап
отырған екі «Арқар» ұрандарының біреуі ғой деп, өзімді сыйламаса да,
Петр ағзаммен хат алысып түрған əкем Қайып ханның аруағын
сыйлап, мені де шақырып, ықлас білдіретін шығар деп біраз тостым.
Мəмбет мырзаның, ең болмаса, өлі-тірімізді білгісі келетін сыңайы
көріне қоймады. Сосыи мына балдызым мен Бөкенбай батырға:
«Соның өзі неғылған неме. Əуселесін көрейік, апарыңдаршы!» —
деп əдейі өзім еріп келіп отырмын, — депті.
Бұндай сөз орыстың елшісінің көңілінен онша шыға қоймаса керек. Ол да
жүзін жылытпай тымсырая сөйлепті.
— Сұлтан, жөн білместіктің қайдан болып жатқаны, кімнен болып
жатқаны бір тəңірдің өзіне аян шығар. Əлгі сіз айтқандай іздеп келіп алапа
алып жатса, қара алып жатқан шығар. Ал өздеріндей жөн көрген, жосық
көрген ақ сүйектер алыстан келген өзіміздей асыл нəсіл алтын таждың өкілі
ғой деп өздері ықылас білдіріп, төрлерін көрсетіп жатыр. Содан да ма,
Батыр
сұлтан осы ұлыстағы ханнан кейінгі жолы сыйлы кісі еді, іргесіне келіп
айлап жатқанда, кіріп-шықпағаны тегін емес шығар, бірақ, өзім іздеп
барсам,
алтын тажды падишаның басын кішірейткен болармын, алдыма шақырып
ап,
сый тартсам, асыл сүйек сұлтанның басын кішірейткенім болар, əлі күнге
келмегені не менің өзімді, не мені елші қып жұмсап отырған алтын тақты
менсінбей, əдейі көзге ілмей отырғаны шығар деп, қолға ұстай келген
азғантай сый-сияпатымды жұмсап қойып едім. Қап, ыңғайсыз боп
қалғанын
қарашы, —депті.
Батыр сұлтан қанша атасын бұлдап, астамсып сөйлегенімен тап осы арада
аяғынан шалдырыпты. Ата-баба, аруақ, тек деген де алысқа қыстатып
қойған
малың сияқты ғой. Санын айтып, айбарымен қорқытпасаң, керек кезінде
табыла бермейді. Ал, ақыл деген жарықтық, керек жерінде орынымен
жұмсай
қоятын, қолға ұстап отырған қоңыр қошақаның секілді. Бірақ, батыр
сұлтанның ол жағынан іргесі тым жүтаңдау еді. Соны бірден сездіріп
алыпты.
— Бəлкім, басқа жұрттардың салты солай болса солай шығар. Бізде
ондай салт жоқ. Мейман кісі келе жатқан адамының көңілін елеп, өзі
кəделей
келетін еді, — депті.
Ұялған тек түрмастың кері ғой. Соны түсініп қалған елші көзінің астымен
Бөкенбайға қарапты. Бөкенбай мен Нұралы желкелерін қасыпты.
— Ақ патшаның өзін сыйлаған кісіге сыйы да, қошаметі де,
тарту-таралғысы да жетеді. Бірақ, жер-аяғы алыс. Қыстың көзі қырау.
Көп ештеңе əкеле алмап едім, — деп, Тевкелев сандығын ашып, елу сомға
мөлшерлеп, алдын ала өлшеп-кесіп қойған бір бума матаны сұлтанның
алдына тастайды. Батыр оған еңкейе қоймайды. Мейманының қабағын
байқаған елші тағы да сондай бір бума тастайды. Сұлтан сонда барып
еңкейіп:
— Əбілқайырдың үйіндегі ханымға ақ патшаның өзі киетін қамқадан
көйлек əкеліпті деп естідік. Ол төренің қатыны болса, біздің əйеліміз
төренің
қызы, мынаның ішінде оның неғып сыбағасы жоқ, — депті.
Елші тағы да сандығына еңкейіп бір көйлектік қамқа тастапты. Сосын
Нұралы сұлтанға қарап, оған да елу сомның матасы мен бір көйлектік
қамқа
тастапты. Жас сұлтан оң қолын кеудесіне апарып, басын иеді.
Екі сұлтан жер тізерлеп құранға жүғініп, ант қағазға қол қояды. Батыр
сұлтан патшаға жылына мың түлкі, мың қарсақ, ханзада — мың түлкі
жасақ
төлеп тұратын болып уəде береді.
Батырдың елшіге барғанынан, елшінің Батырдың келгенінен қандай қанағат
алғаны белгісіз, ал əлгі хабарды естігенде Əбілқайырдың арқасы бір
жазылып
қалды. Баяғыдан бері мына даладағы талай жұрт «ол қайтер екен» деп
жалтақтап қарап отырған бір адамы Батыр орыс елшісіне өз аяғынан барып
ант беріпті деген хабар тек Кіші жүзге ғана емес, күллі қазаққа тарап
кетеді.
Күні кеше ақ патшаның елшісіне илікпестей болып отырған талай-талай ру
басыларының көңіліне ой түседі. Басқаны қойғанда, осы уақытқа дейін
Қара
мен Бəйімбеттен басқасы тырп етпей отырған алты шектінің мына хабарды
естігесін қайтетінін көру керек. Анадағы Дəуімбек байдан да хабар шықпай
кетіп еді. Сырлыбай мықты болса, енді шыдап көрсін. Ұлыс бегінің өзі кеп
ант бергенін көріп-біліп отырып, қалай тырп етпей қалар екен. Бұрын тек
батырдың қас-қабағына аңдап қолы байланып отырған алты шекті енді
Сырлыбай мен Бəбиге бола ошарылып қала қояр дейсің бе?
Тевкелев үшін бүған дейін Батыр сұлтанның келмей жатқаны қандай
жұмбақ
болса, мына келіп-кеткені де сондай жұмбақ күйінде қала берді. Сонда
пəлен
айдан бері қырын қарап жүріп алғанда не бітірді? Енді өз аяғынан салақтап
келіп ант бергенде не бітірді?
Елші Батыр сұлтан ант беріп кеткесін үш күн бойы ойланып осы бір
қарапайым сұрақтың жауабын таба алмады. Қанша ойланса да тіліне:
— Қызық жұрт! — дегеннен басқа сөз түспей қойды.
Ант қағаздағы күміс мөрлердің күйелеш-күйелеш іздері мен бармақтардың
табына қарап отырып күліп қойды. Қойылған қолдың саны жетпіске
жақындап қалыпты. Бір-ақ, мынау бүгін күлкі, ертең түлкі болып сынаптай
сусып отырған халықтың қай қылығынан пəтуа табарсың. Олардың
өздерінде
не пəтуа тұр, сөздерінде не пəтуа тұр...
Осындай бір дүдамал ойлардың құшағында отырып басы қатып кеткесін
бір
ауық сыртқа шығып таза ауа жүтып қайтайын деп табалдырықтан енді
аттай
бергенде... Өз көзіне өзі сенбеді. Анадай жерде қауқылдасып он шақты
атты келеді. Алдыңғы жақтарындағы екі баран аттың бірі жуырда ғана
келіп кеткен Дəуімбай да, қасындағы... Таймас. Алпамсадай Таймас қу
таяқтай болып қалыпты. Анадайдан ырсиып күліп келеді. Екеуінің соңында
он шақты атты. Бəрі де таралғыларын үзіп жіберетіндей шірене тебініптебініп алыпты. Қақ ортадағы көк ала аттың үстінде дөңкиіп отырған əлгі
аты
шулы Сырлыбай болмасын. Қалған жұрттың бөріне төбелерінен төніп
шекелеуі жаман екен. Басында құлағы салпақтаған түлкі тымақ. Үстінде
бурадай қасқыр ішік. Желсоқты томпақ жүзі қызыл мақпалдай боп
күреңітіп
түр. Томаға көзі өңменіңнен өте қарайды. Қайта, ат үстінде жинақы
отырама,
еңгезердей денесі тап онша көзге шалына қоймап еді. Үйінің желкесіне кеп
дүңк етіп түсе қалғанда қол-аяғы серейген көк сұр ат оның емшегіне зорға
жетіп тұрды.
Тевкелев əшейін сəлем мезірет жасап салқын амандасты. Меймандар үйге
кіріп төрге озды. Таймас елшімен құшақтасып көрісіп, көрші үйдегі
серіктеріне кетті.
Жұрт жайғасып болғасын Дəуімбай сөз бастап меймандармен таныстырды.
Тевкелев Таймасты өздері біліп босатқандарына рақмет айтып, келген
кісілерге бір-бір орам көк шұға сыйға тартты.
Манадан бері қақ төрде мұрыны қолақпандай боп қақырайып отырған
Сырлыбай шаңқ ете қалды.
— Əй, Дəуімбай, — деді ол. — айт мына ноғайыңа... Бұл неме біз келгенде
неғып тауыққа жем шашқандай шөпектей қалған. Ана сандығына қолын
батыра түссе, түбінде шаян жатқан жоқ шығар, шағып алмас. Қасындағы
мынау жуынды ішіп семіріп, есірген башқұрттардың бұдан үш жұма бұрын
немере інімді өлтіргенін ұмытып қала қойды дейсің бе? Қазақтың санда
жоқ
жаны, санатта жоқ азаматы болмайды. Қанға қан, жанға жан деп бір
башқүртын ұстап алып, ертең қырқын беретін күні қаралы ошақтың басына
апарып, маңдайын құбылаға қаратып, кеңірдегінен шалып, қара қанын
шашайын деп едім, бəрің кеп «əке-көкелеп» қолыма жабыстыңдар.
«Шырық
бұзса, солар-ақ бұзсын, біз ертең елдің бетіне шіркеу салмайық», —
дедіңдер.
Ағайын ғой, жаман болсын деп тұрған жоқ шығар деп айтқан-дарыңды
қылдым. Сондағы жасаған жақсылығымның қиуазы мынау бес елі көк
шүберек болғаны ма! Қазақтың бетіне шіркеу түсірмеймін деп, қағынды
алып ңарайған жүрегімнің жарты қанын жерге төгіп, қолыма түсіп тұрған
қандықол қарақшыға кешірім жасап, кеңпейіл болғанымда, ертең, ең
болмаса, иығым жарқырап бармайтын болса, елге не бетімді айтам, Ойбайау,
ағайын екен десем, өңшең жау ма едіңдер, түге! Бүйтіп жерге қаратып
шығаратын жерге бастап əкеліп, Дəуімбай, менде немене, ала алмай жүрген
өшің, қайтпай жүрген кегің бар ма еді! Тілінді алдыра алмайтының бар,
шарғаң жетпейтін жердің дау-шарына неге араласасың?! Тевкелев лəмим
үндеген жоқ. Сырлыбайдың алдына тағы да елу сомның матасын тастады.
Дəукес бидің əлгіден гөрі жүзі жылиын деді. Бірақ əлі де көңілінің бір
ортасы
бардай мырс етіп қойды.
— Пəлі, бұларыңды мен ана жақта қанды қол қарақшыны аяғынан
тік бастырып апарып, он екі жілігін, отыз омыртқасын, қырық қабырғасын
саудыратып түгел санап бергенде қолтығына не қыстырып қайтар екен деп
жалаңдап жолыма қарап отырғандарға таратып берем ғой! Сонда менің
өзім
ше... От төсеп, оқ көсеп жүргенде иінім қурап құр қол барам ба?
Маған берсең, ана үстіңдегідей асыл жағаңнан бер. Көк ала шүберекті
жұрт сенен туғанынан айырлып бауыры күймей-ақ
«ассалаумағалейкүм» — деп алдыңа кіріп шыққаны үшін де киіп жатырған
кəрінеді ғой...
Елші үн-түнсіз орынынан түрды. Беліндегі деңмент белбеуін шешіп бидің
алдына тастады. Сосын алқызыл мауыты шекпенін шешіп, иінінен бір
сілкіп,
əлгі белбеудің үстіне тастады. Сосын күрең барқыт бешпетін шешіп
ұсынды.
— Пəлі, баяғыдан бері осылай істемедің бе? — деді Сырлыбай алдындағы
үйіліп жатқан дүниенің бəрін өзіне қарай ысыра тартып.
Сақал-мұрты селтиген дəукес бидің қызара берткен жалпақ беті біреу
майлап
кеткендей аяқ астынан жылтырап қоя берді.
— Иə, деймін-ау, мұндай мəрттік жасап тұрып, не қара айдап қайтпасам,
не жаға киіп қайтпасам, ертең кім көрінген көзіме шұқып жүргізбейді ғой.
Сол екі ортада есік түріле ашылып:
— Ассалаумағалайкүм, — деп бір топ кісі сау ете қалды.
Қақ алдарында — Əбілқайыр хан, орталарында қалмақ тымақты қысық көз
біреу, он бес шақты ақсақал-қарасақал кіріп жетіп келді.
Төрде отырғандар оң жаққа қарай ысырылып кейін келгендерге орын
ығысты. Амандық-саулық сүраса келгенде ханның қасындағы Шерін
Дөндіктің елшісі болып шықты. Орта жүздегі Сəмеке ханға барады екен.
Жолдағы байұлы ауылдарына қонған екен, олар орыстың елшісі келіп
жатыр
деп, Əбілқайырға əкеліпті. Əбілқайыр мынау дəукес билер аттанып кетпей
тұрғанда, үстерінен басайын деп осында ертіп келіпті.
Мынау бейсаубат қонақ қалмақтың елшісі дегенге жұрт ошарыла түсті.
Мейманның шешініп, амандық-саулық сұрағанына да мұрша бермей, жанжақтан сүрақ жаудыра жөнелді. Бəрінің білгісі келетіні — қалмақтарға
орыс
патшасының қандай жақсылық жасап отырғаны. Шерін Дөндіктің елшісі
бар
өнерін салып бақты. Оның айтып отырғандарының мынау Əбілқайыр мен
Бөкенбайдың айтып жүргендерімен дəл келгеніне көбісі-ақ таңғалып отыр.
Əңгіменің бас кезінде қалмақ елшісінің сөзінен өтірік тапқысы келіп,
аяқтан
шалып мұқатып, кекеп-мошқап баққан кер ауыздардың да бірте-бірте
мысқылшыл мысық мұрттары салбырап, көздеріне жылт қаша бастады.
— Не десеңдер де, өздерің біліңдер. Бəріннің де естіп-көрген жерлеріңдегі
екі
үлкен сулы дарияның көк шалғынын ар жағындағы шеркестер мен
ноғайлар,
бер жағындағы башқұрт, қазақ, түрікпендер ақ патшаның айбынынан
ықпаса,
бір уыс қалмаққа бір күн жайлатар ма, — деді ІІІерін Дөндіктің елшісі.
Мынандай аталы сөзге манадан бері саудырап отырған қазақ билері ештеңе
тауып айта алмады. Оған Əбілқайыр мен Тевкелевтің айызы қанып отыр.
Қазақ билері үйден үн-түнсіз шығып, аттарына үн-түнсіз мінді. Аттарының
сауыры бұлт-бұлт етіп ауылдың сыртындағы қара жалдан асып кеткенше
уй
сыртында түрған Тевкелев сол бір жиектен əрі асып жоғалып жатқан көп
елеске қарап талай ойдың басын шалды.
Əлгінде ғана өз төрінде болған оқиға көз алдында тұр. Сонда бүл дəукес
Таймасты осынша уақыт əлгі қос уыс шүберекке бола үстағаны ма? Əлде,
қанша дегенмен, ақ патшаның кісісіне қол көтеруге жүрегі дауаламады ма
екен? Ендеше, оны тапа тал түсте көшке тиіп неге тартып əкетеді? Бүның
бəрі ар жағында ешқандай есеп, ешқандай астар жоқ, ойына не келсе, соны
істейтін пəтуасыз жұрттың əншейін бір шөлдуарлығы ма?
Талайды көрген тарланбоз елші басымен осы жұрттың-ақ құлқына түсіне
алмай қойды. Сонда бүлар мұндай қиқарлықты нелеріне сеніп істейді?
Əлде
бұнымен де, елшілікпен де ешқандай шарусы жоқ, тек Əбілқайырдың
беделін
түсіру үшін істей ме? Не де болса, бұлар тап баяғыларындай шалқая алмай
тұр-ау! Анадағы қызыл көз сұлтан да тегіннен-тегін келді дейсің бе? Орыс
патшасынан қоқан-лоқымен ештеңе шығара алмасын білген шығар. Бір
айдан
бері ақ патшаның адамын тұтқын қып ұстап отырған əлгі қиқардың да опоңай иліге қалуының ар жағында бір сыр бар ғой. Не де болса, мұның
бəрінің
төңіректен тосын хабар іздеп, елеңдесіп отырған құрқұлақ жұртты бір
шайқалтып етері хақ. «Істің бағыты тап анау айтқандай жаман емес қой»,
— деп түйді Тевкелев ішінен. Іс бір оңалайын десе осы-ау! Əлгі дəукес бидің
үстіне қаңғалақтап мына қалмақтың келе қалғаны қандай жақсы болды?
Өзі
бір бедірейіп айтқанынан қайтпайтын пəле екен! Оның жаңағы сөздері
ертеңақ талай жалба тымақтың ауызында жүреді ғой...
Тевкелев анау дөңкиген-дөңкиген қара жалдардың ар жағында не болып, не
қойып жатқанын енді ұғайын деді. Бақса, əнеукүнгі Құдайназарға еріп
келген
отыз бидің де, бүгінгі Сырлыбайдың да келісі тегін келіс болмады. Қазір
билердің көкірегіне анадағыдай емес бір күмəн орнай бастағандай. Екі жақ
құлақтарынан екі түрлі уағыз айтып сарнаған кереқар екі топтың
қайсысына
иланарларын біле алмай жүр екен ғой. Əбілқайыр мен Бөкенбайдың «жылы
сөйлейік», «көңідін аулайық» деп неге қақсай беретіндерінде де бір мəн бар
боп шықты. Иə, мұндай жағдайда «ант берсеңдер бергендерің, берсеңдер,
бере көріңдер деп жалынбаймын», — деп қол қусырып қарап отырып алуға
болмайды екен. Мынау ұшан даладан Россияға қазақтардың бағынамыз деп
қол қойған сары ала қағазы ғана қайтара алатыңына кəзі енді жете бастады.
Сол қағаз қолға түскенше, не керсе де, шыдап бағуы керек.
Түні бойы Шерін Дөндіктің елшісімен сөйлесіп шықты. Сөйтсе, Əбілқайыр
төңірегінің қазір бүйтіп селдіреп қалуы тегін емес көрінеді. Кейінгі
жылдарда
талай шайқастарда жеңіске жетіп, үлкен абыройға ие болып жүрген бұл
ханға
қазақ сұлтандарының атарға оқтары жоқ дейді. Əсіресе, Жəдік тұқымы
сұлтандарының жұлдызы қарсы екен. Олар Əбілқайыр ұлысында отырған
Батыр сұлтанды да өз жақтарына шығарып алуға жанталасып жатса керек.
«Батыр сұлтан Əбілқайырдың немере қарындасын алып отырғанмен, жеті
бабасынан жауласып келе жатқан тұқымдар ғой, іштері жыли қояр дейсің
бе?» — дейді.
Қалмақ елшісінің əлгі сөзінен кейін Əбілқайырдың сұп-сұр маңдайындай
боп
сазарып жатып алған мынау салхар сахарадағы саясат деп аталатын көзге
көп
көріне бермейтін қан тамырларының лүп-лүп соғысын анық аңғара
бастағандай.
Мына қалмақтың келгені бұның біраз нəрсеге көзін ашып берді. Ханның
мынау итарқасы қиянға неге əкеліп отырғанына да енді түсінгендей. Арал
теңізінің шығыс бетіндегі жылдағы қоныстарына қыстаса, көршілес Батыр
ұлысына ат құрғатпай қатынасып түратын Жəдік əулеті төрелерінен ши
шығып қала ма деп қорыққан ғой. Бірақ, Батыр да ханның сол ойын байқап
қалып, үйреншікті қонысына қонбай теңіздің теріс бетіне қыстап отырған
көрінеді. Əбілқайырдың тағы бір ойлағаны — егер істің арты насырға
шауып
бара жатса, елшіні Уфа арқылы қайтармай, Бөкенбай, Есет ұлыстары
арқылы
қалмақ асырып жібермек екен.
Əй, бұл күлмес ханның білмейтін пəлесі бар дейсің бе? Қалған сұлтандар
осындай найза бойламас сұмдығына бола жек көреді ғой, — дейді қалмақ
елшісі.
Ол Тевкелевтің көптен бергі бір уəйімсіз тыныш ұйықтаған түні болды.
Желтоқсан ортасынан ауып барады. Күз бойғы тері былау жіпсік жауыннан
дымқыл жатқан қара жер екі-үш күн қатарынан күн батыстан қадалып
тұрып
алған шымыр желден дыңылдап қатты да қалды. Хан ауылы іргелеріне
белуардан топырақ үйіп кемді. Оны көріп елшілік те үйлерінің іргесін көме
бастады. Жұрт түйе жығып, тай жығып теңкитіп-теңкитіп қой үйтіп əбігер.
Қан-жынға тойған иттер ауыл айналып шапқылайды да жүреді. Бастарына
шаңырақтай ғып ақ жаулық ораған, қақырайтып сəукеле киген бəйбішелер
атан түйеге жазы салып, сыртын ак, шаңқан өре киізбен қоршап, жасы
үлкен,
жолы үлкен ауылдарға соғым сыбаға тасып, табандарынан таусылып бақты.
Əсіресе, хан ауылы күні-түні жиын. Тай жетелеп, үйіткен қой əңгеріп келіп
жатқан бір жұрт.
Иығына түлкі ішік жамылып қақ төрде шаншылып отырған хан ант берген
ауылдардың адамдары келгенде:
— Биыл ортамызда мына сый қонақ бар. Сол соғым сыбағадан құр қалып
жүрмесін, — деп ескертіп бақты.
Тай жетелегендер мен қой өңгергендер елшілікке де шұбыра бастады.
Əбілқайыр жылы тонға оранып ап көп ойланатынды шығарды. Кейінғі
кезде
жер бетіне қатқан тоң ептеп жіби бастаған сияқты. Анадағы Хиуадан
келетін
қақсауықтың да үні əшкен. Батыр сұлтан ұлысына қайтып барғасын тұяқ
серіппей жатып алды. Қарындасының жылда осы уақытта əкесі мен
ағасына
сыбаға жіберетіні бар еді. Биыл ондай мезірет көрсете қойған жоқ. Анадағы
Бекенбай мен Нұралының барғаны оңай тимесе керек. Егер елші үн-түнсіз
жатып алса, ол не айтып, не көкісе де айыбы жоқ ауызыңа да, қолына да
ешкім тыйым сала алмас еді. Ал, енді «Патшаның елшісі сізді іздеп
жатыр»,
— деп барғанда тырп етпей жатып алуға сабыры да, тəуекелі де жете
қоймасы белгілі. Сабыры жетпейтіні. — шүлен тартатын жерден құр қалып
кермеген сорлы басы кім көрінгенге кек мандала шекпен таратып жатқан
сахи елшінің сыбағасынан қалай бас тарта алсын! Оның үстіне əкесі Қайып
ханның аты аталғасын даңғой неме ондай иығың есіп қалар жерді неге қаза
жіберсін! Тəуекелі жетпейтіні — ақ патшаның елшісі өзі ілтипат білдіріп
отырғанда илікпей қойса, ел ішіндеғі бүліктің бəріне өзі мұрындық болып
отырғанын мойынына алғаны болып шығады. Батыр өйтіп ақ патшамен
ашықтан-ашық жауласып өле алмай жүрген жоқ. Ол жұртты айдап салып,
сырттан қызықтап, əзір аңыс аңди түрғысы келіп еді. Бөкенбай мен
Нұралының алдарынан өткені ол ойын да күл-талқан етті. Енді ол езі айдай
жұрттың алдында ақ патшасының елшісіне барып, қолын алып, қүран
ұстап
ант беріп отырып, былайғы жұрттын бүрынғыдай құлағына салып жүрген
қызылкөздердің тентектеу жағы: «Бұдан мал шықпас», — деп күдерлерін
үзсе, солқылдақтау жағына: «Өзің ант бердің ғой, бізге не қыл дейсің», —
деп
аунап шыға келуге жақсы болды.
Ақ патшаның елшісінің алдында қадірлі екенімді көрсетіп, айбынымды
асырып қалам деген дəмесінің де күлі көкке ұшты. Мəмбет мырзаның
салқын
қабылдап, қырыс сөйлегені іргеден тың тыңдап отырған қазақтың құлағына
жетпей жатыр дейсің бе?
Кекірейіп жүрген Батыр қалай сазға отырғанын аңғара да алмай қалды.
Жақтастарының алдында бетіне шіркеу түсірді, бұрынғы дұшпандарының
алдында табаға ұшырады. Оның ант берген хабарын кешегі қалмақ елшісі
Орта жүзге де жаяды, бұл көрші қарақалпақтарға да, аралдықтарға да,
хиуалықтарға да сəл нəрсені сылтау қып үсті-үстіне ат шаптырып бақты.
Бөкенбай мен Есетке айтып түйе жоғалтып, жылқы жоғалтып жүрген жоқ
қараушыларды кебейтті. Бəрінің де ауызындағы хабары — Батыр
сұлтанның
орыс елшісіне өзі барып ант бергені. Бұрын ірит-соқпен тұрған екі жақтың
қай жағына шығарын білмей май ішкендей боп қобалжып жүргендердің
əуселелері енді белгілі болмақшы.
Əбілқайырдың қуанышында шек жоқ. Енді мына жақсы хабардың ізін
суытпай тұрып тағы да бір топтан ант алдырса, ақ патшаның елшісінің
алдында түсіп кеткен еңсесі біржола тіктелер еді. Қазақ ру басылары
əлгіндей аяқ асты өзгерістің алды-артына түсіне алмай ой үстінде жүр.
Орта
жүздің төрелеріне осы кезде елші жіберткізу керек. Олар да беттерін ашып
көрсін. Ақ патшаның елшісінің ғана емес, өзінің де атынан хабаршы