Үркер - 39

дүниемді тауып бер», — десең, қүлағымыз шекемізге секіріп, не істеп, не
қоятынымызды кім біліпті? Зəремізді алмай түра түрыңыз.
Етімізді үйретейік. Қаралай қашқақтап жүргендердің беті бері қарасын!
Елші аңырып қалды.
— Оған сөз бар ма! Анада келістік емес пе! Ақ патша анық-қанығына
жетпей ешқандай шара қолданбайды. Оған бола уайымдамаңыздар?
Хан мен Бөкенбай бүл сөзіне онша селт ете қоймады. Қалғандарының
маңдайы жазылып сала берді.
Хан мен Бөкенбай аттанып кеткесін де Тевкелев көп ойланды. Бұл екеуінің
бүл жүрісі қай жүріс? Қабақтары неге түсіп кеткен? Əлде қарсы партияның
анада басын қайтарғандай болған қызыл құрты тағы да қыбырлайын дегені
ме!
Қүлағына Бақтыбайдың анадағы ақ пен қызылдың арасындағы əжептарқы
даусы келгендей болды.
«Шоқыншық ноғай! Тоқтай түр, бəлем! Көп ұзамай көкеңе көрістірерміз!»
Айт өткелі Сергей Костюков үста Зердебайдың қасынан шықпайтын əдет
шығарды. Əбілқайыр тағы да бір қарындасын аралдықтардың ханына
ұзататын болып ордасына ұсталарды, зергерлерді, шеберлер мен ісмерлерді
жия бастады. Қай ауылға барса да, іші-бауырына кіріп, араласып кетпей,
үріккен торғайдай оқшау отыратын кірме Зердебайдың төрт қанат жаппасы
абыр-сабыр хан ауылының елшілік жақ шетін ала тігілді. Талай байдың
үйін
жиһаздап, талай бикештің үстін əшекейлеп атағы шыққан зергердің алдына
мал түспейді емес, бірақ сол баяғы төрт қанат шатпа, көк ала түтін,
əбеқоңыр
күн көріс. Соған шебердің өзінің де, əйелінің де əбден еті үйреніп алған.
Зердебай енді зергер болғасын көрік баспай, сексеуіл бықсытпай, тық-тық
балға соқпай қайдан отырсын! Ал, əйелі Жаңыл ұстаның жыл сайын тауып
жатқан қарайған малын кəріп, үйге жаратуды, үстіне жаратуды білмейді.
Қашан көрсең, үйдің ық жағында жалба-жұлба жабындының астында жүн
сабап, тері шелдеп отырғаны. Ол жүн, ол терінің де қайда кетіп жатқаны
белгісіз. Төрт қанат қоңыр үйдің үзік-туырлығын сол баяғысынша ылым-сылым;
төрі — сол баяғысынша тырдай жалаңаш; қақ ортаға төсей салған
жүқа жалаң алаша, қашан көрсең де, көк долы қатынның маңдайындай
жиырылады да жатады. Кіре беріске төселген тұлақтың беті-жүзі қылқыбырдан көрінбейді.
Мынау түйе-қаздың еркегіндей қоқиған орыс жігіт сонда да осы үйден
шықпайды. Қақ төрдегі жалғыз алашаға көлденең түсіп ап, Зердебайдың іш
пыстырар жыбыр-жыбыр қимылына қарайды да жатады.
Қалтасынан қағаз шығарып əлденелерді шимайлай бастады. Тық-тық
балға соғып отырған Зердебай да қақ төрде етпеттеп жатып ап қағаз
шимайлаған орыс жігітке көзінің астымен қарап қояды. Екеуі де
таңдайларын қағысады. Орыс жігіті мынау қара бұжыр қазақтың
мынадай от басында бықсып отырып, қайдағы бір болмашы
құралдармен не керемет сүлулық жасай алатын асқан өнеріне таң
қалса, зергер аяқ-қолын алдына сыйғыза алмай жүрген мынау ереңсерең жігіттің сексеуілдің шырпысындай ебедейсіз саусақтарының
арасына қыстырылған əне бір сиқыр таяқшаның ұшынан түсіп
жатқан шимайларға қайран қалады. Бұның манадан бері көзінің майын
сарқып, итшілеп отырып əзер жасап шығарған жүзігін не алқасын ол
əлгі сиқыр таяқшасының үшын төрт-бес қозғап айңытпай сала қояды.
Оған таңғалмағанда, қолынан тірі адам жасаудан басқаның бəрі келетін
Зердебай неге таңғалады? Ерең-серең сары жігіттің қолынан шыққан
əр шимайға басын шайқап қайран қалып отырғаны. Сосын жарықтық
көзіне не түссе, соның бəрін сұрап, ауызына не түссе, соның бəрін əңгіме
қыла береді екен! Алты айшылық жол жүріп келер ақ патшаның астанасы
түгіл, бір жалдың астында отырған көрші ауылдан келген мейман қазақтың
аузын ашуы бір түлік шаруа. Қараптан-қарап пəлденіп манаурап бітер еді.
Аузын ашқан ғұрлы да, əңгімесін баяғы əлімсақтап бастап, осы заманның
ат мініп, алшаң басқан төре-мырзаларының төңірегіндегі пыш-пыштан
басқаға аяқ баспас еді. Ал мынаның айтпайтыны, сұрамайтыны жоқ. Оған
сексеуілдің қайтып өсетіні, қайтып оталатыны, қайтып отқа
жағылатыны да əңгіме; мынау қыртыс-қыртыс қара көріктің ненің
терісінен қалай тігілетіні де əңгіме; ана жайнап жатқан қызыл шоққа
ұсталғанда күмістен қасық түбіне неге қақ қалатыны да əңгіме... Екеуі
ертеден қара кешке мылжыңдасады да отырады. Зердебай өзінің қазақ
тілінде сөйлеп отырғанын біледі. Ал, мына Сартайлақтың қандай тілде
сөйлеп отырғанын өзі білсін! Бір жері ноғайшаға маңайлағандай
сияқтанады да, бір жері əлдеқайда лағып кетеді. Ондайда бұл түк
түсінбедім
деп басын шайқаса, анау қолымен, көзімен ымдап əлек-шəлек болады да
қалады. Не де болса, ішін пыстырмайды. Не де болса, қарақұрым күркеде
көктүтіннің қасында көзі удай ашып бықсып отыратын Зердебайды кісі деп
елеп-ескеріп келетін тек сол ғана. Не де болса күнде сиыр сəскеде ол
келгенде қолындағы балғасын қоя қойып күліп амандасады. Не де болса,
күнде бесін ауа ол кеткенде қауқылдасып күліп қоштасады. Өзі бір қызық
жігіт, Зердебай күнде қажыға барып келіп отырғандай, көрсе болды,
құнжыңдап қолын ала жүгіреді.
Мамыр туды. Қозы-лақ аяқтанды. Құм арасы ала бөтен ысып, ірге көң
сасып, жұрт кеңді аңсайтынды шығарды.
Хан аулының қызылды-жасыл ирелең көші жылдағыдай Ырғыз, Торғайға
тартпай, биыл Мұғаджардың күн шығыс жақ сілемдерін бөктерлеп, мысық
табандап терістікке беттеді. Əдетте хан ауылдарының батыс жағын ала
көшетін жеті ру биыл екі жарылып, Есет Мұғаджардың арғы бөктерін ала
жылжыса, Бөкенбайдың көк ала жылқысы Ырғыз алқабын бір өзі
шаңдатып
сел дариядай жөңкіліп келеді.
Ханның қалмақ бетін ала жүретін екі батырдың көші-қонын биыл бүйтіп
өзгертіп жіберуі тегіннен-тегін емес-ті. Мыж-мыж Мұғаджардың жыражылғасында жылымшы бұлақ, шоқ-шоқ тоғай мен ойдым-ойдым
жыныстар
қанша жеткілікті болғанмен тұнықтан су ішіп, шалғында аунап қалған хан
үйірлеріне бақасы қаздай шулаған, балығы тайдай тулаған Ырғыз, Торғай
бойындай, екі судың арасында бірінің етегінен бірі ұстап жалғасып
жататын
жуздеген шұбыртпа көлдердей қайдан болсын.
Əбілқайыр жайласа жазығы, саят құрса қалыңы мол жылдағы қонысын
қайбір жетіскендіктеи тастап отыр дейсің.
Биыл Жəдік тұқымының, жылдағыдай емес, ымы-жымы бір. Анада
көктемде Батыр құм арасында патша керуенін тонап алып жатқан тұста,
Арқадағы қандастары аң қуып жүрген башқұрттарды талады. Дəндеген
қарсақ құлағымен ін қазады деп Уфа екі ортаға кісі бастыруды қойды.
Тевкелевтің қасындағы башқұрттар мен солдаттар хан ауылынан басқа
тарапқа аяқ аттап шығудан қалды. Мəмбет елшімен əрі ақылдасып, бері
ақылдасып анадағы қарақалпақтан шыққан жүз алпыс үйді көктем кіре
бойларына күш жүгіріп қайтадан жорта бастаған барымташыларға қолды
болып кетпей тұрғанда ішкі жаққа аттандырып жіберуге ұйғарысқан. Еліне
беттеген башқұрт көшін хан мен Бөкенбай Ырғыз бойына дейін
шығарысып
салысты. Оларды жол-жөнекей қызылкөздерден қорғау үшін Бөкенбайдың
інісі Құдайназар атқа мінді. Əбілқайыр, елші, Бөкенбай өткелден əрі өтіп
елдеріне бет түзеген ұзын тізбек көшке қош-қош айтып кері қайтулары-ақ
мұң екен, сонадай-сонадайда желдеген түйедей сəңкиіп-сəңкиіп тұрған
саяқ
жалдардың таса-тасасына бөлініп ап ұрымталды күтіп тұрған үш жүз атты
лап қойыпты. Арт жақтарында шаң қойылып кеткенін байқаған Əбілқайыр
мен Бөкенбай табынның тағы бір көк жұлыны, Бөкенбай батырдың тағы
бір
немере інісі Төлебайды қастарындағы қолдың тең жарымын қосып беріп,
көш соңына аттандырған-ды. Сөйтсе, əлгілер оларға да бой бермей,
ертеңіне
таң атқанша ұрыс салыпты. Оны естіген Əбілқайыр мен Бөкенбай
іздерінше
кері қайтып, Ырғыздан əрі өтіп алған көшті тағы да үш күндік жерге
шығарып салды. Көздері қорқып қалған көшке Уфаға жеткенше бас-көз
болсын деп Құдайназардың қасына Төлебайды да қосты. Содан хан мен
Бөкенбай батыр қарсы жақтың дəл мынандай ақ көздігіне ауылдарына
жеткенше бастарын шайқасып, қайран қалумен болды.
Шынында да, қайран қалса, қайран қалғандай еді. Мəмбет елшіні жолжөнекей қасына қосып ап, Хиуаға өтіп кетем деген патшаның сары ала иық
ұлығын елсіз шағылдың арасында он күн бойы қамап, түйенің бауырынан
шығатын ащы дыммен таңдайларын шылайтын халге жеткізіп, бастарымен
қайғы қып жібергендері анау. Қазақ сұлтандары мен ру басыларынын бір
қатарынан ант алып, қағаздарын ақ патшаға жөнелттім, қалғандарымен
мамыр айында өтетін құрылтайда кездесіп сөйлесем деп іштей тоғайып
отырған елшіні қараптан-қарап іш құса қылып қойғандары мынау! Сонда
Жəдік түқымының екі бірдей өкілінің анада ақ патшаның елшісінің
алдында
құлдық ұрып берген анттары қайда! Бұрынғы іргеден ши жүгірткен
бұқпантайды қойып, ашықтан-ашық ұстасайын дегені ме? Бұларға бұндай
желік қайдан бітіп жүр? Ел арасына құлақ тосса — айтпайтындары жоқ.
Анадағы Бақай батыр бастап кеткен елшіліктен ештеңе шықпапты дейді.
Уфа
мен екі ортада екі рет қазақтардың шабуылына ұшырап, жұлған торғайдай
болып ит сілікпесі шығып барған ол немелердің балдыр-батпақ əңгімесін
ақ
патша не қылсын! Көзі шатынап: «Ресейге қарағандарың рас болса,
қолдарыңдағы орыс тұтқындарын неге босатьш əкелмедіңдер! Сендер
бодан
болайын деп жүрген пəтуалы жұрт емессіңдер, əшейін сыйлық көріп,
тартутаралғы алуға келіп жүрген суайтсыңдар!» деп ұстап ап абақтыға қамап
қойыпты деседі. «Қазақ арасында тұтқын боп жүрген орыстарды бірін
қалдырмай босатып əкелгендеріңше жібермейміз», — деп аманат қып алып
қапты деседі. Оның үстіне орыс керуенінің тоналғанын естісе, ақ патша,
қанша көнтері болса да, шыдай қоймас, салар ала бүлікті деп үрейленіседі.
Бəлкім, бұлары алақашпасы көп сара елінің ойдан шығарып алған өз
лақабына өзі сеніп дүрлігіп жүргені де шығар. Бірақ бұның бəрі тек құзғын
құлақ халықтың қайдағыны қайдан қиыстырып жүрген қысыр қиялы ғана
ма?! Осының бəрін ойлап тауып, ел арасына жайып бағушылар жоқ па
екен?
Осындай қатпар-қатпар ауыр ойға белшесінен батып күйзеліп отырған
ханның үстіне қасында мысық мұрт, теке сақал, сығырақ көз біреуі бар
Бөкенбай кірді. Қолп-қолп аяқ-басысы, қамшысын зірк еткізіп тастай
салғаны, тұнжырап көзіне мініп алған жалбыр қабағы оның жақсылық
хабармен келмегенін сездіргендей. Қасындағысын көзімен нұқып «отыр»
деп
ымдады. Онысы оң жаққа кеп сылқ етіп отыра кетті. Киім киісінен, жүрістұрысынан қалмақ екенін айтпай біліп отыр. Қалмақтың елшісін кермей
жүрген Əбілқайыр ма! Бірақ мынаның бүгежектеген қимылы, ауызыңа
қарап
жалтақтаған жаутаң көзі оған таңсық еді. Бұрынғы қалмақ елшілері кергіп,
кісімсіп бітетін, ал мынауың «үп» десең ұшып кетердей боп қаңбақтай
елпілдеп тұрған бірдеңе.
— Сөйле! — деді Бөкенбай, оған есігіндегі құлындай зеки тіл қатып.
Əлгі мысық мұрт, теке сақал, сығырық көз қойынынан қолын күйдіріп бара
жатқандай күйбеңдеп бірдеңе суырды. Шиыр-шықтап оралған қағаз екен.
Онысын не ашып оқымастан, не Əбілқайырға ұсынбастан ынылдап сөйлей
жөнелді.
— Менің аты жөнім — Мөңке. Мені сізге, алдияр хан, Назардың
Доржысының баласы Лобжы тайшы жіберді.
Доржы тайшы мен Шерін Дөндіктің арасында кикілжің шықты. Шерін
Дөндік жаны қысылғасын патшадан əскер сұрады. Патша оған жиырма
мың
əскер жіберді, бірақ ол əскері атты қалмақтардың тегеурініне шыдай алмай
быт-шыт боп жеңілді. Енді əкелі-балалы екеуі бəрібір ашылар бетіміз
ашылды деп Ресейге қарсы соғыс ашпақ боп жатыр. Мені олар Алдияр
тақсыр мен Əбілқайыр ханды орыстарға қарсы одақтасып бірге соғысуға
қалай қарайды екен, біліп кел деп жіберді.
Хан мынаны естігенде қайран қалды. Доржы мен Аюкенің ұстасып келе
жатқанын біраздан білетін. Баяғыда Аюке жоңғардың қонтайшысын құшақ
жая қарсы алмақ болғанда жолын кескестеген де осы Доржытұғын. Оның
бірақ ақ патшаға қарсы қол көтере бастағанын естіп отырғаны осы. Сөйтсе,
Доржы мен Лобжы Аюкенің ұлы Шерін Дөндікпен ит пен мысықтай
көрінеді. Шерін Дөндікпен өштесем деп жүріп, ақ патшаға да жауығып
алғанға ұқсайды.
Мынау мысық мұрт, теке сақал бет ауызы бүлк етпей:
— Қатын бастаған көш оңатын бе еді! Петр патша барша қалмақ
ұлыстарына бірдей қарайтын еді. Мынау əйел хан тұқымынан басқаны
көзге
ілмейді. Зеңбірегі бар, добы бар деп қанша дабырайтқандарымызбен
патшаның əскері қазақ пен қалмақтың алдында тай мінген баладай болып
қалады екен. Талай жерде көріп жүрміз. Егер қазақ пен қалмақ тізе қосып
соғысар болса, патша ханымыңпың талай сыры белгілі болып қалар түрі
бар.
Алдияр тақсыр, айтқанына келісер болсаңыз, Лобжы тайшы бүлдіршіндей
қызын қара ормандай қалың дəулетімен сізге ұзатпақшы. Бөкенбай мен
Есет
батырға да екі жүз жылқы, жүз түйеден тарту-таралғы дайындап отыр. Енді
патшаға жалтақтайтындай нелеріңіз қалды. Елшілеріңіздің киген кебін
өзіңіз
де естіп жатқан шығарсыз, — дегені.
Əбілқайыр лəмим үндеген жоқ. Ұмсынып қолындағы хатын алды. Сырттан
Бəйбек төлеңгіт кіріп, Мөңкені басқа үйге ертіп əкетті.
Əбілқайыр мен Бөкенбай бір-біріне қарасты. Батырдың бұрынғыдай емес
бұл күндері қабағы салыңқы жүр. Қай ауылға барса да, жұрттың сыртынан:
«Байғұс ақ патшаның елшісі дегенде ішіп отырған тамағын тастай беріп,
атына мініп, аяғы салақтап шаба жөнелуші еді. Кəпірлердің падишасы
ол еңбегінің хиуазын қайтарудай қайтарыпты ғой. Онсыз да бір күн ауру,
бір күн сау отыратын қатыны қазір екі күннің бірінде құлап қалатын талма
ауруға ұшырапты. О бейшара, өйтпегенде қайтсын! Ызғындай төркін
жұртынан қалған жалғыз інісін, ақ патша абақтыға салып тастапты.
Бөкенбай
босқа шапқылап, Бақайдың басын жұтатын болды», — деп кеңк-кеңк күліп
жатқандарын естімей-ақ сезетін. Үйіне барса, жаз ортасында қағынды алып
бара жатқандай тарс бүркеніп, əйелі теріс қарайды. Бөкенбай бүгінде үйі
екеш үйіне де сазарып кіріп, сазарып шығады. Ешкімге қабағын ашпайды.
Міне, Əбілқайырдың қасында да ұртына су толтырып алғандай үн-түнсіз
тырысып отыр. Оның мынау салғырт жүзі мен салыңқы қабағына
қарағанда
жұрттың əлгі айтып жүрген қаңқуына Əбілқайырдың өзі сеніп қала
жаздайды. Шынында да, сенбейтүғын несі бар? Қыстың көзі қырауда жер
түбінен барған елшілікті ақ патшаға шимай-шимай ала қағаздан басқа алып
барған қай бетжүздігі бар?!
Құрғақ сөз, құр уəде. Оның үстіне Уфа ұлығы патша ағзамға Мəмбет
елшінің мұнда қандай нəпақа көріп жатқанын айтпады дейсің бе? Мəмбет
мырзаның тағдырын ойлап тынышсызданбаса, анадағы керуенді
аттандырар
ма еді. Оның немен тынғаны белгілі. Соның бəрін көріп-біліп отырған ақ
патша қолындағы қазақ елшісін қайдан аман-есен қайтара қойсын. Ашу
үстінде абақтыға салса, салған да шығар. Бірақ, енді Батыр сұлтанның
мына
сорақылығын естісе, ол байғұстардың күнінің не болатынын бір алла
біледі.
Бақа батырдың бар тумаласы Бөкенбайға еріп жорыққа аттанып оққа ұшты.
Бүкіл бір əулеттен қалған жалғыздың жəйі батырдың жанына
батыңқыраған
сияқты. Оның үстіне осы ала шабуыл жүрісіміздің соңы неге ұрындырар
екен
деген күман да ойында жоқ дейсің бе! Бұрын біреуі жақтырар, біреуі
жақтырмас, əйтеуір, ауызымызға жұрт қараған алаштың азаматы едік, енді,
міне, кім көрінгенге күлкі болуға айналдық. Алдымыздағы жұрт тоз-тоз
боп
бөлініп кетті. Біреулері құйрық-жалдарын бір-ақ кесіп безіп кетсе, біреулері
«əй, осыларыңның түбі қайыр болса, жарар еді», — деп сенбей қарайды.
Шынында да, ойланса ойланатындай-ақ жағдай. Ақ патша қаһарына мінсе,
мінуі де мүмкін. О заман да, бұ заман əйел билеп көрмеген елде өскен
бұларға қатын патшаның не істеп, не тындыратыны атымен беймəлім.
Ақыл
қысқа, шашы ұзын нəсілдің өкілінің қолына өкімет бергенде қандай
сұмдықты шығаратынын кім біліпті? Аюке тұқымының қалмақ арасындағы
ықпалының жылдан жыдға əлсіреп бара жатқаны да құлаққа тимей жүрген
құпия емес. Ақ патшаның Аюке баласын қорғай алмай, əлгіндей күлкілі
жағдайға ұшырағаны рас болса, оның қазақ арасындағы беделінің
құлдырап
шыға келері сөзсіз. Ақ патшаның беделі өйтіп аяққа тапталса, Əбілқайырға
не жорық! Соны біліп əккі Доржы мен Лобжы бұған əдейі салмақ салып
отыр. «Бізге ерсең қазақтың да, қалмақтың да арасында айдының асады» —
демекші. Қыз бен қылқүйрықты да сол үшін ауыздарына алып отыр.
Қазақтың да басы мынау желді күнгі бидайықтай толқып тұрған кезінде
Əбілқайыр да найзасын орыс шекарасына қарай түре созар болса,
«Əттегенай!» — деушілерден гөрі «Е, бəсе!» — деушілердің көбірек болары белгілі.
Ондайда жырылып жырақ көшкендердің жиылып қасына қайта қонуы да
ғажап емес-ті. Табалаушылардан гөрі мақұддаушылардың көп болары да
рас.
Жаңадан көсем іздеуден гөрі көзі үйренген құлағы үйренгенге айналып
үйірілуге қашан да əзір тұратын бойкүйез халықтың: «Қашанғы кəрі тарлан
ғой!» —деп тағы да алдарына салуы мүмкін. Бүгін таңда əлгінде ғана
алдында болып кеткен мысық мұрт, теке сақал, жылан көз елшінің
айтқанын
орындаса, кейінгі кезде іргесін сиретіп кеткен қалың қазақ қарындасының
ертең-ақ қауқылдасып кеп қайта қаумалары күмəнсіз.
Хан орданың маңының да мынау ай далада жалғыз қалған ұрының үйінің
іргесіндей құлазып тұрмасы кəміл. Иə, ойланса, ойланғандай. Бөкенбайдың
қабағы түссе, түскендей. Жіберген елшің абақтыда отырса, бастаған ісің
адыра қалса, ағайының сырт айнала бастаса, қайтып қабағың түспес.
Сондайда құдай əлсірей бастаған шырағыңның астына қайта май құйып,
алдыңнан тағы да бір үміт сəулесін төксе, қайтып ойланбассың, қайтып
басың қатпас...
Жарайды, бүл райынан қайтсын-ақ! Бүгін теріс қарап кеткен жұрты қайта
айналып қасына келіп: «Əп, бəрекелде!» — десін-ақ. Қалмақтың ханы
қызын
берсін, алдына алалы-құлалы жал-құйрығын қаптатсын-ақ. Ал, сосын...
Сол
қарқаралы дəурен қашанға созылады? Ертең шығыстан қонтайшының
көзі қанталап қайта шаппасына кім кепіл! Сонда, «Қап, бəлем, сенің кешегі
ісің бе!» — деп ақ патшаның көк жаға ғаскерінің тап бермесіне кім кепіл!
Екі
оттың ортасында онсыз да шыжғырылып жатқан жұрттың екі жағының да
ошағына өзің тамызық тастап, тамұқ отын қаралай тілеп алған сор маңдай
сонда болмайсың ба!
Жарайды, бүл райынан қайтсын-ақ! Патшамен əмпейі болдың деп шешек
шыққандай қып айналасын тыр жалаңаштап кеткен қалың қазақ қайта
жиналсын-ақ! Бірақ, ол ынтымақтың қаншаға созылатынын қайдан білдің!?
Бүгін топырласып сені тапқан тобырдың баяғы Аңырақай жеңісінен
кейінгісіндей қылып ертең-ақ кекжиіп-кекжиіп кекірейіп кетпейтініне көзің
жете ме?! Жəдік тұқымының қайта таламайтынына көзің жете ме?
Түркістандағы ақ сарайдағы аталарының жамбасын шірткен бас тақыты
көздері қиып саған бере қоятындарына көзің жете ме?! Бас тақыт қолына
түспей тұрып мынау алаусыз жұрттың алдына шыққан қай азаматтың
басына
бақ баяндап еді? Іріген айрандай ұйтқыма еліңді ұйтқылы қылам десең, ең
алдымен, сол бас тақытқа талас. Бастағы бақыт — тақымдағы тақыт! Оны
саған бір берсе, сол ақ патша береді! Ендеше, сен райыңнан қайта
адмайсың.
Ол райыңнан қайтқаның тірілей масқара болғаның! Қысық көз
қалмақтарды
сенің жауларыңның айдап садмай отырғанын қайдан білдің! Олар сені
сүйтіп
райыңнан қайтқызып, қазақтың да, орыстың да алдында масқара қылғысы
келіп отырмағанына көзің қайдан жетеді? Райыңнан қайтсаң, қазақ береді
дегеннен күдеріңді үзіп, енді ақ патша бере ме деп жүрген есек дəмеңнен
де
бір жола айырылғаның. Қоқан-лоқыдан ештеңе шығара алмаған аяр жау
енді
айлаға басар. Сенің бүгін ақ патшаның алдында бетіңді бір шіркеулі қылып
алса, бақ пен тақтың жолында бастарын құрбанға шалуға бар Жəдік əулеті
илікпей кекірейіп отырған патша сарайының алдында ертең өздері елпіл
қағып шыға келмесін кім біліпті? Анада қыста Мəмбет мырзаның елшісі
барғанда Сəмеке сүйтпеп пе еді! Елші шақырып жатыр дегенде
шаңырағына
қақырып отырған шалқақ бас Батыр жем жеп үйренген жетім қозыдай
телмеңдеп жетіп келмеп пе еді. Ендеше, мынау Мəмбет елшінің етегінен
бір
ұстадың екен, айрылма! Өлсең бірге өл, тірілсең бірге тіріл! Ендеше,
Доржы
мен Лобжының сатқындығын əшкереле!
Қазір ақ патшаның елшісін шақырып алып əлгі сүмелек əкелген хатты
қолына ұстат! Не дер екен, тыңда! Сосын ақ патша саған сенбей көрсін!
Бұл үшін енді мынау жан-жағынан бірдей қаптап келе жатқан топан судан
аман қалудың жалғыз жолы — орыс елшісінің етегінен тас қып ұстап алып
айрылмау. Мына хабарды естісе, оныңда зəресі зəр түбіне кететін шығар.
Қазақ арасында Сартайлақ атанып кеткен қаңғыбас Сергей Костюковтың
жүрмейтін жері жоқ. Таңертең сиыр сəскеге дейін, кешке бесін ауа азанқазан
боп мал сауып, қозы айырып жататын ауылдың көгенінің басында сол
жүреді. Қатын-қалаш қазық қағып өрмек құрса, қолына бір домалақ ұстап
ап,
жіп керіп сол жүреді. Кемпірлер күмп-күмп май шайқап жатса, балалармен
қосылып екі алақанын кезек жалап сол отырады. Кейде томар келіні қайың
келсаппен тарс-тарс ұрып тары түйісіп жатса, кейде ши шыптаға құрт
жайып
жатады.
— Қазақ қатындарының етегі алты қанат үйдің ішіндей айлапат
келеді екен. Бір кіріп кетіп, адасып қап шыға алмай жүрме! — деп қостағы
серіктері əжуалайды.
Оның біріне пысқырып қарайтын Костюков жоқ. Тəңертең төсегінен тұра
қазақ аулына қарай аяңдайды. Ол күні ұстаның үйіне енді жете бергенде
ауыл балаларының бір-бір тай мініп əлдеқайда аттанып бара жатқанын
көрді.
Өзіне бала үйір еді. Бір-екеуі бүрылып шауып келді.
— Сартайлақ! Алақай, Сартайлақ! — деп айқайлап келеді.
Жолдарын сермеп тау жақты нұсқағандарына түсінбесе де, біреуі атынан
түсе қап, серігінің артына, міңгесіп, тайының жүгенін ұстатқаннан «Бізбен
бірге жүр!» — деп тұрғандарын түсінді. Ойнақшыған құла тайға ырғып
мініп, шуылдасқан көп баланың соңынан салды.
Мыж-мыж қоңыр таудың бір жүлгесіне келіп кіріп еді, екі бауырдай
тырбық бұталардан көрінбейді екен. Бұта басы мөлтектеген қарақат,
бүлдірген, ит жидек, бəрі жидек. Балалар тойларын тау етегіндегі көк
майсаға
тастай салып, қалың бұтаның арасына сүңгіп кеткен. Əлгінде ғана бірге
келген екі серігінен адасып қалған Сартайлақ біресе ана жынысқа, біресе
мына жынысқа қойып-қойып кетеді. Бірақ екі серігін таба алмай қалды.
Оларды соңыра тайларын тұсап кеткен жерлерінен ұшырастырармын деп
ойлаған Костюков тікен-тікен бүталардың басында əбден пісіп мөлтеңдеп
тұрған қап-қара, нарт қызыл жидектерге бас қойды. Мынадай айдалада тап
бұлайша қаптап тəтті миуа өседі деп кім ойлаған! Көздің жауын алар көп
тəтті моншақты көргенде балалығы ұстап кетті. Жұлып алып аузына сала
берді, сала берді. Бір уақыттарда əлгінде ғана ауызында шие татып тұрған
тəтті дəм кермек татып бара жатқанын байқап, үстіндегі кенеп бешпетін
шешіп ап, бір жеңін түйіп, ішіне терген жидектерін сықап сала бастады.
Əуелі бір жеңін толтырды, сосын екінші жеңін толтырды. Көз алдына тəтті
десе құныға тиісетін Цапаевтың семіз əукесі елестеп кетті. Қотыр сөзден
басқада шаруасы жоқ немені соңыра бір қарқ қылсын да тастасын! Енді
бешпетінің етегі мен жағасын да бүре түйіп, ішін жидекке толтыра
бастады.
Шырқау кекке шығып алған күн маңдайын қыздырып, көзіне күлкі үйірді.
Қалың бұтаның арасындағы кішкене алаңқайға шалқасынан түсіп жата
кетті.
Құлағында əлдеқайда бұтаның басына қонып ап дамылсыз сайрап отырған
əлдебір құстардың үндері, қалың жынысты жара сүңгіп жидек теріп жүрген
балалардың сыбдыры. Қандай рақат! Баяғыда бала кезінде дəл осы уақытта
жидек теретін қалың орманның қақ ортасында жатқандай. Дүниеде аспан
біреу, жер біреу, күн біреу. Олардың ортасьшдағы тіршілік те ортақ. Жидек
қайда да дəл осылай өседі. Оның дəмі қайда да осындай. Оны балалар
қайда
да осылай құныға тереді. Жидек терген балалар қайда да осылай есі қалмай
қуанады. Əйтеуір, бүған салсаң мынау жапан түздегі жарық өкше жалба
тымақтардың өз еліндеғі жалаң ерін, жыртық шарықтылардан ешқандай
айырмасы жоқ сияқты. Бұлар да дəл солардай аңғал! Бұлар да дəл солардай
секемшіл! Жаман ойың жоқтығына көздері жетсе болды, бұлар да дəл
солардай ішек-қарынын жайып салады. Ал, Цапаевқа айтқызсаң, бұлар
шетінен сұм, шетінен суайт, шетінен сені алдап арам қатқызып кеткісі
келеді
де тұрады. Екеуі жатып алып дауласады. Бұл кінəнің бəрін оның өзіне,
өзінің
секемшілдігіне жабады. Ол бұған: «Сен əлі бозауыз баласың, ештеңе
білмейсің», — деді. Бұған салса, оның өзі ештеңе білмейтін сияқты. Ол
бірдеңе білсе, мына жидек теріп жүрген балаларға қарасыншы. Мұғаджардың бауырында жидек теріп жүрген мына қара сирақтардың Орал
тауының бауырайында жидек теріп жүрген сары сирақтардан несі өзге?
Олардың да еріні тілік-тілік. Олардың да шашы жалбыр-жалбыр. Олардың
да
тұмсығының асты сауыс-сауыс...
Қиялшыл Костюков қайдағы-жайдағыны ойлап жатып көзі ілініп кетіпті.
Кенет дүние тым-тырыс тына қалғандай болды. Басын жұлып алды. Күн
еңкейген. Көлеңке ұзарған. Бауырай жым-жырт. Манағы сытыр-сытыр
сыбдыр түгел өшкен. Алақтап жан-жағына қарады. Ештеңе көрінбейді.
Орнынан тұрды. Қалай қарай жүрерін білмеді. Əрлі-берлі жыныс кешіп
көріп
еді, ештеңе таба алмады. Көңіліне бір қорқыныш кірді. «Адасып кеткенім
бе!» — деп ойлады. Тұра қалып жоғарыға көз салды. Жатаған мыжық
шоқыларға қарап, еңіске қарай салды. Сүйтіп сай табанына шықты. Сай
табанындағы көктемде жүрген судың жырып кеткен ізіне қарап, ағыс
бағытын аңғарды. Біраздан кейін шықыр-шықыр тас азайып бір көгал
тепсеңнің үстінен келіп шықты. Тепсеңде, о жер, бұ жерде жас тезек
жатыр.
Мана тайларын тұсап кеткен жері. Балалар, шамасы, ауылдарына қайтып
кетсе керек. Улап-шулап жүріп бұны ұмытып кеткен ғой.
Күн шығысқа қарай салып келеді. Көп ұзамай өзен кезігетін сияқты еді.
Мана тəңертең əр жер, əр жеріне ойдым-ойдым қара су жиылып қалған
ырсиған аңғар сайдан өткен-ді.
Сай табанына түскенде тұла бойы түршігіп кетті. Жан-жақ жым-жырт, Ең
болмаса, суға жабылып жатқан мал көрінбеиді. Түздің əлдебір күңірсіген
қышқыл шөбінің исі мұрнын жарып барады. Кенет бірдеңе сытыр ете
қалды.
Селк ете түсті. Жалт қараса — анадай жердегі ойдым қара суға аяғын
мальш
біреу отыр. Бұнымен ешқандай шаруасы жоқ. Бар назары суда. Еңкейіп
үңіліп алған. Бұл аяғын еппен басып жақындай түсті. Əлгі адам селт еткен
жоқ. Бұл оның ту сыртына барып тоқтай қалды. Мынау бейтаныс адам неге
қарап отыр екен деп суға үңілді. Бір шиедей еріні үлбіреген ақша жүз
нəркес
көз қыз жəудірей қарап тұр екен. Су бетіне түскен бұның суретін көріп
жалт
бұрылды. Баяғы — зергер Зердебайдың үйінде көрген сұлуы. Содан бері
көзіне түспей кеткен. Орнынан атып тұрды. Сосын иығындағы орамалын
қолына ұстай-мұстай қаша жөнелмек болды да, бұны көріп тоқтап қалды.
Əлгінде ғана ақ шүберектей боп қуарып кеткен жүзіне қайтадан қан
жүгірді.
Əлгінде ғана шарасынан шығып кете жаздаған отты жанары орнына түсті.
Сосын бұның тұла бойына, тікен қонақтап қалған үсті-басына қарап бір
жымиып қойды. Онысынан қайта үркіп дереу орамалын басына байлап,
анадай жердегі серейген ала қапшығына жүгірді. Бұл бүрын жетіп
қапшықтан ұстай алды. Іші қаудыр-қаудыр етеді. Бұл оны да өзі құсап,
балалармен бірге жидек теріп жүріп қалып қойған ғой деп еді. Сөйтсе,
тезек
теріп жүр екен. Бұл қапшықты иығына сала беріп еді, қыз жүгіріп кеп
қолынан жұлып алды. Сүйтті де апыл-құпыл жардың басына өрмелей
жөнелді. Аңырып біраз тұрып алған Костюков сай бойынан шыққанда
анадай
жердегі ауылға қарай жүгіре басып бара жатқан қызды көрді. Ала
қапшықтың тасасында судағы балықтай сылаң қағып бара жатқан сұлу
дене
көзіне оттай басылды. «Неткен сұлу! Неткен үркек!» — деп ойлады.
Кенет ат пысқырды. Анадай жерде жалы тізесіне түскен қара атты біреу
ауылға қарай емпеңдей басып бара жатқан қызға бір қарап, аңырып тұрған
бұған бір қарап, басын шайқап сай бойына түсіп кетті.
Əбілқайырдың хабарын естігенде Тевкелев орнынан ыршып түсті. Батыр
сұлтанның қолтығына баяғыдан бері кімнің су бүркіп келе жатқаны енді
белгілі болды. Гарбердің керуенінің қашан шығатынын хабарлаған да басқа
ешкім емес, тап сол екеуі Доржы мен Лобжы. Əкелі-балалы екі қорқау
Шерін
Дөндікте кеткен еселерін қазақты орысқа айдап салып қайтармақ. Ол
суайттардың сөзінде тырнақтай қисын болсайшы, сірə! Ресейдің əскери
дайындықтан өткен жиырма мың солдатына ол екі қарақшының қара
таяқтары түгілі күллі қалмақ жұрты, қалмак, түгілі мынау ұшарын сай,
қонарын жел білетін баріна көшпенділерін төтеп бере алар ма! Құдайдын
жоғына сенетін ашық ауыз аңғал жұртты оп-оңай алдай салғылары келген
ғой. Мынау ханның да, көрмейсің бе, көзі төрт бүрыштанып кетіпті.
Əншейінде əлдекім желкесіиен тартып тұрғандай кекшиіп көкке қарайтын
неме бүгін кірпігімен жер шұқып, тұқшиып кетті. Ішінен əлгі көбік ауыз
көкімелердің айтқанына сеніп қалған түрі байқалады. Бұлардың басынан
бұндай есірік ойды осы қазір қуып шыққаны жөн. Əйтпесе, бұндай
қаңқудың
арты насырға шауып кетуі əбден мүмкін.
Мамық төсекте үрген доптай тырысып, томпиып отырған елші, қапелімде,
не дерін білмей, қолындағы хатты отқа лақтырып жібере жаздады. Бірақ
ертең патшаға апарып көрсетуі қажет екені ойына түсіп, ханға қайтармай,
жалма-жан қойынына тықты. Сосын ауызына сөз түспей, екі тізесін сартсарт
қойып қалды.
— Россия жер қозғалса қозғалмас алтын діңгек болғанда, қалмақ
дегенің үп десең ұшып кетер қаңбақ емес пе! Оны ормандай орыс түгілі
Жайық қазақтары мен башқұрттың өзі-ақ оп-оңай төмпештеп тастамай ма!
Мұндай суайттардың соңынан халық қайдан ерсін! Сондықтан да
торғауыттар олардың айтқанын тыңдамай Шерін Дөндіктің жағына шығып
кеткен ғой! Өз жұртын дегендеріне көндіре алмаған соң, енді
сендердің құлақтарыңды тоздырмақшы. Біреудің қолымен от көсемек!
Анада Гарбердің керуенін тонатты. Енді сендерді патшаға қарсы айдап
салмақ. Патша оларды бүйтіп талтаңдатып қоймас. Ертең-ақ
көкелеріне көрістірер. Ол ант аттаған арамзаларды патша неге қолдасын,
ал анау антқа адал Шерін Дөндіктердің бетіне тірі шыбын қондырар
ма! Мына хатты əкеліп бергендеріңе көп-көп рақмет!
Елшінің бүйтіп күйіп-піскені ханға қатты əсер етті. Егер ол бұлай
тызалақтамай, сабыр сақтап сөйлегенде, əлгі сөздерінің бəрі əншейін көз
арбау, көңіл алдарқату болып көрінер еді. Оның мынау өз шашын өзі
талдап
жұлардай болып, отырған жерінен ыршып-ыршып түскені, аузына,
қапелімде, сөз түсе қоймай, біреу қылғындырып жатқандай, ықылық атып
тұтыққаны, шырылдақ даусының шаңқылдап қатты шыққаны ашуына
шындап мініп отырғанына, жапан даладағы жалғыз елшісінің өз жалыңа
қол
апартпай осынша тұлданғанда азу тісі балғадай патшаның кім көрінгенді
басынан секіртіп қоя алмайтынына, əлгі əңгүдік тайшыларды түйе
тарпыған
бақадай бір-ақ тылпитып түсеріне, осындай айбынды билеушіге қарсы
шығып жүрген Доржы мен Лобжының, расында да, əумесер немелер
екеніне
көзін əбден жеткізе түскендей болды.
— Елші мырза, біз олардың бұл былшылына сенген жоқпыз. Сенсек
бүйтіп жазған хатын өз қолыңызға əкеліп бермейміз ғой, — деді
Əбілқайыр. Тевкелевтің сонда да иегі-иегіне тиер емес.
— Жоқ, ол бөспебайларды көкесіне көрістіру керек. Əлгі екі сөлімбай
елшіні ат көтіне өңгеріп осы бойда Уфа воеводасына айдатып жіберу керек.
Шатынаған суық жанары Əбілқайырдың көкірегін қарып өткендей болды.