Үркер - 42

көк қасқа тастақ сиырдын тіліндей салпыншақтана созылып барып терең
сайға жалғасады екен. Сай басы жақпар-жақпар тастан басталып, аяғы
жайдақ қара қолқаға ұласып кететін болса керек. Сергей Костюков, неге
екені белгісіз, сол сайды көргісі келіп кетті. Тастаққа жаңбыр жауғанда су
түсетін көрінеді. Ірілі-ұсақты малдардың қураған тезегі көп ұшырасты.
Еңсесі төмен түсіп келе жатқан Костюковтың көзі жылт ете қалды. Торғын
тезекті осы арадан теретін шығар-ау!.. Алақтап жан-жағына қарады. Бірақ
баланың алақанындай кішкене тастақ құлазып бос жатыр. Маңайда анау
жымпиып жатқан жұмбақ жүлгеден басқа көз тоқтатардай ештеңе жоқ.
Костюков соған беттеді. Жақпарланып басталатын жіңішке сайға жалғыз
аяқ
қасқа соқпақ қүлайды екен. Қасқа соқпақ сай табанына апармай
тоқтамаймын
дегендей сумаңдай жөнелді. Сай бойынан бір дымқыл леп есті. Шамасы,
маңайда бұлак, бар тəрізді. Екі қапталдан түнере төнген көлеңке ұзара
түсті.
Костюков бір түрлі елегізіп кетті. Бірақ не де болса, ілгері жүрді. Аңғар
сайға
тереңдеген сайын тұла бойы тітіркеніп, мынау қара көлеңке тар
қамашаудан
кеңге шыққанша асықты. Кенет алдынан орағыта қүлаған жақпар мүйіс
ұшырасты. Жақпар мүйістен əрі қарай сай табаны жайдақтанып сала берді.
Жайдақ қолатқа қалын ши өсіпті. Қалың шидің арасынан тысыр-тысыр
дыбыс шығады. Ауыл маңынан ұзамайтын азғантай жандық малдың
осында
жайылатын түрі бар. Шамасы, Зердебайға біткен тұяқ та осы арадан қорек
айыратын шығар. Ендеше, Торғынды осы маңда ұшырастырып қалуы
мүмкін...
Бала жігіт жүрегі лүп-лүп етіп асыға аяңдады. Қалың ши төңіректі
көлкештеп алған. Жайылып жүрген малдың пысқырғаны, тұяқ тысыры
естілгенмен өздері көрінбейді. Кенет алдыңғы жақтан ат пысқырғандай,
ауыздық сылдырағандай болды. Костюков қалт тоқтады. Қасындағы жуан
түп шидің тасасына барып ілгеріге көз тікті. Бір жал-құйрығы төгілген
баран
ат жайылып тұр. Аяғын тұсап, жүгенін сыпырмай, ауыздығын бос салыпты.
Өзі ерттеулі. Сай бойынан өзі ұнататын шөп көрді ме екен, анда-мұнда
шапшып жайылады. Бұл неғылған ерттеулі ат? Елсіз сайға кеп ат жайған
бұл
неғылған жолаушы? Костюков аңтарылып тұр. Ілгері жүрерін де, кейін
қайтарын да біле алмады. Ілгері жүрер еді — мына баран аттың иесінің
неғылған адам екенін, не істеп жатқанын кім біліпті? Кейін қайтар еді —
мынау елсіз сайда жалғыз жайылып тұрған баран аттың жай-жапсарынан
бірдеңе білмей тұрып қалай қайта алады?! Баран ат қаннен-қаперсіз,
ауыздығы сылдырап шапшып-шапшып қояды. Бұл əлгі шидің тасасында
тырп ете алмай əлі тұр. Кенет аттың арт жағындағы қалың ши қозғалғандай
болды. Əлдекім келе жатқандай. Əне бірдеңе қылаң етті. Боз шекпенді
біреу.
Қазақтардың шиді топтап-топтап беліне салып тартып қалатынын, сонда
бір
уыс ши күтір етіп суырылып шығатынын, оның қабығын аршып, сыртына
қызылды-жасыл жүн орап, ақ бақанды көлденең құрып, оның екі жағына
қалақ-қалақ тас теңдеп, үйге ұстайтын əдемі жасау тоқып шығатынын
Костюков талай жерде көріп жүр. Шиді көбіне еркектер тартып, əйелдер
тоқитын. Бірақ мынау қалың шидің арасында басы ғана қарауытып
жайбарақат кезіп келе жатқан боз шекпенді адам ши тартып жүрген кісіге
ұқсамайды. Біреумен сөйлесіп келе жатқандай арғы жағына шұқшия
бұрылып апты. Əне қалың шидің арасындағы алаңқайға да шықты.
Қасында
біреу ілесіп келе жатыр. Көйлегі шұбатылған əйел. Боз шекпенді оны
бауырына тартып құшақтай ұстапты. Ар жағындағы əйелдің тек делеңдеген
көйлегінің етегі ғана көрінеді. Екеуі жайылып жүрген баран аттың қасына
барды. Əйел аттың тасасында. Боз шекпенді еркек еңкейіп атының түсауын
шешті, əйел буырыл аттың жалынан ұстап жаяу барады. Екеуі жайдақ
сайдың бір жақ қапталына шығып жатқан жалғыз аяқ сүрлеуді бойлап кетіп
барады. Сайдың жиегіне жете бере тоқтай қалысты. Аттың тасасындағы
кісі
қасындағы əйелге құшағын созып еңкейіп сүйді. Əйел артына бір бұрылып
қарап сайдан шығып кетті. Баран атты əлғі орынында қалқиып біраз тұрды.
Сосын атына мініп, сайды бойлап төмен тартты.
Костюков қалың шидің тасасында ербиіп əлі тұр. Тысыр-тысыр ат жүрісі
де естілмей қалды. Жым-жырт сайдың бойында жападан-жалғыз қалғанына
көзі əбден жеткен соң барып ізінше кері қайтты. Манағыдай ентелемей
ілбіп
жай басып келеді. Мынау аран қара сайдың қара көлеңкесіне де елегізген
жоқ. Бірақ бір түрлі қараптан-қарап көңілі құлазып қоя берді. Əлгі адамдар
мұңда неғып жүр? Əлгі əйел кім? Баран атты кім? Көкірегіне ойда жоқ
орныққан осы үш сауалға ол ешқандай жауап таба алмады, өз ойымен өзі
болып келе жатып төңірегіне көз де салмапты. Күн еңкейіп қалған екен.
Хан
ауылы жаққа қарап еді, Зердебайдың үйінің алдында жер ошақ басында
əрліберлі көлеңдеп Торғын жүр. Ол үйге енді баруға кеш. Амалсыз қосына
қайтты. Кешке жатарда Костюков манағы көргенін Цапаевқа айтып еді.
Дөкір неме мазақ қылды.
— Қатын мен еркектің елсіз сайдың бойы түгілі үй алдындағы шошалада
екеуден-екеу оңаша қалса, не істейтіні белгілі емес пе? Соған да ақылың
жетпей ме, маубас неме?
Сергей Костюков бір бұрқ етіп теріс аунап түсті.
Өз іргеңді өзің қымтап, өз қайғыңмен өзің болған тағы бір ай өтіп барады.
Төр алдында жата-жата жамбасы ұйып қалған Тевкелев аяқ-қолын созбаққа
сыртқа шығады. Сыртқа шыққанмен көз тоқтатар, көңіл алдарқатар ештеңе
таба алмай, қайтадан ішке кіреді. Ішке кіргесін де көңілі байыз таппай, не
істеп не қоярын білмейді. Баяғы сол сыңғырама сандығын барып ашады,
баяғы сол былғары қапты қалың дəптерін тауып алады. Ішін ашып оқи
бастайды. Бəрі де сол белгілі хикая. Оқымай-ақ көңілінде жатталып жатқан
оқиғалар. Кейінгі сентябрь айында жазу түсіп жарымапты. Оған қарап ол
айда ештеңе болмаған екен деп ойлауға болмайды. Қайта бұны
қақпанға түскен бөрідей қан жылатқан ең ауыр ай, ең пəлекет ай сол болды.
Бұрын əйтеуір ілуде біреу соғып тұратын. Бұрын əйтеуір анда-санда шығып
қайтқан серіктері ауыз толтырарлық хабар айтып келетін. Ал сентябрьде
оның ешбірі болған жоқ. Əйтеуір ине жұтып қойған иттей тызалаңдаған
тіршілік. Қасындағы нөкерлері елге əне қайтамыз, міне қайтамыз деп
көптен
күбінулі. Бұның көзін ала беріп сыпсыңдаса жөнеледі. Айтатындары — сол
баяғы Уфаға қайтып аман-есен аяқ асырып алатындарының жайы. Ал
бұның
сол іргеге телмірген, есікке телмірген басыр күйі. Бұрын күн ыссыда іргені
түріп қоятыны бар еді, енді таң суып, сол түрулі есіктен басқа төрт болған
көзіңді төңірекке салдырар саңлау қалмай барады. Үй сыртында қашанғы
қалқиып тұрарсың. Сентябрь солай сенделумен өтті. Бүкіл ай бойына
белдеуіне бар болғаны екі рет қана ат байланды. Бір рет Шерін Дөндіктің
Сəмекеге тұтқын даулап бара жатқан екі елшісі соқты. Ол екеуі бұны біраз
хабарға кенелтіп кетті. Доржы Назаровтың Шерін Дендікпен ашықтанашық
айқасқа шыққаны рас керінеді. Бүкіл ұлыс атқа мініп ереуілдеп кетіпті. Екі
елші күндіз қалқа-қалтарыстарға тығылып, түн бойы сəуір салып,
ереуілшіл
ұлыстың үстінен итшілеп зорға өтіпті. Бір байқағандары — Доржының
еліндегі өрттің исі қазақ даласында да көңірси бастапты. Батыр сұлтанның
қол астындағы ауылдардың қай-қайсысының да желкесі қаңтарулы аттан
көрінбейді. Қазақтардың бүйтіп тал түсте ат қаңтарып жүргендері тегін
емес
сияқты.
Қалмақтың екі елшісі Сəмеке ұлысына аттанып кеткен соң екі күннен кейін
қасында үш кісі жолдасы бар Қосбармақ деген қазақ келді. Көктемде
қалмақ
ұлысына барып сауда жасап қайтамыз деген сегіз адамын жолдағы Жайық
казак орыстары ұстап қалып жібермей отыр, соларды босат деп қолхат
берсейші деп жалынды. Елші де безеріп алды. Кейінгі кезде Жайық
бойында
да, Тобыл бойында да қазақтардың орыс қоныстарына тиісуі көбейіп кетті.
Əулекі біреулер бұған қыр қылып орыс тұтқындарын қолдарын қыл
арқанмен буып, ауыл сыртынан айдап өтеді. Анада Əбілқайыр аңнан келе
жатып сондай төрт орысты шырылдатып ат кетіне өңгеріп бара
жатқандарды
көріп қап, соңынан қуып жетіп екеуін əзер айырып алыпты. Елшінің есіне
сол тусіп, Қосбармақтың жалынып-жалпайғанына илікпей қойды.
— Зорлықты батпан бексе жуан ауылдар жасайды да, зардабын жүдеубас
біздер тартамыз, — деп күйініп, ол кетті.
Содан соң ешкім ат ізін салмады.
Енді, міне, сентябрь өтіп, октябрь туды. Жылмаңтөс Юмаш тағы бір тосын
хабар тауып əкелді. Қазақтарға Доржы мен Лобжыдан тағы да бір елші
келіпті. Аты — Бөлек. Сол Бөлек: «Ақылдарың болса, Əбілқайыр мен
Бекенбайдың айтқандарына ермеңдер. Есет үшеуінің көзін құртыңдар. Ақ
патша жарылғаса, баяғыдан бері қол астында отырған қалмақтарды
жарылғамай ма? Аюкеден қалған жалғыз шаңырақты қарқалази еткенмен,
қалғандарымызды қан қақсатып отырған жоқ па?! Ертең сендерге де соны
істейді. Əлгі Əбілқайыр, Бөкенбай, Есет — үш жəреукелерінің ауызынан ақ
майды ағызады да, сендерді көк мұзға жалаңбұт отырғызады.
Желкелеріңнен
көк сүңгісін оқтап тұрып алғанда мына күндеріңе зар болғандарыңды бірақ
білерсіңдер. Одан да бізге қосылып, патшаға қарсы соғыс ашайық. Олай
ететін болсаңдар, біз сендерден алған тұтқындарымызды түгел қайтарып
береміз. Арамыздағы өткен-кеткен ашу-араздың бəрін ұмытамыз», — деп
үгіт таратып жүрген көрінеді. Бұл жолы қазақтардың əлгі арапшының
айтқанына едəуір ылығып қалған түрлері байқалады. Екі арыстан жиырма
мың əскер жиып қалмақтарға қолғабыс береміз деп желпініп жүрген
қызылтанаулар жеткілікті көрінді. Олар ақ патшаның елшісіне енді
ешкіммен
кездестірмейміз, ешкімге хат жазғызбаймыз, ешқайда аттап
шығартқызбаймыз, жасырынып еліне қашып кетуіне жол бергізбейміз деп
жағалай қадағалау қойғызыпты. Бəсе, соңғы күндері алыс-алыс жалдардың
басынан əлдеқайда əлдеқандай бір жүргіншілер өтуші еді. Ешқайсысы не
бұның қосына, не хан ордаға бұрылып соқпайтын. Көкжиектен қылт-қылт
көрінетін де, қайтадан жоқ боп кететін. Хан ауылынан анда-мында шығып
тұратын Нияз сұлтан тағы да қап-қап хабар өңгеріп қайтатын боп жүр.
Күйеу
баласының аулын күні-түні ат қамайды да жатады дейді. Бұны бұрынғыдай
жалбырай қарсы алмай, ерқашты аттай қыржыңдап қалатынды
шығарыпты.
Ұры тазы құсап Барақ ұлысының жігіттері сұқақтайды да жүреді.
Əйелдердің
де талай өсекке кенеліп қалған түрлері бар.
Батыр сұлтан баласы Қайыпқа Барақ сұлтанның қызын əйел үстіне алып
бермекші көрінеді. Сонда Қайып қарындасын алып отырған Кіші жүз ханы
Əбілқайырға да, қызын алғалы отырған Орта жүз сұлтаны Бараққа да
бірдей
күйеу, бірдей жұрағат болмақшы. Өткен қыста Батырдың Өсеке тұқымымен
сүйек жаңғыртуға сонша неге өліп-өше қалғанының сыры да енді
анықталды.
Күйеу бала боп сызылып-мызылудан құтылып, құдандал боп терезесін тең
ұстауға асыққаны екен ғой. Баласына Өсеке тұқымынан тағы бір қызды
қосақтап, өз басына бостандық алса, енді оған Тұрсын тұқымынан қыз
алып
беріп, баласының басына бостандық алып бермекші. Бір ауылдың дербес
күйеуінің қайын жұртымен қажасып жатпағы əдепсіздік, ал екі іргелі
ауылдың ортақ күйеуінің қай қайын жұртына қырын қарап, қай қайын
жұртына оң қарауы өзінің еркі. Соны жақсы білетін сұңғыла сұлтан
əуелден
бір-біріне тіс қайрап өткен екі əулеттің екеуімен де құда боп, екеуін алма
кезек саялап, екеуін алма-кезек қарап қыт-қытпен күн көрмекші. Біраздан
бері іргесі ажырамай бүтін отырған жанарыс ауылдарына алыста жатып
азуын айға білеген Барақтың ықпалының өте бастауы көп ұзамай бір
топалаңға ұрындырмай қоймады...
Қандай атқа мінсе де, аяғы салақтап жерге түсіп кететін, қуанышта да,
қайғыда да — қандай жағдайда да, аузын ашса, көмекейі көлкілдеп көрініп
тұратын осы бір мылжыңбас сұлтанның əңгімесіне Тевкелев те көп илана
қоймаушы еді, бірақ осы жолы қай сөзі де, көңіліне тебен инедей қадалыпқадалып тұрып алғаны. Хан ауылына қайта-қайта адам жүгіртеді. Күні-түні
құлағы түрік. Бірақ, жіпсіз маталып отырған көр құлақ елшіге мардымды
ештеңе естіле қоймады. Бəйбек Ағлұқ Бөкенбайдың ауылына соғып
қайтқан
екен. Уфадан келіп жатқан саудагер қазақ Жаубасар Қасболатовтан
қоржынның екі басын толтырып үнді шəйін əкеліпті. Оны өзіне шақыртып
алып, воеводаға хат беріп жібермек. Күндіз бұл ауылдан ешкім хан ордадан
басқа жаққа аттап шыға алмайды, Тымырайып жатқан қара жалдардың ар
жағында оларды қандай қауып күтіп тұрғанын ешкім білмейді. Ай бата
Таймасты Бөкенбайға жұмсады. Астына меңсіз қара мініп, үстіне мөлттей
қара киіп, қара сойылды тақымына басып, талай барымтаны бастан кешкен
Таймас батыр қара түнге сүңгіп жоғалды.
Ертеңіне күздің күні жылдай ұзарып батып болмағаны. Тевкелев те
тызақтап кіріп-шығып отыра алмағаны. Башқұрт билерін жиып ақылдасты.
— Таймас, аман-есен жетті ме екен?
— Жетпесе, ендігі бір хабары шығар еді ғой.
Жан-жақтың тым-тырыс жатқанына қарағанда, аман-есен жеткен болар.
— Ал, бүгін екеуі торушыдан қапысын тауып өте алар ма екен? Жолдан
ұстап ап, бізбен сөйлескізбей кері қайтарып жіберсе қайтеміз?
Башқұрттар əрі ақылдасып, бері ақылдасып амал тапты. Текелев пен Юмаш
жарық барында киімдерін өзгертіп хан ауылының қой тоғытып жүрген
адамдарына қосылып өзен бойына барады да, жұрт ауылдарына қайтқанда
тоғыттың маңындағы шоқ тоғайға жасырынып қалып қояды. Қараңғы түсе
Юмаш қалтарыстан шығып, Бөкенбайдың ауылынан келе жатқан
Таймастың
жолын тосып, Жаубасар екеуін тығылып жатқан Тевкелевке апарып
жолықтырады.
Күн батып, ымырт үйіріле елшілік қосы мен хан ордасы отырған тепсеңнің
ту сыртындағы құныс бел қара ормандай қарауытып шыға келді. Кейінгі
кезде елшілік қосына да бір қозғалыс біткені қарсы жақтың назарына ілініп
қалса керек.
Бір жағы жарлауыт, бір жағы ойпаң жылаишық өзеннен қырға қашып
сексие біткен бір шоқ талдың арасына етпеттей жығылған Тевкелев пен
Юмаш қауқылдасып хан ордаға қарай жылысып бара жатқан шолғыншы
топтарды көріп жатты. Маңайда аяқ басылып, түн қоюлана Юмаш
Бөкенбай
ауылынан келетін адам осы маңнан өтеді-ау деген түсқа барып қарағанды
қара жүлгенің арасына жатып алды. Түн ортасы ауа екеуі де қара киініп,
қара
мініп, аттарының тұяғын дүсір шықпасын деп киізбен таңып, үнсіз
жылжып
келе жатқан екі елесті Юмаш сонадайдан көзі шалып ңалды. Бұқпақтап
барып тізгіндеріне жармаса кетті. Шошып қалған, талдың арасында үстібасы
əлем-жəлем боп күтіп тұрған Тевкелев Жаубасарға жағдайды келте
баяндап,
қойын қалтасынан көнетоз əптиек шығарды.
— Кошелев мырзаға апарып бер, — деді.
Воеводаға хатын əптиектің соңғы бетіндегі ашық жерге кітаптың өз
жазуынан аудармай əдемілеп арап хəрпімен орысша жазып еді.
Жаубасар қою қараңғыға қайта сүңгіді. Елші екі серігімен сай бойынан
шыға берді. Əлдеқайдан шаң-шұң дауыстар шықты. Жаубасар бұтабұтаның
тасасында тығылып жатқан торуылшылардың төбесінен түссе керек. Шаңшұң əңгіме көп ұзамай басылды.
— Енді қолыма түссең, көзіңді құртам. Бұл араға аяқ басушы болма, — деп
біреу кіжінді.
Жаубасарды босатқан секілді. Тұла бойынан киелі кітаптан басқа сезікті
ештеңе таба алмаған сияқты.
Қарашаның қара суыққа ұрынбай май тоңғысыз боп өтер түрі бар. Аспан
ашық. Көз жетер жерде көңіліңді жабырқатардай ештеңе жоқ. Керілген
дала
кенезесін кептірген ыстықтан құтылғасын етек-жеңі кеңіп далия түскен.
Мизам шалған шөп басы күміс шашқандай күнге шағылысып жарқ-жұрқ
етеді. Ауылдар тағы да көген құрып, қой қосақтап күзем алуға кірісті. Бірақ
қай ауылға барсаң да, қырықтық басынан қатын-қалаш пен кəрі-құртаңды
ғана көресін. Тепсе темір үзетін тегеурінді жігіттер жым-жылас. Олардың
бəрі ат үстінде. Бірақ жағаласып жатқан жаулары жоқ. Ауыл мен ауылдың
арасын шаңдатып, ер үстіндегі изеңдескен ерсілі-қарсылы бір жөңкіліс.
Күні-түні топылған қара нөпір аттан талай ауылдың үсті тозып, үзіктерін
тозаң көмді. Бірақ, ондай топылысқа басқа ренжісе де, Батыр сұлтанның
ренжи қояр түрі көрінбейді. Қиыр-қиырдан жарақтанып келген жау түсірер
жігіттердің қарасы көбейген сайын көңілі тоғая түседі. Олардың кеңк-кеңк
күлкісі мен кергіме дауы да құлағына майдай жағады.
Бір төлеңгітін əдейі жиылып жатқан жігіттерді санауға қойды. Екінші
төлеңгіті кермедегі аттардың оң тақымындағы айқұш-ұйқыш таңбаларға
сығыраңдап əлек. Жігіттің саны төрт мыңға жетіп қапты. Кермедегі
аттардың
санынан тек алты шектінің ғана емес, исі алшының талай руының
таңбасын
табуға болады. Əзірге көзге ілікпей тұрғаны жеті рудың ғана таңбалары.
Соған қарағанда хан маңайының тақырлана түскен сыңайы бар.
Кейінгі жылдары Қайыптан қалған көне орда қақырадай боп ағарды.
Қашанғы қайың шаңырақтан басқаның бəрі жаңарған. Сырдың аяғындағы
қарақалпақ миясарлары басып берген қан күрең тор көз керегелерді көрерге
көз керек. Қыпша бел бойжеткендердей сылаңдаған сүйрік уықтар да
иінді-ақ. Есік пен төрі ен жайлау сегіз қанат ақ орданың іші қызылдыжасыл.
Оның көбі осы соңғы жылдары жиылған. Көрші Бұхара, Хиуа
хандықтарынан келген тарту-таралғы. Кейінгі кезде қошаметшіл жұрт:
«Хан
орда сіздің ордаңыздың қасында жетім қыздың үйіндей екен», — дегенді
көп
айтып жүр.
Батыр өз ордасына жұртты көп кіргізе бермейді. Келім-кетімді басқа үйде
қабылдайды. Мұнда қадау-қадау сенімді кісілер ғана аттайды. Бұрын өз
ауылына туралап келе жатқан кісі көрсе, алдынан шығып қарсы алғысы кеп
табаны қышып тұрар еді. Қазір іздеп келген мейманды қоналқы үйде
саржамбас қып күткізіп қоятынды шығарып жүр. Міне, екі-үш күннен бері
сый қонақтар түсетін жасаулы үйде Барақ ұлысынан келген екі-үш жігіт
алдын көре алмай сарғайып жатыр. Олардың неге келгені де белгілі.
Сондықтан да күткізе түсті. Өйткені, бұл ойланбай жауап қайтара салар
оңай
шаруа емес-ті.
Анада көктемде шаруасы шығып Əбілқайырдың ауылына барып қайтқан
Барақ ұлысының кісісі Жансары жол-жөнекей бұған соғып бір тосын хабар
айтқан-ды. Оны естігенде бұл ішін тартқан. Ақ пен қызылдың арасында
солаң етіп кіріп келген əлгі қаба сақал суық хабарын Бараққа да жеткізіпті.
Көкейіндегі қызыл құрт көмекейінен басын қылтылдатып тұратын көкіме
неме араға апта түсірмей, бұған бір сенімді жігітін жұмсапты. Қалтасына
хат
салып беріп жіберіпті.
Ол жігіт ез ағайындарынан қысастық көріп қашып шығып, Батырдың
панасына кеп бассауғалаған рай танытты. Сабазың менің балам болсын
дейтіндей сүйкімді неме. Жазық маңдай, қыр мұрын, жайнақ көз.
Батыр сұлтан оны жеке ұстайды. Көп ешкімге қоспайды. Оңаша шақырып
тапсырма береді. Оның не істеп, не қойып жүргенін бұл ауылда Батыр, ана
жақта Барақ қана біледі. Қонақ үйдегі үшеу сол шаруадан не өнетінін
білмек.
Батыр үйінен шықпай қабырғасымен кеңесті. Қанша дегенмен, өзі бір
кісінің
жүрегін тітіркендіретіндей тосын шаруа еді. Бірақ, бұл жолы тəуекел
етпесе,
қолына бірте-бірте бой үйретіп келе жатқан бақыт құсы пыр етіп қайта
ұшып
кетуі əбден ықтимал. Қазақтың бас ноқтасына қолымды енді жеткізем бе
деп
отырғанда, ол бақытынан өзі айырылып қалғысы келмейді. Онысын
мынау төңірегіне төрт тараптан жиылып жатқан қарақұрым жұрт бетбетіне шашырап безіп кетеді ғой. Сосын оларды маңына қайта жинап алып
көр! Мансап деген де етегін жел ашпаған балапан бойжеткеннің уыз
ықыласындай өтпелі неме көрінеді. Дер кезінде қапы жібермей қауып
қалмасаң, өмір бақи өкінумен өткенің. Ал, бұл жолы ойланбай-толғанбай
көз
жұмбайлыққа басуға тағы болмайды. Ел алдында біреуді масқара етем деп
жүріп, өзің масқараға ұшырап қалып жүрсең...
Батырдың ойы олай бір көлбеп, былай бір көлбеп, ақыры бір шешімге
келген сияқты. Не де болсə, елшіні тап осы қалпында еліне аман жіберіп
қоя
алмайды. Не де болса, Өсеке тұқымын бүйтіп басқа секіртіп қоя алмайды.
Ендеше, бір қанды оқиғаға бел бумай болмайды. Ол үшін тек ел үстіндегі
игі
жақсылардың ауызын алу аз. Жалпақ жұрттың өзі сенің жағаңа шығуы
керек.
Əбілқайырды сыртынан қанша ғайбаттағанмен дегеніңе жете алмайсың. Ол
үшін одан жұртты біржолата түңілтуің керек. Сонда ғана сенің қан төккен
қылмысың қасиетке, қараулығың ерлікке айналып шыға келмекші. Міне,
сонау мамыр айынан бері жер түбіндегі Барақтың күнара кісі шаптырып
құлағына құйып баққаны осы. Оны қайтып жүзеге асыратынын да өзі
айтып
берген. Бұл жайында ешкімге тіс жарып көргеі емес. Тіпті Жалтыр мен
Қосыбай да білмейді. Ертеі болары болып, бояуы сіңген соң барып
төбелерінен бір-ақ түсірмек. Егжей-тегжейлі хабардар тек Барақ екеуі ғана.
Барақты бұрын арам шеміршегін аспанға төсеген əңгүдік біреу көретін.
Сөйтсе, білмейтін қулығы жоқ қырык, қалта қырқылжыңның нағыз өзі
екен.
Батыр сұлтанның шалғайына қолым тиді ме, тимеді ме дегендей Қайыпқа
қызын теліп жүрген де өзі. Оны да төбеден түскендей қылмай, жер түбінен
тұспалдап жеткізді.
— Өзіңді де, балаңды да Өсеке тұқымына кіндіктен байлап тəуелді қып
қоямысың. Жігіттің жеті мүшесіне жеті əйел деген. Қайыпжанға қалған
əулеттерден де бір-бір төс жегіз. Өсеке балалары саған сосын қалай
кекірейе
алар екен!
Барақтың бұл сөзі де көңіліне бірден қонды. Құшақтасып құйрық-бауыр
асаспаса да, жекжаттықтан қаша қоймайтын рай танытып еді, екі арыс ел
бұлардың құдандылығынан құлақтанып үлгерді. Құлақтандырып жатқан да
бұл емес, еріні епсекті барақтың төңірегі. Одан, бірақ, айылын жиып
отырған
бұл жоқ. Күні кеше «Өсеке тұқымының қол баласы» деп кекетіп
жүргізбейтін
кергімелердің бірі бүгін өзі кеп, қызынын етегін бұның баласының
шалғайына байластырып, онысына ақ түйенің қарыны жарылғандай
алақайлап қуанып, өткен-кеткеннің тізгініне оратылып сүйінші сұрап
жүрсе,
масаттанбаса, неге ренжісін!
Болашақ құда жатса-тұрса мұның қамын ойлап, күнара бір атшабарын
аяғын салақтатып жібереді де тұрады. Кешегі келген үш жігіттен жіберген
хатын оқығанда қайран қалды. Бəрін қолмен қойып, көзбен көргендей қып
мөлдіретіп жазыпты.
«Егер сөйтіп жатса, бүйткеніміз дұрыс», «ал бүйтіп жатса, өйткеніміз
дұрыс». Əйтеуір қапы қалмайтындай қып барлық жағын қарастырып
бағыпты. Төңірегіне топтасып жатқан қату қолдың көптен кіжінгенмен
аттап
өте алмай келе жатқан ала жібін қазақтың кіндік араласы шешіп бермек.
Егер
бұл ойлағандары іс боп шықса, мен қазақпынның бəрі Əбілқайырдан теріс
айналып шыға келетіні сөзсіз. Бірақ оған дейін де солқылдақ ру басыларын
ушықтыра, өшіктіре түсу керек. Ол жолда қандай тəсіл, қандай айладан да
тайынуға болмайды.
Батырдың енді ойланып-толғанатын реті де жоқ екен. Жарақты көптің
басын құрап алғасын не ойланатыны, не толғанатыны бар! Енді тек
тəуекелге
мінуі ғана қалды. Дауыстап сырттан төлеңгітін шақырды. Едірең басып
телеңгіт кірді.
— Бар, əлгі кірмені шақыршы...
Төлеңгіт ештене аңғармасын деп жайбарақат сөйледі.
Үстінде құс таңдай сап тоқыған түйе жүн шекпені бар, сусарбөрікті, сұрша
жігіт табалдырықтан еппен аттады. Сексеуілдің шоғындай жылт-жылт
еткен
екі көзін сабаудай-сабаудай қою кірпіктің астына көміп, оң қолын
көкірегіне
апарып тағзым етіп тұра қалды. «Еркек адамның мүлəйім болғаны неткен
жексұрын! — деп ойлады ішінен мынау тал бойында бір міні жоқ сұлу
жігітті
жақтырмай қалған Батыр. — Бұндай жылысу немелерді кергенде он екіде
бір
гүлі ашылмаған бала қыздарда ес қалады дейсің бе? Барақ қу қайдағыны
қайдан тауып жіберген!..»
— Қалай, айтқан тапсырма орындалды ма?
Мəймөңке жігіт басын изеді.
«Үн қатпауын қарашы... Бірақ үндегенде де не дейді бұл сығыр...»
— Қанша рет жолықтыңдар?
Жігіт қапелімде тамағы құрғап қалғандай шашала тіл қатты.
— Сол... төрт-бес рет...
Екі беті ду қызарды.
— Бара бер!
Жігіт зып беріп шығып кетті.
«Төрт-бес рет кездессе, екеуі оңаша сайдың бойында көсік қазып жүрмеген
шығар» — деп ойлады Батыр мұртынан күліп.
Май тоңғысыз шуақ көзден бір-бір ұшты. Аспанның көкірегі аяқ астынан
ит талағандай жұлмаланып шыға келді. Əлдебір құдірет терістіктен
күнгейге
қарай шудаларын желкілдетіп мың-мың бура айдап өткендей, қара сұр
бұлттар ертелі кеш түйдек-түйдек көшеді де жатады. Жерге кейде ақ
жалқаяқ
бірдеңелер түсіп, олары сол бойда еріп кетеді. Олардың неге жөңкілісіп
жүргені белгісіз. Ал жердегілердің неге астарынан су шыққандай
сергелдеңге
түсіп жүргенін əркім-ақ білетінғе айналды. Жал-жалдың тасасына тығылып
тың тыңдаған құлақтарды селт еткізер жаңалық күн əткен сайын көбейіп
барады. Уфадан елшіге Қауым Топаров деген башқұрт келіпті. Қасына
ерткен он кісі саудагері бар. Орта жүздің жерінен асып, Кіші жүздің жеріне
жете бергенде бір терең сайдан тондарын теріс айналдырып киіп алған елу
қаралы əлем-жəлем біреулер шыға кеп, соңдарындағы керуендерін жетелей
жөнеліпті, өздерін местей қып сабап жол бойына тастап кетіпті. О;
бұзықтардың екі арыстың қайсысына жататынын да ешкім білмейді. Қауым
Топаровты воевода Кошелев Тевкелевтің хабарын біліп кел деп жұмсапты.
Арада он шақты күн өткесін Шерін Дөндік пен Лекбайдан үш салт атты
хабаршы келді. Екі қалмақ билеушісі Əбілқайырға хат жолдапты. Онда
қалмақ тайшыларының арасында алауыздық барын, бірақ оған қалмақ
ханының еш қысылмайтынын, өйткені орыс жандаралы Борятинскийдің
қол
астында елу мың атты əскер, отыз мың жаяу əскер, үш мың зеңбірек қай
жақтан «аттандаған» айқай шығар екен деп жаланып тұрғанын жазыпты.
Оны өңшең қоқан-лоқының ортасында қалған Əбілқайырға
қобалжымасын деп орыс əкімдері əдейі жаздыртып отырғаны белгілі
болды.
Бірақ жер түбіндегі генерал-губернатордың мұндай жұбату хаты ханға да,
елшіге де басу бола алмады. Өйткені, қазақ ұлыстарының қай пұшпағынан
да
келіп жатқан хабарлар бұл екеуінің мойынына қыл тұзақ бүгін
түспегенімен
ертең түсетінінен сыңай танытып баққан-ды. Батырдың маңындағы əскер
күннен-күнге көбейіп барады. Алты шектіні былай қойғанда, Əлім мен Бай
ұлының басқа ауылдары да Батыр сұлтанмен ауыз жаласа бастапты. Қайып
баласы Сəмеке, Əбілмəмбет, Барақ ұлыстарымен де ат құрғатпай
хабарласып
тұрады деседі.
Хан орда мен елші қосы мынау аламан-асыр сең жүре бастаған ұлы
дарияның ортасындағы қос аралдай. Қай күні топан басып қылғытып
салары
белгісіз. Жан-жақтан еміс-еміс жетіп жатқан хабардың бəрі үрейлі, бəрі
қорқынышты. Белдеуге кеп тірелген ат дусірінің қай-қайсысы да төбе
құйқаңды шымырлата келеді.
Аралдың етегінде отырған Шатемір ханмен бірігіп Хиуаны жаула деп
жіберген Нұралы сұлтан ел жаулап алмақ түгілі өз басымен қайғы боп төрт
ай жатжұрттың ортасында пенде боп отырып-отырып елге зорға аяқ
іліктірді.
Ол Нұралының қырсыздығын емес, Əбілқайырдың одақтастарының
алдында
қадірінің кете бастағанын көрсетеді.
Күнгейдің хабары əлгіндей болса, теріскейдің хабары одан да сөлекет.
Жаны ашитын азғантай ру басылардың бірі Есенбай бидің айтып келген
хабары бұлардың басындағы қара бұлттың бұрынғыдан да бетер қоюлана
түскенін байқатқандай. Мың атты башқұрт жарақтанып келіп Орта жүзді
шауыпты. Қырық жігітті мерт етіп, екі мың жылқы, жүз тұтқынды айдап
əкетіпті.
Бəрінен де осы башқұрттың барымтасы жанға батып тұр. «Жау жағадан
алғанда, бөрі етектен», — дегендей, Тевкелев пен Əбілқайырдың жандары
онсызда мұрындарының ұшында жүргенде мынандай күйге тап қылды.
Əлде
олардың арасынан да осының бəрін қасақана істеп жүрген қаскөй біреулер
табылды ма екен...
Тевкелевтің күйінгені сонша, бөксесін жерге тигізе алар емес. Отырса
болды, қол-аяғы қалтылдап қоя береді. Екі қолын көкірегіне айқара
қаусырып алып сенделеді де жүреді. Əбілқайырды шақыртып еді. Оның да
жетісіп жүргені шамалы екен. Көзінің алді жалқылдап ісініп кетіпті.
Мынаны естігенде ішін тартып, шөгіп отырып қалды. Онсыз да сұп-сұр
беті
онан сайын бедірейіп, бұдан көзін айырмай тесірейіп алды. Егер қазір көзі
тайып кетсе, бұның өзі де одан жалт бергелі тұрғандай.
— Бəсе, — деді хан ыңырсығанға да, ышқынғанға да ұқсамайтын біртүрлі
əжептарқы үн шығарып. — Мана сары ала таңнан Орта жүзден бес кісі біз
келгенше Тевкелевті қолыңнан шығарушы болма деп, ігір де жоқ, мігір де
жоқ, дəм ауыз тиместен кері шаба жөнеліп еді-ау.
Бұны естігенде Тевкелевтің екі көзі төбесіне шықты. Мың күн сынбас
шөлмектің бір күн сынар сын сағаты жақындап қалғаны ғой. Онсыз да
түтіп
жеуге дəлел таба алмай отырғандарға дəлел табылды. Енді не істемек
керек?
Бір-біріне не дерін білмеген екі үрейлі адам меңіреуленіп əлі отыр. Екеуі
тек тілден ғана емес, ес-түстен түгел айырылып қалғандай. Екеуі де бірінің
бетінен бірі көз айыра алмай бажырайып қарайды. Екеуі де бірін-бірі
жұбатқысы келеді, бірақ ауыздарына сөз түспейді. Біраздан кейін барып
естерін жинасты. Алдымен, Əбілқайыр тіл қатты.
— Ендеше, Орта жүзден қол жеткенше, қарап отыруға болмайды.
Тезірек Бөкенбайға адам жіберіп ақылдасайың. Жауға шабылып
қанына қарайып отырған ұлыстан қол келсе, ол ешкімді де аямайды. Не
істеп, не қоятындарын бір алла біледі! Бірақ олар не істеп не қойса да
жаманатын арқалайтын мына менмін. Сондықтан, мен сендерді олар
келгенше елдеріңе қайтаруым керек. Ақ патшаға берген антыма адал
екенімді өзіңіз де көріп тұрған шығарсыз. Бірақ, мынау жалына қол
апартпайтын жабайы жұрт діңкемді əбден құртып болды. Дəл қазір
оларды бұғалықтай алар дəрмен менде жоқ. Сондықтан алдияр
патшамызға айта барыңыз. Біріншіден, жер түбінен жіберген ақ жолтай
елшісіне ұлы ағзамның ұлық дəрежесіне лайық сый-сияпат көрсете
алмағаныма ұяттымын, екіншіден шарапатты да шапағатты патша ағзам
біздей мұңлық үмбетінің қол астындағы жұртты дегеніне көндіріп
жөнге сала алмағанына ашуланбасын. Бұл қазақ осы бетімен кете береді
екен
деп ойламасын. Егер ұлы алдияр өзі қол ұшын берер болса, бұл жұртты да
жөнге салуға болады. Ол үшін мынау көзіңіз көріп отырған қиқар ру
басыларының бірсыпырасын жазалап, бірсыпырасын Ресейдің алыс
шаһарларына жер аударып бұл арадан аластау керек. Басы Батыр сұлтан
қып
көздерін құртқан жөн. Сонда олардың орынын алатын жас билер əлгілер
құсап дəліріп кетпей, тізгіндерін тарта ұстап, аяқтарын аңдап басатын
болады. Бұның бəрі əуелі бір алланын, сосын ақ патшанын пəрменімен ғана
жүзеге аса алатын шаралар...
Əбілқайыр өз сөзіне-өзі сенбей тұрғандай бұның көзіне алақтай қарайды.
Іші қан жылап отырса да, Тевкелев ханның мынау таусыла сөйлеп тұрған
түрін көріп біртүрлі аяп кетті.
— Қапа болмаңыз. Ресейге аман жетер күн болса, сіздің адалдығыңызды,
ұлы императрица ағзамның ақжолтай елшісіне еткен ақ, қалтқысыз
еңбегіңізді түгел айтам. Егер əлгі ниетіңізді расында да жүзеге асыратын
болсаңыз, қазақ жұртының да жөнге келіп, салауатты ел боп кететініне мен
сенемін.
Хан елшінің жүзінде кекесін жоқ па дегендей, жалтақ-жалтақ қарап қояды.
Бірақ Тевкелевтің көзінен де, жүзінен де ондай кекесін нышанын таба
алмады. Сосын барып жүрегін басып орнықты сөйледі.
— Егер алдияр патша біз пақырдың өтінішімізді құп алып, Ор өзенінің
бойынан қамал тұрғызып, сол қамалдың ішінен маған арнайы үй, қора
жай салып берер болса, əлгі əулекі билерді тарту-таралғы таратамыз деп
алдап-сулап жинап алар едік те, көк желкелеріне көк сүңгі қадап қойып,
ішкі
Ресейге айдатар едік. Олардын көзі құрыса, қалған елдің жым болатынына
мен кепіл.
Тевкелев ханның бұл өтінішін де мізбақпай тыңдап, ақ патшаға бұлжытпай
айтып баруға уəде берді. Бірақ ханның ұлы императрица ағзамға əле-өлгенінше