Үркер - 13

барып біраздан соң Тобылға елші аттандырып еді, онысы орта жолда
ойраттарға қолды боп кетті. Əккі хан енді қазақтың өз аузын мықтап
алуға бел буды. Бірақ, қазақ ұйтқысының күші он жылға жетержетпесте қайтадан тоз-тоз боп іри бастады. Аз күндік табысқа мас
болған кер ауыз сұлтандар бет-бетімен кекірейіп кетті. Олардың шалқақ
басын жалынып-жалпайып жүріп қайтадан иліктіруге қиық көз жоңғар
құдайдың құтты күні қиқулай тиісіп мұрша бермей қойды. Оның үстіне
жағадан алып жатқан жауға туды өзі көтеріп, аламанды өзі бастап барып
бақ сынауға шамасы жете қояр түрі жоқ.
Ал, қаңқасын сүйретіп барады екен делік. Сонда толғай шаншар көк
найзаға қолының қуаты жетпей, саудыраған кəрі жілігін майдан
даласында шашып алып, кебенек киіп барып, кебін киіп қайтып жүрсе,
мына жұрты қара боранда жер тарпып алға түсетін айғырынан айрылған
бассыз үйірдей тоз-тоз боп тозып кетпейтініне кім кепіл!
Бақса, қашанғы ит жыртқан қақпыш қара терілігіне басып, кеше ғана
көрместей боп жүз шайысып кеткен ала көз жатқа қайтадан елші
шаптырып, елпектеп басын иіп, жалынып-жалпаюдан басқа жолы
қалмапты. Орыстың əлгі тепсе темір үзетін жас патшасы: «Қап, бəлем,
кəрі қақпас, солай ма екен! Шалңайсаң да, шамаңа қарап шалқаймайсың
ба? Шалқаям деп, өз ауыз омыртқаңды өзің омырып ала жаздаған
шығарсың! – деп табалайтын шығар. Табаласа, табаласын... Ақылың
жетіп тұрған жерге дəрменің жетпей тұрса, таба болмағанда
қайтпексің! Дүниеде арыстан басымен қыңсылаған күшігендерге көш
басшы болғаннан артық қорлық бар ма екен? Қарсақтай ғана қауқары
бола тұрып, жолбарыспын деп жөнді-жөнсіз жонын күдірейтіп,
көрінгенмен шақылдасып тістесіп бағатын тəйтік жұртқа бас-көз болудан
асқан азап бар дейсің бе! Еңкейе салар жерде олар: «Шалқайып бақ!» –
деп шаптығады, шалқая-шалқая шатың айырыла жаздап тұрғанда:
«Ойбай-ау, қарап отырып өлеміз бе, тіліңнің ебі қайда, бір амалын
таппайсың ба?» – деп тапсынады. Басыңның алтын кезінде бақырдың
орынына жұмсайды, бақырға айналған кезінде: «Алтынның орынына
жүрмейсің, нашарсың, нəмартсың!» – деп дігірлейді.
Ішінен қан жылап тұрса да, көп тобырдың айтқанына көнді. Өзі елші
жіберер еді. Өкпелері қара қазандай боп отырған ұлықтардың талақтары
тарс айырылып бірден сырт айналып кетуі мүмкін ғой. Сондықтан орыс
шебіне жақын отырған ұлысбектерін пайдаланғысы келді. Оларға
ойраттардың қолына түсіп жататын орыс тұтқындарын босатып алып
солардан Тобыл əкімдеріне: «Қазақтар енді сіздерге тиіспейді. Мəңгі-бақи
тату-тəтті тұрғысы келеді», – деп сəлем айтқызды. Тіпті бір-екеуіне ақ
патшадан қонтайшыға қарсы соғысқа көмек сұрап жалынып-жалпайтып
хат та жазғызды. Бірақ, оның бəріне өзінің еш қатысы жоқтай, əлгі
ұлысбектердің өзінен шығып отырғандай қып көрсетіп бақты. Онысы
орыс патшасының алдында бетінің шіркеулілігінен ғана емес еді. Ол ақ
патша бір кезде өз елшісіне астамдық көрсеткен асау ханды мұқату үшін
баяғыдан бері оның айтқандарына құлақ аспай келіп, енді қол
астындағылардың қолқасын орындап, қыр көрсетер ме екен деп есеп
қылған-ды. Ол есебі оңға басса, сары ала иық орыс сарбаздарын өз
əскеріне қосып қонтайшыға қарсы жорыққа аттандырмақ еді. Тіпті мың
бір жүз жиырма тоғызыншы жылы Тобылға екі елшісін жібергенде де:
«Тəукеден келдік деп жүрмеңдер. Қазақ ордасынан келген елшіміз
деңдер. Бірақ, біздің сізге қандай мақсатпен келгенімізден хан да
хабардар деңдер», – деп тапсырған. Ондағы ойы - Сібір əкімшілігі
елшілікті жылы қабылдап, жақын ыңғай танытып жатса, одан арғы
мəмлеге өзі тікелей араласу еді.
Елшілікті сол жылы қыркүйек айында Сібір əкімі Гагарин қабылдады:
– Сібір губерниясынан қазақ ордасына шапқын-шылық болмайды. Қол
астындағыларға сіздермен тату-тəтті тұруға бұйрық берем, – деп уəде
етті.
Тоқтап қалған сауда-саттықты қайта жандандырьш, сауда жасай келген
қазақтар мен бұхарлықтардан алым-салық алмауға кепілдік берді.
Сол тұста патша əкімдеріне Тəукемен жарысып, Қайып та үсті-үстіне
елшілік жөнелтумен болды. Шамасы, оған өзі əдейі бой тасалай тұрып,
сыр тартып көру үшін, өз атыңнан елші жібер деп ақыл беріп жүрген
Тəуке болса керек. Сонысын малданды ма, жоқ ағасы қартайып келе
жатқанда жұрт алдында абырой алып қалғысы келді ме, – Қайып бұл іске
бар ынты-шынтын салып бақты.
Əбілқайыр ол тұста Патшамен одақ жасау жəйі сөз болды-ак,, тіл мен
жақтан айырылып бұға қалатын. Əз Тəукенің өзі абырой таба алмай
жатқан жаманатты іске араласып жыны бар ма! Оның үстіне ылғи
шеткері улыстарды билеп, шалғайды жайлап, көрші жұрттардың ақ
патшаға деген қас-қабағынан да біраз хабардартұғын. Калмақ тайшылары
да, башқұрт тархандары да ол жайында сөз болса, жиралаңдап, қолын
бір сілтеп шыға келетін. Оларға айтқызсаң-ақ патшаның да жарылқап
жатқаны шамалы.
Əбілқайыр көпке дейін сол пікірмен жүрді. Төукені қостаса, онсыз да қит
етсе, шиге шаншып көз түрткі қып бағатын жас сұлтандардың назарына
ілігеді, оларды жақтайын десе, өзінен көп үміт артып, қошамет көрсетіп
баққан аға хан мен ел ұстар кəрі билердің жел жағынан шығып қалады.
Онсыз да екі оттың ортасындағы əуре-сарсаң басын құр бекерге
жаманатқа қалдырғысы келмейді. Ол жылдары қазақтардың орыс
шебіне жортуылы тым көбейіп кетіп еді. Əбілқайыр оларға тікелей
араласпағанмен, қашқын татарлар мен қарақалпақ қолдарына күш
қосып тұрды. Соларға ілесіп сонау Қазанға дейін барып қайтқаны да бар.
Ресейдің шын жағдайын да сонда сезді. Сөйтсе, олар Тобыл саудагерлері
мен қашқын татарлар айтып жүргендей сорлы мемлекет көрінбеді. Қол
астындағы қалмақ пен башқұртты сырт жұрттарға басынтпай
тұрғандары да рас сияқты. Енді ол орыс шебінен аяғын тартайын деді.
Сүйтіп жүргенде, сонау Ырғыз бойындағы өз ұлысындағы Əбілқайырға
аты ақ сабын боп терлеген шабармен келді. Таң атар-атпаста ауыл шетіне
«ой бауырымдап» шауып кірген суыт жүргіншінің əжептарқы
айқайынан жұрт бірден аяқтарына мініп, тікесінен тік тұрды.
Ат үстінен домалап түскен шабарманның бар айтқаны:
– Əз Тəуке дүние салды!
Мұны естігенде ел үрпиісіп қалды. Еркек кіндік жалма-жан бес қаруын
асынып атқа қонды. Ана жалдың басында да - андыздап келе жатқан бір
жұрт. Мына жалдың басында да - андыздап келе жатқан бір жұрт. Бəрінің
де мінгені қара. Бəрінің де кигені қара. Бəрінің де ұнжырғасы түсіп кеткен.
Бəрінің де жүрісі сылбыр. Əншейінде көкке ойнатып жалақтатып
ұстайтын көк найзаларын, желектерін жерге салбыратып сүйретіп
келеді. Бəрінің де бой түзеген бағыты – Түркістан.
Күллі Түркістан азан-қазан. Күллі Түркістан қара жамылған. Күллі
Түркістанның беттері ісіп, дауыстары қарлыққан. Күллі Түркістан
топыраққа былғанып жер бауырлап жатыр. Көктегі арсыз күннен басқа
жадырап, жарқырап тұрған ешкім, ештеңе жоқ.
Қожахмет күмбезі үш арыстың игі жақсыларына лықа толы. Хан
мəжілісі өтетін ақ сарайда ақ шымылдықтың ар жағында жүзін
құбылаға қаратып ұзынынан түсіп Тəуке жатыр. Оны исі қазақтың бетке
ұстар сұлтандары, билері, батырлары күні-түні мізбақпай күзетіп
отыр. Бəрінің де еңсесі түсіп кеткен. Бəрінің де көңілдері қаяу. Бəрінің де
əңдері боп-боз. Бəрі де бастарын омырауына алып ойланып қалған. Бір
жұрттың бар қадыр-қайратын, ақыл-парасатын арңалап жүрген осы бір
азғантай топ ақ шымылдықтың ар жағында ұзыннан сұлап түскен көш
бастарларынын мынау қазасынан көп жəйді аңғарып, кеп жəйға
қанығып отыр.
Өрнегіне зер төккен парсы кілеміне оранып шымылдықтың ар жағында
еңсегей бойлы ер Есімнің немересі, салқам Жəңгірдің бел баласы Тəуке
жатыр.
Оның бойындағы бес жүз жылдан бері дүниені дүрліктіріп келе жатқан
өктем əулетінің дүлей қаны қазір жойқын жүрісінен жанылып əншейін
бір қызыл іркілдікке айналып ұйый бастады. Ақ жамылып, кебін оранып
жатқан мынау меңіреу мүрденің он алтыншы атасы аспан астын түптүгелімен тізесіне басқысы келген қаһарлы Шыңғыстың өзітұғын.
Шыңғыстың тұла бойы тұңғышы Жошы он үш ұл сүйген адам деседі.
Онын төртеуі Дұғажіса, Есен, Бəрі, Мұхамбет дүниеден тұқым көрмей
өтіпті де, қалған тоғызы – Бату, Шəйбан, Тəуел, Таңғұт, Бұғала, Сұңқар,
Жымпай, Тоқа-Темір, Үдыр əулеттері тарыдай тасып, бидайдай бөр-тіпті.
Қазақ ұлыстарындағы хандар – солардың Тоқа-Темірінің ұрпағы
көрінеді. Тоқа-Темірден Орын-Темір, Өз-Темір, Баймүр, Баян деген төрт
ұл туыпты, қазақ хандары соның Өз-Темірінен тарайды. Өз-Темірдің
белінен Қарақыр, Сарша, Абай, Қожа – төрт əулет жаратылған. Соның
Қожасынан Садық, Бəдік деген екі ұл болады. Бəдіктен Алтын Орданың
басы піспей, бет-бетіне пышырай бастағанда Ақ Ордадан қалың қолмен
аттанып барып, қайтадан қылыштың күші, найзаның ұшымен біріктірмек
болатын атақты Орыс хан туады. Орыс хан жеті ұл, бес қыз сүйіпті.
Тоқтақия, Құтлықбұғы, Тұғлық, Болат, Құйыршық, Тоқтаболат,
Сейдахмет, Сейдалы атты жетеудің қазақ тағын иемденгендері –
Тоқтақия мен Құтлықбұғының ұрпақтары екен. Тоқтақияның Болатынан
Керей хан туады.
Сол Керей Жəнібек деген сұлтанмен бірге Дешті Қыпшақты билеп
отырған Шəйбан тұқымымен ат құйрығын үзісіп, қол астындағы
ұлыстарын Шу бойына апарып, өз алдына қазақ деген ел етпей ме! Керей
Тоқтақияның немересі болса, Жəнібек Тоқтақияның туған бауыры
Құтлық Бұғының шөбересі еді. Құтлық Бұғыдан Алтын Орданың тағына
отырған Құйыршық хан туса, одан əкесінің жолын қуып, тақ мініп, таж
киген Барақ хан тумай ма! Ол Мірсейіт, Мірқасым, Əбусейіт дейтін үш ұл
сүймей ме! Соның кенжесі Əбусейітті жұрт Жəнібек деп атап кетіпті.
Қазақ жұрты Шу мен Қордай бойына кеп орнығып, өз алдына түтін
түтеткесін алғашқы ханы қып Керейді сайлайды. Ол өлгесін баласы
Бұрындық бұйда ұстайды. Бұрындыңтан кейін таққа Жəнібек отырады.
Жəнібек өлгесін ел тізгіні Бұрындықтан қалған Сайхын, Сəнжар-Жаһан,
Жаһан-бақтылардың ешқайсысына бұйырмай, біржола Жəнібек əулетіне
ауысады.
Жəнібектің баласы тоғыз екен: Жиренше, Махмұт, Жəдік, Қасым, Айтық,
Өсеке, Қанбар, Таныш, Жаныш. Сауранды билеп тұрған Жиренше мен
Созақты билеп тұрған Махмұт əкелерінің тірі кезінде-ақ Шəйбан
əулетімен шайқаста оққа ұшады. Қазақ билігі екі ағасы өліп, қалған
əулетке өзі бас болып қалған Жəдікке солай тиеді, əйтпесе, алдындағы екі
ағасының біреуі болмаса, біреуі тірі болғанда Жəдіктін де балалары
Өсеке балалары құсап, төрге аттап шыға алмай, оң жақ босағада
жамбастарын шірітетін еді. Сөйткен Жəдік Шақыбек, Шақпахыт
атанатын, кейін ақсақ Темір əулетін Үнді асырып жіберетін Мұхамбет
Шəйбанидың қыспағына ұшырайды. Ақыры сол Мұқамбеттің
сойылын соғып жүрген Мүсаның ұлы Шегем мырза Жыланды тауының
қасында қазақ сұлтаны Жəдік Жəнібек ұлын екі баласымен бірге
өлтіріп кетті. Оның тағына інісі Қасым отырды. Қасымның тұсында
қазақтың еңсесі қайтадан көтерілді. Бір жорықта қазақтар екі жүз мың
кісіні атқа мінгізіпті деседі. Қасымнан қалған қасқа жол да сол
жортуылдардан түскен шығар. Сүйткен Қасым да бұл дүниеден өтіп,
сүйегі сонау Жайық бойындағы Сарайшықтың кебір топырағының
астында əлдеқашан қурап қалды. Оның орынын баласы Мамаш аз-кем
иеленіп, ол да бір жорықта мерт болғасын Жəдік ұлы Таһир таққа
отырды. Таһирден кейін тақ мінген Бұйдаш қазақ пен өзбектің бұйдасын
қоса ұстады. Бұйдаш өлгесін билік Қасым тұқымына қайтып барды. Үш
жүзді үш жүз еткен Ақназар тізгінді сол кезде ұстады. Мағолстаннан
бөлінген тайпаларды Ұлы жүз, Сарыарқадан Шуға ауып барған Ақ
орданың тайпаларын Орта жүз, Ноғай ордасынан қосылған алшынды
Кіші жүз атандырған да сол. Алашты алаш етті дейтін Ақназардың
артында Маңғытай, Дінмұхамбет дейтін екі бірдей ұл қалғанмен екеуіне
де билік тимей өтті. Тек Дінмұхамбеттің ғана Бұхара, Тамды маңындағы
азғантай ұлысқа кемді-күн хан болғаны бар.
Ақназардың бергі заманда қазақ тағы Жəдік балаларының тақымына
басыбайлы тиді. Ноғай мырзасы Шегеммен шайқаста екі баласымен бірге
шəйіт боп, қазір Хиуадағы Бақырған атада жаны жаннатта жатқан
Жəдік сұлтан заманында ұрғашы нəсілінен аса салымды кісі болған
сияқты. Перзенттен де кенделік көрмепті. Үлкен ұлдары Таһир мен
Бұйдаш əкелеріндей емес қазақ тағының қызығын көрудей-ақ көрді.
Бұйдаш сұлтан өз бауырынан өрбіген жиырма төрт сұлтанмен бірге
Шағатай ұлысындағы бір шайқаста бір төбенің басында жайрап қалды.
Тоғыз жирен атанған сойдауылдай-сойдауылдай тоғыз ұлымен Тұғым
сұлтан да туған бауыры Бұдаштың кебін киеді. Жəдік сұлтанның
Абайханның туған Шығайы мен Мəлігінен, əсіресе, Шығайынан көп
ұрпақ өрбиді. Қазір Бұхара түбіндегі Күміскентте жатқан Шығай сұлтан
да əйел жағынан əкесіне дес бере қоймаса керек. Алтынхан бикемнен
Сейітқұл мен Ондан, Шағатай тұқымынан алған Жақсыбикемнен Тоқай,
Есім, Сабырбек, Бұрындық ханның қызы Дəдем ханымнан Əли, Сұлым,
Ыбырайым, Шəйім деген ұл сүйеді. Қазақта мынау Тəуке өліп жатқан
күнге дейінгі жүз елу жыл бойына билік бермей келе жатқан осы тоқпақ
жілік
тоғыз ұлдың торпағы. Шығайдың тұла бойы тұңғышы Онданның атағы
заманында əкесінен асып кете жаздапты. Бас сардар Ондан отызға жетержетпесінде жоңғардан қаза тауып, міне, бүгін үш арыс қазақ тағы да қара
жамылып кеп, қамырыға қоршап тұрған Қожахмет Жасауи ғимаратының
астынан мəңгілікке жайлы қоныс тауыпты. Оның Өсеке сұлтанның
немересі, Болат сұлтанның қызы Алтын ханымнан туған бір ұлы
Шəйхіслəм
Тəуекел хан исі қазақтың тізгінін ұстады, екінші ұлы Оразмұхамбет он үш
жасында əкесінен қалып, он алты жасында Мəскеу патшасының тас
сарайынан бір-ақ шығып, жиырма жасында Қама дарияның бойындағы
Керман шаһарына хан болады. Бүгінде қалың найманның делбесін ұстап
отырған Күшік пен Барақтың аталары, бір кезде Ұлы жүздің ноқтасын өз
қолдарына ұстаған Тұрсын, Құдайменді, Көжектер де Ондан
сұлтанныңкіші
əйелі, Бұрындық ханның немересі Шүйім ханымның етегінен өрбігендер.
Көшпелі бақыт Тəуекел өлгелі Есім топырағына біржолата тұрақтайын
деген
түрі бар. Еңсегей бойлы ер Есім тақты кезінің тірісінде-ақ үлкен ұлы
салқам
Жəңгірге берді. Салқам Жəңгір билікті ағасы Сырдақты көрмей, баласы
Тəукеге ұстатты. Не де болса, қазақ тағы басы айналған күшіктей тоғыз
ұлды
Жəнібектің екі баласының ғана ауылдарынан шырқ айналып шыға алмай
келеді. Бұдан былай да солай бола бере ме, жоқ па – оны мынау қаралы
жиынның артынан болатын сайлау көрсетеді. Сондықтан да бүгін, əсіресе,
сұлтандар жағының қабақтары қатуырақ. Олар тек көшбасшыларынан
айрылғандарына ғана қабырғасы қайысып отырған жоқ, ертең үш арыстың
игі жақсыларының қолындағы уыздай аппақ өре киізге қайсымыздың
жамбасымыз тиер екен деп те отыр. Талайының қаралай тамағы ісіп,
қаралай
жемсауы күлбіреп отыр. Мынау оң жақтағы атылас шымылдыққа қарап
емініп отырған арқар ұрандылардың арасында іштерінен ойша əлдеқашан
бақилық болған бағзы бабалардың аруақтарын қозғап, баяғыдағы өткенкеткендердің қиыр-шиыр, екжей-тегжейлерін аударыстырып отырған
жалғыз
тек Əбілқайыр ғана болмаса керек. Талайлар кептен бергі кетіп жүрген
есеміз осы жолы қайтпас па екен деген есек дəменің соңында еді.
Шынында да, бұл жолы ойланса, ойланғандай еді. Жиренше мен Махмүд
ерте
қаза тапты. Алтын тақты кезек мініп дəндеген екі əулеттің бірі - Ақназар
тұқымы əлдеқашан тыйылып қалды. Ал, Айтық, Өсеке, Қанбар, Таныш,
Жаныш – бес əулеттен өрбіген ұрпақтың тақ дегенде əлі күнге иманды
ауыздары сылп етіп көрген емес. Таныш пен Жаныш жастай шəйіт болып,
өздерін де, дүниеге келуге үлгере алмай кеткен ұрпақтарын да бақ
дəметкен,
тақ дəметкен көз күйіктен біржола құтқарды. Айтықтың да маңдығаны
шамалы. Қасым тұсында бас қолбасшы боп, бас найзаны ұстаған Қанбар
сұлтанның тұқымына да қол тізгіні тигенмен, ел тізгіні тимей келеді.
Өсекенің
бəйбішеден туған Болаты тұқым-тұяғымен ноғайлардың қолынан қырғын
тауыпты. Кіші əйелінен туған Бөлекей-Қоянның балалары қазір бір рулы
ел.
Бірақ, олардын да тасы онша өрге домалап жатқаны шамалы. Кіші ұлдың
кіші
қатынынан туған томарбастарға қайдағы бақ, қайдағы тақ! Қайта бірде қол
басқарып, бірде ұлыс басқарып қатарға қосыла бастағандарының езі осы
Тəукенің тұсында ғана. Əкелері Абдолла сұлтан ұзақ жыл Ұлы жүз тізгінін
ұстаса, балалары Жолбарыс пен Əбілқайыр қазіргі екі арыстың ұлысбегі.
Өсеке тұқымының өзі өз болғалы шауып шыққан биігі осы-ақ!
Хан тағы жеген ауыз жесін болып, баяғысынша бір əулеттің ғана
қанжығасында қала бере ме, жоқ ел ұстарлар мынау жұртынын басына
жанжақтан ентелей төніп тұрған көп қиын-қыстауды ескеріп, бұған дейін
тəуекелдері тұрмай келе жатқан жаңа бір пəтуаға бел буа ма - ол арасы
қақыра оранып қаралы шымылдықтың аржағында жатқан Тəуке хан
қашан қара жердің қойынына біржола түскесін барып белгілі болмақшы.
Мынадай ауыр қазанын үстінде ауызы барып ешкім ештеңе дей
алмағанмен,
кім-кімнің де түндіктей ұйысқан терең ойда жүрген түрлері байқалады.
Əркім
ішінен əр қилы тон пішетін сыңайы бар. Біреулері: «Əз Тəукенің елгенде
көрген екеуінің тірлікте қалған жалғызы Болат тұрғанда басқаларға тақ
қайда!» – деп кергісе, екінші біреулері: «Болат тым бозымбай. Мынандай
алмағайып заманда тізгінге ие болып жүре алса жарар еді. Дəуде болса,
əкесі Сырдақтың да есесі кетіп, тақ тимей сырғақсып келе жатқан кəрі
мыстан Қайыптың мұрты осы жолы майланатын шығар. Ағасының көзі
жұмылмай жатып, жан-жаққа елші шаптырып, байпаңдауы жаман еді, –
деп сəуегейлік айтады. Ал енді бір топ: «Көрерсіңдер бұл жолы билер
көптен бері тақ сыбаға бұйырмай, қағажу көріп жүрген Өсеке тұқымын
жарылғайды. Тəукенің Əбілқайырды қалмаққа шабар қалың əскердің
бас қолбасшысы қылып қойғаны тегіннен тегін ғой деп пе едіңдер,
Болат былжыр, Қайып кəрі, Сəмекенің қолбасшысы боп көзге түскені
шамалы, Əбілмəмбет əкесінің алдын орап кете алмайды, Тұрсын хан
балаларын қалған сұлтандар жақтырмайды. Сонда батыр десең батыр,
ақылды десең ақылды, ел-жұртқа жұғымды Əбілқайыр хан болмай кім
хан болады?! Ойыңның мықтылығы болмаса, сойылыңның мықтылығынан ел билейтін заман өтті деп əз Тəуке өзі талай айтыпты ғой. Кəрі
билер замандастарының сол ақылына құлақ аспас дейсің бе», – деп
күпілдеседі.
Жұрт ауызына іліккен үш сұлтанның үшеуінің де жүректері күпті еді.
Əсіресе, Қайып қақшаңдап кетті. Тəукенің қарасының тұсында тіптен
тыңайып алған. Марқұмды арулауға да, жаназасын шығаруға да, құдайы
асына да ешкімді араластырмай өзі басшылық етті. Қарасы өткенше
тікесінен тік тұрды. Жетісі өткенше тікесінен тік тұрды. Қырқы өтіп,
қырық бірінші күні хан сайлауы басталғанда ғана көзінің алды қалталанып
шыға келді.
Əбілқайыр өйтіп битін салған жоқ. Жас сұлтан мынандай ызғындай
жұрттың алдында сыр алдырып, боламын деп болмай қалса, шалабын
босқа шайқап, азын-аулақ абыройына нұқсан келтіріп аларын білді.
Ақырын жүріп, анық басып, аңысын аңдады. «Болдың!» – десе,
тасымайтындай, «Бола алмай қалдың!» – десе, жасымайтындай болып
жайбарақат жүр. Бірақ, жүріс-тұрысынан, бет-əлпетінен, сөз лəмінен
ештеңе аңғартпағанмен жүрегі алқымына тығылып, тынысы бітіп
барады. Жұрт ішімді біліп ңоймасын дегендей, ешкімге жуымай, алыстан
иіліп-бүгіліп қашқақтаумен жүр. Өзіне тақ бұйырмаса да, Жəдік
балаларының қырқылдасқанын көрудің өзі оған аз ғанибет емес еді!
Майлы жамбастың кімге аунары белгісіз мынандай алмағайып тұста
Жəдік балаларының бірін-бірі енді қайтып көрместей болып,
шалқайысып шыға келуі де əбден ықтималтұғын. Олардың ондай тортаңтосыраңы бұған жақсы. Кім біліпті, екі қарға таласса, ортасында құзғын
қарғаға жем түседінің кері келер...
Қожахмет Яасауи ғимаратының муəзінің ащы айқайы көл-көсір
көсіліп жатқан қазақ даласының шалғай-шалғайында шашырап жүрген
барша шаңы-рақтың бас көтерерлерін шартараптан өзіне шақырып алды.
Ат мініп, бес қаруын түк қалдырмай түгел асынып келген қату топ
көкпен таласқан көне ғимараттың маңында ине шаншар жер
қалдырмай жыпырласа қалыпты. Ру басылар, билер, батырлар,
сұлтандар намазханаға кіріп, жаршылардың жар шашқанын күтіп түр.
Міне, бір бөлмеден жабағы жүннен басылған ені қырық құлаш,
ұзындығы қырық құлаш уыздай аппақ, өре киіз көтерісіп əр рудан бірбір батыр шықты. Олар алшаңдай басып ақ сарайға беттеді.
Жұрт үн-түнсіз. Көкпен таласқан алып күмбездің астында иін тіресіп
тұрған жұрт тіл мен жаңтан түгел айрылғандай. Əбілқайырдың
құлағында əлдене дүрс-дүрс етеді. Лүп-лүп соғып тұрған өзінің жүрегі.
Қайып еңгезердей мол денесін алға төсеп шалқайып түр. Не десеңдер, о
деңдер дегендей, басы кекшиіп кеткен. Қалған сұлтандар қыздың
баласындай боп жымпия-ижымпия қалысыпты.
–Жамағат!
Оқыс дыбысқа жұрт жалт қарасты. Ақ сарайдың есігі ашылды. Қолына
құран ұстап хазірет шықты. Оған еріп үш бас би шықты. Оларға ілесіп
Ұлы жүздің тоқсан төрт, орта жүздің алпыс жеті, Юші жүздің жиырма
бес биі шықты. Сары ала топ сол қалпымен қатарын бүзбастан ортаға
озды. Хазірет михрабқа көтерілді. Сұңқылдаған сазды дауыс келте
шықты.
–Үш арыстың игі жақсылары бір ауыздан қазақ жұртының бас ханы
қып Тəуке ханның бел перзенті Болат сұлтанды сайлады. Жаңа ханның
тұсында да жамағаттың басына бақ орнап, замандары тыныш
болсын. Əумин, əлеумет!
–Əумин!
–Əумин! Əумин!
–Əумин... Əумин...
Айлапат күмбездің асты күркіреп қоя берді. Қалың қабырғалар
сырттағы халықтың жер қайыстыра айқайлаған дауыстарына
тосқауыл бола алмады. Жер-көк түгел шуылдасып кетті.
–Əлеумет! – деді сол дауыстың бəрін баса көктей бір күмбірлеген қоңыр
дауыс.
Ақ сарайдан қырық құлаш өре киізді топырласа көтеріп бір топ адам
шықты. Өре киіздің үстінде су жаңа оқа шапан киіп, басына шиыршықтап
ақ қамқадан сəлде байлап, маңдайына бармақтай ғана лағыл қадап, қасы
мен қабағы қаламмен сызғандай қиылып, жəудір көздері жылтылдап,
қаймыжық ерінінің бір қиығына күлкі жүгіріп əлжуаз Болаттың ақ құба
өңі жарқ ете қалды.
Бүгін тіпті ажарланып кеткен. Жұрт көз ала алмай қарап қапты. Солай
біраз мелшиісіп тұрды да, кенет ақ киізге жан-жақтан жармасып, жаңа
ханды қақпақыл қыла бастады. Өңмеңдеген көп шуылдақтың ту
сыртында қалған Əбілқайыр сыр бермегенсіп, өп-өтірік ілгері ұсынған
болды. Бірақ қолы бəрібір жетер емес. Қайып неғып түр екен деп қарап
еді, жұрттың алдыңғы жағында тұрған ол қыңынан сапысын суырып,
езуін жиырмаған қалпы ұлтарақ болардай қып бір жапырақ киіз кесіп
алды.
Қақпақылдаған өре киіз бірте-бірте сыртқа шығар есікке қарай алыстай
берді.
Есік алдындағы қарақұрым жұрт өре киізді көкке серпіп, үстіндегі ханды
жерге аударып түсіре жаздады.
–Əлеумет! – деді манағы бір өктем дауыс.
Ақ киіз жерге түсірілді. Қасына сегіз палуан жігіт сары шытыра
перделеген балдахан алып келді. Хан сол балдаханға көшті. Перденің
арасынан басын сұғып:
–Жамағат, пейілдеріңе көп-көп рақмет! – деді. Жұртта ес жоқ. Жаңа ғана
ханды көтерген өре киізді
жан-жақтан жалаңдай созылған ақ кездіктер жалма-жан жырым-жырым
турай бастады. Өре киізден тəбəрік жетпегендер хан отырған балдаханға
жармасты. Сол екі ортада қайдан шыға келгені белгісіз, қасына күн
ойнаған күміс ер салынған ырғай мойын, ақ боз арғымақ көлденеңдеп
тұра қалғаны. Кеп нөкер қолтығынан демеп, хан атына қонды. Жаңа
ғана жарқ-жұрқ етіп бүп-бұтін тұрған балдаханның да кұлпаршасы
шықты.
Мына халықтың бұл беттерімен Қожахмет ғимаратының қыш тастарын да
бір-бірден таратып əкетуден тайынар түрлері көрінбейді. Енді олар хан
астындағы ақ боздың құйрық-жалына пышақ ала жүгірді.
–Əлеумет! – деді манағы өктем дауыс тағы да тіл қатып.
– Хан талапай!
–Алақай, алақай!
–Хан талапай!
–Алақай, хан талапай!
Аты барлар аттарына қарғып мініп, хан əулетінің көк ала жылқысы мен
ақтылы қойы жатқан Қаратауға қарай дүркірей шаба жөнелді.
Қаратаудың қойнау-қойнауында жатқан ханның малы жұрттың алдында
кетті. Арада екі күн өтпей жатып, жан-жақтан үйір-үйір жылқы, қорақора қой айдаған түйдек-түйдек шаң көз кəрсетпей аспанға айналып
тұрып алды. Ол – ұлыс-ұлыстан жаңа ханға келе жатқан тақ байғазы еді.
Сонымен қазақ даласын отыз сегіз жыл билеген əз Тəуке өзінен бұрын да
талай игі жақсылардың ең ақырғы мекені болған əйгілі ғимараттың
астынан біржола орын тапты. Баласы Болат соңғы бір жарым ғасыр өз
əулетіне құт боп келген атамзаманда үндінің бір шебері алтынмен аптап,
күміспен күптеп, бұл тарапта қарасы да көрінбейтін, сонау алыс
елдердің бірінде өсетін əрі қымбат, əрі берік асыл ағаштан жасаған
абажадай қазақ тағына алшиып отырып алды.
Түркістанның екі айдан бері дарбазасын жауып ап, қызығын тарқатып
жіберген қым-қуыт базары қайта қызды. Үндіден, Қытайдан, Бұқар мен
Самарқаннан, Еділ мен Тобылдан мың-мың түйеге жүк артқан
ұзыншұбақ керуендер қайтқан құстай тізіліп үсті-үстіне келе бастады.
Ғимараттар мен тапал тамдардың маңдайында қырық күн бойы
салбырап тұрған тұлымшақ-тұлымшақ тұл жалаулар жиылып алынды.
Қараның тұсында аяғы тиылған діндарлар мен белдеріне тасбақаның
жауырынын, жыланның басын, маймылдың құйрығын, тауыстың
қауырсынын əлекей-күлекей байлап алып, қолдарына тауық боп
шақырып, есек боп ақырып, ешкі боп маңырайтын ылдырмақшылдырмақ ұстап жырым балақ, жарық табан бақсы-құшынаштар,
жарты ғаламды жалаң аяқ, жалаңбас жаяу аралап келе жатқан жалбажұлба дəруіштер қайтадан еріп кетті.
Мидай жазықта жарбиып жатып алған жатаған қаланың мың-мың түтіні
көк аспанға сылаң қағып қайта көтерілді.
Əбілқайырдың көкірегі құйын ойнаған үйдің туырлығындай алайтүлейтұғын. Түркістаннан сыр бермей шығуын шықты. Қалған
сұлтандармен сыр бермей қоштасуын қоштасты, бірақ іші əлем-жəлем
болды да тұрды. Жұрты құрғыр қанша пыш-пыштасқанмен, ақ
сарайдағы тұрымтай мəжілісте ешкім бұны аузына ала қоймаған сияқты.
Бір шүкір етері - Қайыптың жəйі де сөз болып жарымапты. Бірінің
көкірегінде не бұғып тұрғанын екіншісі айтпай біліп отыратын өңшең
көріпкел немелер жатқан жыланның құйрығын басқылары келмей,
Болаттан өзгелерінің басын ауыртпапты.
Сонда үш арыстың тағдыры өз қолымызда деп сөз ұстап жүргендерге
қазақтың қай жөнге шығарын білмей құз қиялы қара аңғарға кеп тіреліп,
қамалып тұрған түмылдырықты көшінің бұйдасын кім ұстаса да, бəрібір
болғаны ма? Жоңғардың жаланып тұрысы анау! Жалынып барсаң да,
илікпей патшаның кекірейіп отырысы мынау. Осындай жағдайда
өткен хан сайлауының алдында бірінен-бірі қиын, бірінен-бірі маңызды
асқаралы үш сауал қатар тосылып тұрмап па еді! Қоңаңдаған
қоңтайшының қоқырайған найзасын қобалжымай қағып тастайтындай
қолы қуатты кім бар? Шікірейген патша əкімінің кекірейген шалқақ
басын иліктіріп, бетін бері қарата алатын көкірегі сылаң, тілі жұмсақ, көзі
жылмаң кім бар? Мынандай қысталаң тұста ауызы ала қазақтың басын
алды-артына ала қашқызбай бетін оңға, ісін жөнге түзеп, батырымен
білек білесіп, ділмарымен тіл безесіп, бойымен көкірек жарыстырып əлек
болмай, бəрінің де көңілін тауып жусаннан биік, бетегеден аласа болып
жүріп-ак, ақыл асыра алар жүзі жағымды, сөзі жұғымды кім бар?
Ақ сарайға жиылған ауызы дуалылар осы үш сауалдың үшеуіне де бас
қатырып жатпапты. Бəрі де тек Тəуке өліп жатқан кезде Тəуке басын
қосқан елдің басын шашып алмауды ғана ойлаған. Ол сауалдың да
шешімін көп жан қинамай, оңай шешкен.
Баяғы сол Қасымнан қалған қасқа жол, Есімнен қалған ескі жол.
Қатынға - аға өлсе, іні мұра, таққа - əке өлсе, бала мұра. Сонау
Шыңғыстан да бұрынғы заманнан келе жатқан тақ өз балаңа емес, ініңе не
ағаңа, інің мен ағаң жоқ болса, ағаңның не əкеңнің інісінің баласына
бұйыратын жора ұмытылғанына бірталай болған-ды. Ақназар өлгесін-ак,
исі алаштың алтын тағы бір ауылдың балалары бірінен соң бірі мініп
ойнайтын күл басындағы көк есекке айналып кетті. Баяғы үрдіс
бұлжымай сақталатын болса, бұл жолы Қайыптың бағы жанар еді. Баяғы
үрдіс бұлжымай сақталатын болса алтын тақ Өсеке əулетіне де талай
соғып, талай көшкен болар еді. Не ол үрдіс сақталмайды. Не ақылың мен
абыройың таразыға салынбайды. Əйтеуір, сол жеген ауыз жеп қалсын,
мінген тақым мініп қалсын. Өнер мен білік сынаспай, тек сынасудан бір
халыққа мүйіз шықса, қазаққа шығар еді. Елдің сөзін сөйлейміз дейтіндер
мынаның қолынан бастау келеді, мынаның қолынан қостау келеді деп,
сарапқа салып, бастарын ауыртып жатпайды, бұрынғы бастап қалғандар
бастай берсін, бұрынғы қостап қалғандар қостай берсін деп жалпақ
шешейлік құрады. Сосын қазақтың қолынан келетіні де, келмейтіні де
баққұмар болмай қайтеді?! Баққұмарлық жүрген жерде бауырмалдық
жүруші ме еді! Бауырмалдық жоқ жерде ағайынның ауызы, əрине, ала
болады. Ауызы ала елдің талабы өрге басатын ба еді?! Ынтымақтың
жолы – баққұмарлықты құрту. Баққұмарлықты құртудың жолы –
өнерлі мен өнерсіздің, білікті мен біліксіздің, парықты мен
парықсыздың ара-жігін айыра білу. Тізгін біліксіз емес біліктіге,
парықсыз емес парықтыға, өнерсізге емес өнерліге бұйырса ғана əділдік
аяққа басылмайды, тəртіп тəрк болмайды. Тəртіп пен əділдік жоқ жерде
елдің де бағы ашылмайды, ердің де бағы ашылмайды. Ынтымақ жоқ
жерде өшпенділік өршиді. Өшпенділік елдің де, ердің де өркенін
өсірмейді.
Көрер көзге қиянат, зорлық жасап тұрып: «Ел бірлігі болсын десең, менің
соңыма ер, менің айтқанымды тыңда!» – дегеніне кім көнеді?! Алтын
бел, күміс құрсақтан жаратылсаң да, сенен өнері асқан, білігі асқан,
қайраты асқан біреу ақыры түбіңе жетіп тынады. Бірақ, ол екі ортада
қанша қан төгіледі, қанша ғұмыр, қанша білік, қанша өнер зая кетеді.
Сонау Шыңғыстың өзі таққа солай келмеп пе еді?! Кешегі Керей мен
Жəнібек те ұрымталдан ұрт қимылдап, берместі тартып алмап па еді?!
Керек жерінде жол-жораны да жотасынан басып аттап өтпей, «көп айтса,
көндік» деп, «Лəббай! Лəббай!» – бас шұлғумен жүре берсе, он сегіз мың
ғалам жаралғалы адамзат тарихында айқайлап атақтары қалған талай
сабаздардың тағдыр-талайының қалай боларын кім біліпті...
Ендеше, ел еңсемді көтермеді екен деп, жермен-жексен бола
бергеннен пəтуа жоқ. Еңсе көтерем деп едіреңдеп кетіп, не бастан, не
құлақтан айрылып жатқанның да жөні шамалы. Қолына тізгін тимесе де,
еліне елеулі, халқына қалаулы азаматтың басы алтын, құйрығы күміс
ботаға буаз боз інгендей жапырып оттап, сапырып суламай, тыраңдап
аунап, бүртаңдап туламай, өз қадірін өзі біліп, басы озар сағатты күтіп,
сабыр сақтап, ақырын жүріп, анық баспағы шарт. Оған өзінен
озықтардың ақылдысымен сьшайы, ақымағымен əмпейі жүрмесе, өзінен
қалықтардың ақылдысының көңілін суытпай, ақымақтарын маңына
жуытпай, əр сөздің астарын, əр қабақтың қатпарын бағып абай жүрмесе
болмайды. Əйтпесе, өзінен басқа көкірегі ояу екі аяқты көрсе, бағы асқан
бағылан əулеттің билік түгілі тірлікті қимай, көзіне көк шыбын
үймелетіп бағатын əдеті бар емес пе! Құдай əу бастан етек бастыға
лайық ез қылып жаратпай, көкірегіңнің көзін ояу, етіңнің тінін тірі
жаратты екен, аман жүрем десең, біреудің есебінен ұтылмайтындай,
біреудің ебінен тосылмайтындай боп, өңің түгіл түсіңде өз тізгініңе өзің
мұқият болмаеқа амалың қайсы! Дүниені білік емес билік ұстап тұрған