Үркер - 16

«кіріңіз» деп қолымен нүсқады да, сол ырсалаңдаған қалпы кейін бұрылып
кетті.
Бұның табалдырықтан аттауы-ақ мұң екен, əлдеқайдан сыбызғыға қосқан
ойнақы неміс əуені сызылтып қоя бергені.
Тевкелев əлденеге қымсынып тоқтап қалды. Абажадай залдың төр жағынан
бірдеңенің өзіне қарай үн-түнсіз жылжып келе жатқанын байқады. Сөйтсе,
үй
ішінде жүретін доңғалақты арба зулап келіп алдына тоқтады. Арбада —
арық
екенін, семіз екенін, бойының қандай, жасының қандай, жынысының
қандай
екенін ажыратып болмас бір адам отыр. Арық дейін десең арбаның
құндағына əзер сыйыпты. Толық екен дейін десең, шеке тамыры баттиып-баттиып
шығып тұрған сопақ беті боп-боз. Тапал екен дейін десең, созған
қолы ұп-ұзын. Бойшаң екен дейін десең мойны жатаған арбаның
арқалығынан асып жарымайды. Жас екен дейін десең, көзінің алды əжімəжім. Кəрі екен дейін десең тісі бүп-бүтін, үні шып-ширақ.
— Төрлетіңіз, Құтлық Мəмет Мамашев мырза!
Тевкелев қапелімде сасып қалды. Өзінің шын аты-жөні өз құлағына
тосын естілді. Петербургта ешкім оны татарша есімімен атамай, орыс
үрдісімен Алексей Иванович Тевкелев дейтін. Оның үстіне өзі ұмыта
жаздаған нағыз аты-жөнін вице-канцлер біледі екен деп кім ойлаған!
Онсыз да абыржып тұрған Тевкелев мынаны естігенде тіл-ауыздан бірден
айрылды.
— Сізді жұрт құранды жатқа соғады дейді ғой. Мұсылмансыз ба?
— Жоқ, православие шеркеуінің үмбетімін.
— Жə, қалжыңға айтам, сіздің христиан екендігіңізге еш күмəніміз жоқ.
— Тевкелев үндемеді.
— Уфаны жақсы білетін боларсыз. Сол маңайдан көрінесіз ғой.
— Бабаларымның сол маңайдан шыққаны рас.
— Ендеше, Құтлық Мəмет Мамашев мырза, сол ата-баба
топырағына барып біраз аунап-қунап қайтсаңыз қайтеді?
Тевкелевтің демі бітіп барады. Сығырая қараған вице-канцлердің дəл мына
сөзіне не дерін білмей аңырап тұр. Ата-баба топырағына аунап-қунап
қайтқаны қалай? Қазір қайдағы бір қаңғыбас кірме ол түгілі Россияны
Россия
еткен алтын діңгекпіз дейтін ең бір шонжар əулеттердің өздерінің талай
жайсаңы сонау Ақ теңіздің маңындағы əлдебір монастырьлердің астындағы
жұмбақ ұраларда шіріп жатқан тұста астанадан аласталғанмен алыс
атамекендеріне кеткендер құдайына мың мəртебе тəуба айтып аттанатын.
Ендеше, құдай бұған да оң көзімен қарайды екен. Əйтпесе, мынандай
қараптан-қарап тұтанып тұрған кезде ойыңда жоқ бір сілекей ауыз: «Сөз
бен
іс!» деп айқай салып, сыртқы істер коллегиясының шығыс тілдері
жөніндегі
тілмашты Алексей Мұртаза Мамашев мырзаның баяғыда қалмақ
сапарында,
не баяғыда парсы жорығы тұсында, не Бекович-Черкасский
экспедициясына
қатысқан кезінде пəлен деген жерде пəлен деп қойғанын өз құлағымнан
естідім деп өзеуреп шыға келсе, қылар қайраның қайсы! Ондайда Уфа
түгілі
Итжеккен асып кетсең де, тірі қалғаныңа пейіл болмассың ба!
Ендеше, Тевкелев мырза, алыс Уфа воеводасының қарауына жолың түсіп
тұрса, оған да мың-мың шүкіршілік айт! Бұл заманда жендеттің кара
балтасы
мен дар ағаштың қыл тұзағынан басқаның бəрі жақсылық, бəрі шүкірлік!
Ендеше, Тевкелев мырза, алдыңда қол арбада бөксесінен жоғарғы жағының
бəрін түбіт орамалмен орап алып, саған сығырая қарап отырған, түріне
қарап
ұлтын, жынысын, жасын, қызметін ешбір айырып болмас жұмбақ адамға,
Россия тағдырын қолына ұстап отырған үшінші адамға, вице-канцлерге,
шын
мəніндегі канцлердің де өзі граф Андрей Иванович Остерманға кеш қалмай
тұрғанда: «Құп болады!» деп құлдық ұрып қал...
— Алдияр патша қайда жұмсаса да əзірмін! — деді ол даусын ширатып,
бойын тіктеп.
— Əлбетте, — дей салды вице-канцлер сұлесоқ.
Ұйықтап кететіндей көзін жұмып сəл ойланып отырды да:
— Ендеше, Алексей Иванович, — деді өңін жылытып. — Қазір өзіңіздің
Сыртқы істер коллегиясына барыңыз. Қалғанын сонда естірсіз. Сау
тұрыңыз,
көгершінім!
Содан бұл абажадай кең залдың табалдырығынан сыртқа аттай беріп еді,
манағыдан бері құйқылжып құлағында тұрған ойнақы неміс сазы кенет
пышақ кескендей тыйыла қалды. Емен есікті жайлап жаба беріп еді, манағы
селеу шаш, сары жігіттің ырсалаңдап алдынан қайта шыға келгені.
Бұл əшекейлі темір шарбақтан шығып бара жатқанда жаңағы ойнақы саз
тағы
да сыздырта жөнелді.
Тевкелев, сүйтіп, Остерманның үйіне аң-таң боп келіп, аң-таң боп кетіп
барады. Бүгінгі жүрісінің, бүгінгі естігендерінің бəрі жұмбақ. Кириллов
жұмбақпен бастап еді, Остерман жұмбақпен аяқтады. Бірақ, көңілі
орынына
түскендей. Не де болса, сөйлескен, əйтеуір, Ушаков емес қой. Ушаков
бүйтіп
жұмбақтап қайтсын!.. Міне, қызық! Оң табаны қышып қоя берді. Табаны
қышыса, алыс сапарға көрінуші еді. Кім біліпті, шынында да, мұны алыс
сапар күтіп тұрған шығар.
Табанының қышығаны ештеңе емес, бұғағы дуылдай жөнелмесе болғаны.
Бұғағы қышығандар қыл тұзаққа қылғынып жатқандары. Ғайсаға
сиынғанын
не, аллаға сиынғанын, орысша айтқанын не арабша айтқанын өзі де
аңғармапты; əйтеуір əзір талша мойыны иығында, аман-есен жер басып
жүргеніне тəуба айтып, ішінен дұға қылғанын біледі.
Сол бір күнгі жұмбақтап басталған əңгіме енді, міне, əкеліп мынау жапан
түзден бір-ақ шығарып отыр.
Көсенің иегіндей көксұрланып жатқан ұшан дала Тевкелев үшін тап онша
таңсық нəрсе емес. Екі аяғы салбырап көктен түскен дəнеңесі де жоқ. Уфа
маңынан шыққан көп мырзалардың бірінің ұрпағытұғын. Христиан дінін
қабылдап, бірте-бірте орысқа айнала бастаған бұл тұқым біраздан бері
патша
сарайының төңірегінде еді. Шығыс елдерімен жасалатын қарымқатынастың
қай-қайсысынан да құр қалмай, құрақтай ұшып солар жүрер еді. Соның
ішінде де осы Алексей Иванович Тевкелев айрықша көзге түскен-ді.
Парсыға
жұмсауға да сол керек, Қырымға жұмсауға да сол керек, түрікке жұмсауға
да
сол керек, башқұртқа жұмсауға да сол керек, қалмаққа жұмсауға да сол
керек. Ақыр аяғында қазаққа жұмсауға да, міне, сол керегіпті. Бір жағы
Орал тауларынан айналып өтіп, бір жағы Кавказ тауларына жетіп жығылып
көл-көсір көсіліп жатқан ұлы далада ол бармаған пұшпақ кем де кем.
Желкілдеп шапқылай да жүреді. Петр патшаға ілесіп Азовқа барды, Персия
жорығына қатысты, Аюкенің ордасында алты ай қонақ болды, Даулеткерей
мырзаға ілесіп Каспий теңізінің терістігі мен шығыс жағалауын тегіс
аралап
шықты. Сол сапарларында қазақ даласын да шет-шепірлеп көре қалған-ды.
Енді, міне, дəм бұйырып ішіне дендеп кіріп келеді. Алдында не күтіп тұр?
Ол
жағы əлі күңгірт. Қасындағы хан жіберген адамдардың саудыратып айтып
келе жатқан əңгімесін бір сөзін қағыс жібермей мұқият тыңдап алғанмен,
ешқайсысын құлағына ілген емес. Қашан өз көзімен көріп, өз қулағымен
естігенше біреу туралы біреудің айтқан сөзіне құлап жығылмау қашаннан
қатты ұстанып келе жатқан қағидасы.
Оның үстіне, Россияның ертеден қоян-қолтық араласып келе жатқан
жұрты,
бірақ, соған қарамастан, еңбір біліп-жарымайтын жұрты осы қазақтартұғын.
Қажет десеңіз, атын екеш атын да жөндеп айтпай, біресе «қазақ», біресе
«қайсақ», біресе «қырғыз-қайсақ» деп қырық құбылтып бағыпты.
Қазақ, даласында бұрын-соңды болғандардың жазбалары да қым-қиғаш.
Біреуі батыр десе, екіншісі қорқақ дейді; біреуі ағынан жарылған ақкөкірек
шыншыл десе, екіншісі жөн сұрасаң, иттің өлген жерін «міне, тиіп тұр» деп
иегін сілтей салатын суайт дейді; біреуі сəбиден бетер аңғал десе, екіншісі
сұмдығына найза бойламайтын арам дейді; біреуі жылқының жабағы
жүніндей ұйысқан қалың ел десе, екіншісі көсенің сақалындай селдір
дейді;
біреуі бəрін бір хан билейді десе, екіншісі əрқайсысы əр ханның соңында
бет-бетіне шашырап жүр дейді; ал үшінші біреулері олардың ханмен де,
қарашамен де ешқандай шаруасы жоқ, басына жүген-құрық тимеген, түздің
тағы аңдарымен бірге өріп, бірге түнеп жүрген, аты екі аяқты демесең, төрт
аяқтылардың аз-ақ алдындағы арда жабайылар дейді. Əйтеуір, Россия үшін
тұмсығының астында жатқан қазақтардан беймəлім, қазақтардан жұмбақ
халық жоқ болады деп тұрады. Сол жұмбақты шешуді тағдыр басқаға емес
бұған, тілмаш Мəмбет мырзаға, Алексей Иванович Тевкелевке жазған түрі
бар. Ол 1722 жыл еді. Орыс кемелері Персияға қарай жорыққа аттанып
бара
жатқан-ды. Каспийдің шаңқан көк жазирасын бірінен-бірі қалмай тізіле
жөңкіліп келе жатқан көп желкен көмді де кетті. Тевкелев тұтқындармен
сөйлесем деп, темекінің, насыбайдың, күтімсіз жаралылардың, оларға
жағылған қайдағы бір қолқаңды қабар қоңырсақ дəрілердің ию-қию иісіне
жүрегі лоблығандай болғасын, бір ауық таза ауаға шығып сергіп алмақшы
боп, тұмсық жақтағы оңаша алаңқайға барып, қақ маңдайдан екілене ескен
қарсы самалға көкірегін тосып тұр еді, кенет алдарындағы ту көтеруші
кемеден бір қайық суға түсірілді. Он ескекші екі қапталға бөліне отырып,
жеделдете есіп, бұларға қарай беттеп келеді. Қапталдаса бергенде, ортада
отырған біреу кеңірдегін жырта айқай салды:
— Тілмаш Тевкелевті патша ағзам шақырып жатыр!
Бұның жүрегі дүрс-дүрс етіп қоя берді. Кемеден қайыққа тасталған кендір
арқан сатымен тілерсегі дірілдеп зорға түсті. Патша шақыртқан сайын
осындай хəл кешеді. Онысының қуаныш екенін, жоқ қорқыныш екенін өзі
əлі
жөнді білмейді.
Жақында ғана терістіктен жел сапырып, бірнеше күн аласапыран боп, ақ
айранданып қалған Каспийдің көк реңі енді-енді орала бастаған-ды. Күні
кешегі дөңбек толқындар бүгін ақ тымыққа айналып аршындай жүзген
орыс
кемелерінің біресе ол жақ кемерінен, біресе бұл жақ кемерінен шылп-шылп
сүйкеніп шырпынып жатыр. Күн тымық. Теңіз тыныш. Теңізшілер көңілді.
Тек патша ғана тұнжыраңқы екен. Серейген аяғын кеменің кенересіне
тіреп,
қолын тарақтап ойланып қапты. Көз алдында — жер түбінен мұнартқан күн
шығыс көкжиек. Теңіздің тентек желінің падишаның қабағының қатыңқы
екендігімен шаруасы жоқ, едірейген сұлу мұртының екі шалғысын кезек
қақпақылдап, əбден ұйпа-тұйпасын шығарыпты.
— Бері кел! — деді патша кемеге көтеріле берген тілмашты көзі шалып
қап.
— Мəртебеңізге құлдық, алдияр тақсыр!
Патша аяғын төмен түсіріп жалт бұрылды. Тевкелевтің желқақты қоңырқай
жүзіне қарап сəл ойланып тұрды да, тұнжыраған қалпы:
— Анау арғы жаға жайында не білесің? — деп сұрады, иегімен күн шығыс
жақты сілтеп.
Тевкелев қалмақтар, қазақтар, түрікпендер, хиуалықтар жайында бар
білетінін саудыратып айта жөнелді. Патша қабағын түйіп:
— Қырғыз-қайсақтар жайында айтшы, — деді.
— Алдияр тақсыр, олар да жапан түзде ұшарын жел, қонарын сай
біліп, бет-бетіне босып жүрген көп көшпендінің бірі ғой. Өздерін
былайғы көшпенділерден де гөрі жабайы, пəтуасыз жұрт деседі. Малдан
басқаны байлық, тойғаннан басқаны мұрат деп ойламайтын болса керек...
Қырғыз-қайсақтарды ма, жоқ əлде тілмаштың өзін бе — кімді мұқатып
тұрғаны белгісіз, патшаның едірең мұрты қыбыр ете қалды.
— Ал, жері ше? Жері қандай?
— Құдай оларға басқаны бермесе де, жерді берген. Құм, шөлейт, сортаң
боп келгенмен мал жаюға қолайлы. Өздері егін салмайды, астықты Хиуа,
Бұхара, Тəшкент, Самарқанд жағындағы отырықшылардан жүн-жұрқаға
айырбастап алатын көрінеді, — деді жуықта кездейсоқ оқыған мəліметін
сөзбе сөз қайталап.
— Сонда əлгі елдермен шектес болғандары ғой!
— Дəл айтасыз, алдияр тақсыр!
— Ал Жаркентке ше?
— Оған да тиіп тұр.
Патша тағы да мұртынан күлді.
— Ендеше, ол көшпенділерің қанша пəтуасыз болса да, Азияға
шығатын алтын қақпаның кілтін өз қолдарында ұстап отыр десейші...
Тевкелевтің құлағы қыз-қыз қайнап қоя берді.
— Дəл солай, алдияр тақсыр.
— Өздерінің саны қанша екен?
— Ол арасын білмедім, алдияр тақсыр!
— Білу керек, Тевкелев. Еғер сен солардың, ең болмаса, бір
миллионын қол астымызға қаратып берсең, біз қырқысып жүрмес ек, əлгі
Азияның алтын қақпасының мынау қызылбастармен жыл сайын бүйтіп
қызылшеке боп кілті де біздің қолымызда болар еді. Индия мен Жаркенттің
алтынына бірден бір төте жол солардың даласы!.. Жə, оны кейін көре
жатармыз. Бірақ, бұл əңгімені ұмытып кетіп жүрме, мықтап ойла!
Патша аннан бір, мұннан бір көстеңдей аттап, кеменің тұмсық жағына
қарай
жылыстай берді. Тевкелев сол тұрған орнында қаққан қазықтай қадалды да
қалды.
Арада үш жыл өтер-өтпесте патша ағзам дүние салды. Əлгі əңгіме аяқсыз
қалды. Бірақ, Тевкелев қазақтар жайында жазылған хат-қағаздан ештене
тастамай оқи берді. Онысын Кириллов қана білетін. Қазақ ханына
елшілікке
жіберетін кісі іздегенде, оның атын атаған да сол көрінеді.
Жолсыз даладағы жəйсіз жүрісі қайта-қайта көңілін бөлгенмен, Тевкелев
баяғы бір ойына қайта айналып соға береді. Адам мен адам қан арқылы
жақындасып ағайын, көңіл арқылы жақындасып дос, мүдде арқылы
жақындасып тамыр-таныс болмақшы. Ал, халықтар ше? Оларды да не
жақындастыра алады?
Міне, бұл елші болып келе жатқан екі халықтың арасында қандай байланыс
бар? Біреуінің діні — христиан, біреуінін діні — ислам. Бірі — отырықшы,
бірі — көшпенді. Бірі — европалық, бірі — азиялық. Бірі — көп, бірі — аз.
Біреуін бүкіл дүние жүзі біледі, біреуін Европа түгілі Азияның өзі жөндеп
білмейді. Сонда бұлардың басы қайтып бірікпекші?
Екеуі, əрине, шекаралас. Тіл, дін, қан, үрдіс, нəсіл жағынан еш
маңайласпағанмен жер жағынан қоян-қолтық араласып жатыр. Бір суықта
бірге тоңып, бір аптапта бірге қаталайтын жер жақындағы тағдырың мен
тарихыңды жақындастырмай қоймайды. Тағдыр жақындығы мүдде
жақындығын туғызады. Мүдде жақындығы жоқ жерде тіл, қан, дін, үрдіс,
нəсіл жақындығы ештеңе бітірмейді.
Тіл мен дін жақындығы бірдеңе бітірсе, жоңғарлар мен халқалықтар өзара
қырқыспаған болар еді. Қан, нəсіл, үрдіс жақындығы бірдеңе бітіре алса,
қазақтар одақтасты бер жағындағы орыстардан емес, ар жағындағы
жоңғарлардан іздеген болар еді. Мүдде жақындығы жок, жерде жер
жақындығы мен шекараластықтың да бақастық пен дүрдараздық
өрбіткеннен
басқа бітірері шамалы. Шекараластық қаралай туыстырып жіберетін болса,
Россия шығысындағы Қазанды қара қанды судай ағызып жүріп
бағындырар
ма еді. Адам мен адамды, халық пен халықты, мемлекет пен мемлекетті
жалғастырар ең берік дəнекер — мүдде жақындығы ғана. Күндердің
күнінде
кұллі адамзат бір ененің баласындай ынтымақтасып кетер заман туып
жатса,
ол да осы мүдделер жақындығының арқасында ғана орнай алмақшы.
Дүниеге дипломатия деген кəсіпті əкеліп жүрген де — сол елмен елдің
мүдделерін тіл табыстыра білудің қамы. Сонда аз бен көптің, озық пен
қалықтың мүдделері де ортақтаса алатын болғаны ма? Əрине, көптің
көздейтіні — күш асыру, байлық асыру, ықпал асыру. Азға бастың
амандығы
мен іргенің тыныштығынан басқа мұрат жоқ. Көптің аңсайтыны — асқан,
аздың ойлайтыны — қатардан қалмаған. Көп өз мақса-тына күшпен де жете
алады. Аз ақыл-айласымен ғана күн көре алады. Ақылы болса, көптің
көздегенін өз мүддесімен орайластыра алса, аз да есесін жібермейді. Бұл
əлемдегі барлық нəрсені тек күш шешетін болса, ақыл мен білік əлдеқашан
адыра қалмас па еді. Бірақ, олай емес қой. Адамзаттың оны ұққанына да
көп
уақыт өте қойған жоқ. Күні кешеге дейін тарихтың бірден бір басыбайлы
қожасы күш боп келсе, енді міне, ақыл мен білік те қосарласты. Бұрын тек
күшімен көп қана шыға алатын тарих сахнасынан ақылмен аз да көріне
алатын болды. Көп білегін шаршататын жерге аз басын шаршатады.
Тəсілқойлық əскері шағын қол басыға, пұлы аз саудагерлерге қандай керек
болса, аз халықтың бас көтерерлеріне де тап сондай қажет. Шама-шарқына
қарамай шалқақтайтын шəлдуар билеуші өзіне де, жұртына да опа
таптырмайды. Мақтан мен көкірек аз түгілі көптің өзін мерт етсе, ақыл мен
сақтық кеп түгілі аздың өзінің көсегесін көтере алады. Ол үшін ешқашан өз
мүддеңді өзгенің мүддесіне қарсы қойма, қайта одан олжа түсірер
ортақтастық ізде...
Орынымен пайдаланса, орыстар мен қазақтар арасындағы мүдделер
ортақтастығы саулап тұрған сауын сиыр ғой! Тек жебеп, қайтармалап,
қақтап
еме білер епсекті ерін керек. Қомағайланам деп асығыс сорып, шашалып
қалма, қазымырланам деп қаттырақ сорып, шошынтап алма! Тісіңді
тіліңмен
бөгеп, таңдайынды майда төсеп, бауырын басыңмен түйгіштемей,
балбыратып еме біл! Амал не, кейбір сүғанақ немелер ыссылай сұғынып,
мама желін марқасқалардың өзін шабынан тістеп, шапшытып алып,
ауызынан қағылып жатқаны. Мүдделер ортақтастырған екі жақ ешқашан
біріміз сиыр, біріміз бұзау екенбіз деп ойламауы керек. Екеуі де ортақ
ененін
екі урпіне жабысқан егіз бұзаумыз деп сезінгендері жөн. Əйтпесе, ашқарақ
аз
кеңпейіл көпті көнбіс көк сиыр ғып алам десе, ақыры азу тісінен айырылып
тынады. Өктем көп əлжуаз азды зорлықпен емемін деп өңмеңлесе, тышқақ
бұзаудың бауырына басын ала жүгірген бұзақы бұқадай маңына ешкім
жуымай, жұрттың бəрін шығынтып алады. Мүдделер тіл табысатын жерде
қарағайдай мүйіздің қайраты емес, қаймыжық еріннің айласы керек!
Іргелі ел болам деген жұртқа мұздай темір құрсанған қарулы қол қандай
керек болса, тілі майда, сөзі жорға, көкірегі даңғыл мəмлегерлер де сондай
қажет. Оған мысалды алыстан іздеп жатпай-ақ, Тевкелев мырза өзін елші
қып
жұмсап отырған орыс империясының тарихынан шаш етектен таба алады.
Күні кеше, он бесінші ғасырдың басында дүние жүзін былай қойғанда
іргесіндегі Европада Россияны кім білуші еді? Ал тап сол ғасырдың
аяғында
үшінші Иванның тұсында тап сол Россия тап сол Европада аты ауыздан
түспейтін аңызға айналды емес пе? Күні кеше біреу біліп, біреу білмейтін
елеусіз елдің падишасы Византия императорының қызымен неке қиысар
дəрежеге жетті. Күні кеше орыс қалаларын қарадай қалтыратқан қаһарлы
Қазан екі бүктетіліп ақ патшаның аяғына құлады. Азулы алты қарыс Алтын
Орданың ұлысбектері күні кеше өздері төбесінде ойнаған орыс
патшасының
табалдырығынан аттай алмай, босағасынан көздерін сатып, мөлиіп тұратын
күйге түсті. Ливон сайыпқырандары қақ маңдайдан шоқпар тиген ұры
тазыдай қыңсылай қашты. Сөйтіп атағы жер жарған Иван Васильевичтің
кезінде Москва князьдігінің жер көлемі жарты миллион шаршы мильден
асар-аспастай ғана емес пе еді?! Ал қазір ше? Бүкіл Балтық бойы
Россияның
қоластында. Бүкіл Еділ бойы Россияның қол астында. Бүкіл Орал бойы
Россияның қол астында, Кавказдағы Грузия Россияның қол астында. Ең
байтақ Украина Россияның қол астында. Енді, міне, орыс шекарасы
оңтүстікте Қаратеңізге барып маңдай тіреп тұр. Қандай құдіретті мемлекет
те
көк мұхитқа тікелей жол тауып, жаһанның қан базарының қай-қайсысына
да
емін-еркін бара алмай тұрып, көсегем көгерді дей алмақ емес. Қазір
Россияның батыс іргесі теңізге тірелді, терістік іргесі теңізге тірелді,
күнгей
іргесі теңізге тірелді, шығыс іргесі теңізге тірелуге жақын. Сонда ол
осынша
жердің бəрін тек қарудың күшімен ғана алды ма? Жоқ. Қарудың күшімен
алған жері Орал тауынан зорға асты. Ал, айламен, мəмлегерлікпен алып
келе
жатқан жері сонау Тынық мұхитқа жетпей жығылар түрі жоқ!
Сонда мұндай ақыл кұллі дүниенің дəулетін теспей сорып жатқан
Европадан
шықсын-ақ, сол Европадан тəлім ала бастаған Россиядан шықсын-ак, ал
бірақ
ұшқан құс, жортқан аң қаталап өлер құла түзде бейберекет босып жүрген
көшпенділердің көн шоқайлы көсемінен қайдан шығып жүр?! Осыны
ойлағанда бір кезде Петр патшаға оларды қарынының бір тойғанынан
басқаны мұрат, малдан басқаны дəулет деп білмейтін жетесіз жер көкірек
жұрт қып көрсеткісі келген пəтуасыз жауабы жадына оралып, төбе
қүйқасына дейін қызарып кетеді.
Жетесіз жұрт жер түбіндегі мемлекеттерге елші салып қайтеді? Жетесіз
жұрт
өзгенің мүддесінен өз мүддесіне қорек табам деп дəмете ала ма? Жетесіз
жұрт өз дегеніне жету үшін тілдің шекарасынан, діннің шекарасынан,
нəсілдің шекарасынан аттап шыға ала ма?
Бақса, мынау жұрт, ол шекараны баяғыда-ақ бұзып өтіпті. Мына екі ортаға
аяқ басқан алғашқы елші бұл емес екен. Қазір өзі келе жатқан құла түзде
талай-талай орыс елшісінің миы зеңіп, еріні кезеріпті.
Үш ғасыр бойына Алтын орданың иегінен аса алмай былайғы дүниеден
атымен көр құлақ отырған орыс патшалары шығыс жақтарындағы қиық
көз,
қиғаш қабақ жұрттардың бəрін бір халық деп ойлап, бəрін татар дей
салыпты.
Сөйтсе, олар сан қилы тайпалардан, сан қилы халықтардан тұрады екен.
Оған
көздері Қазан мен Астраханьды алғасын барып жете бастады. Қазақтар
жайлы ызыңды да алғаш сол тұста естіді. Бір мың бес жүз отыз төртінші
жылы IV Иван патшаның Ноғай ұлыстарына барып қайтқан елшісі Даниил
Губин қазақ деген мықты жұрт барын, олардың ташкенттіктер мен
қалмақтарды бағындырып, енді терістіктеріндегі Сібір хандығымен
жауласып жатқандығын айтып келіпті. Қазақтар бұрынғы қауқарынан
айырылайын десе керек, оларға жан-жағындағы жұрттар жапа-тармағай
қол
сала бастапты. Ол баяғы Қасым ұлы Ақназардың бет-бетіне бытырай
бастаған көшпенділердің басын қайта қосып, «үш жүз» бірлігін құрған кезі
еді. Сосын-ақ орыс патшалары алыстан жетіп жатқан əлгі дақпырттардың
ешқайсысын қағыс қалдырмай, құлақтарын тіге түседі. Өйткені, олар Орал
тауынан арғы далаларға аяқ асырып алу қамына мықтап кіріскен-ді. Бірақ,
қырсыққанда жолдарына кесе көлденең түсіп Сібір хандығы жатып алды.
Сол Сібір хандығы орыс-қазақ мүдделерінің алғаш тоғысқан жері болды.
Ақназар көк желкесінен күнде найза сұқаңдатып тұрған Көшім ханның
өзінің
ту сыртынан одақтас тапқысы келсе, орыс патшасы бір жағынан өз
керуендерінің қазақ даласында еш кедергіге ұшырамауын, екінші жағынан
Қама бойындағы ұлыстарына тыным бермей тұрған Сібір хандығымен
бірге
жағаласар жақтас табуды көздеді. Көшім күнгейінде қазақтармен
қырқысын
аз көргендей, терістік батысындағы ағайынды Строгановтардың қол
астындағы Перм өлкесіне көз алартты. Ол кезде татар, башқұрт максибоғұлдардың Москва князьдігіне ашуы əлі тарқай қоймаған-ды. Көшім сол
өшпенділік отына май құйып бақты. Азғантай жұрттардың тілін оңай
тапқан
Көшім құбыла бетіндегі əлі ешкімнің жүген-құрығы тимей бас асау жүрген
қазақ ханы Ақназардың аузын алуды құнттамады. Мұны ол ескермегенмен
орыс патшасы ескерді. Ағайынды Яков жəне Григорий Строгановтардың
ақылы бойынша Ақназарға Третьяк Чебуков бастаған елшілік аттандырды.
Иван Грозный Чебуковқа қазақ хандығымен Ақназармен Көшімге қарсы
бірге соғысатын əскери одақ құру туралы келісімге отырып қайтуды
тапсырды.
Елшілік хабары Көшімнің де құлағына жетеді. Ол немере інісі
Мəмбетқұлға
бастатып торуылшы қол жібереді. 1573 жылы Тобыл қаласынан онша
қашық
емес жерде. Қама өзені бойындағы башқұрттар ауылында қаннан-қаперсіз
түстеніп отырған орыс елшілігі Мембетқұл жаубасарларының қанжарына
қарналып, түгел қырылады. Бірақ орыс пен қазақ арасындағы байланыстың
алды-арты сонымен тынып қалмапты. Бір мың бес жүз сексенінші жылы
Тобыл воеводасы Данил Чулков Қара Ертістің бойында қаршыға салып
жүрген бір топ саятшының үстінен шығады. Сөйтсе ол Кешімнің бірден бір
бақталасы, Сібір хандығы тағының əу бастағы иесі Жəдігер əулетінің
соңғы
ханзадасы Сейдақметтің некері екен. Қиқулап жүрген қызық құмар топ
мұздай темір құрсанып жан-жағынан қоршап алған орыс əскеріне қылар
қайран таба алмайды. Сөйтіп Сейдақ хан тұтқынға түседі. Оның қасында
қамқа тонды кішкентай бала тұрады. Қорамсағындағы көп қу жебенің
арасында қан күрең үш қызыл жебесі бар екен. Ол сегіз жасар қазақ
ханзадасы Оразмұханбет сұлтан екен. Қаршадай ханзаданың жел жағынан
қалқалай тұрған қаракер атты томаған көз қарасұр мырза Сейдақтың
ақылшысы, Оразмұханбеттің тəрбиешісі Қараш мырза — қазақ тарихшысы
Қадырғали Жалайыри мырза боп шығады. Соған қарағанда, бесіктен белі
енді шыққан Оразмұханбет қазақтың Ақназар ханы мен алты сұлтаны
Арыс
бойында Моғұлстан мен Ташкент билеушісі Баба сұлтанның біріккен
əскерінен жеңіліс тауып, тұрымтай тұсына, балапан басына кеткен қилы
заманда қазақ ұлыстарын қалаған уақытында барып талап тұрған Сібір
хандығына тұтқын боп кетті ме, жоқ Сейдақ хан бақталасы Көшім ханнан
басым түсу үшін қазақ тағының мүрагерін əдейі өз қолында ұстап отырды
ма
— оны ешкім білмейді. Не де болса, бір тұтқыннан босанып, екінші
тұтқынға
тап болған Оразмұханбет ханзада 1588 жылы 16 жасында Мəскеудегі патша
сарайына қызметке келеді.
Арыс бойында арандап қалып, шаңырағы ортасына түскен қазақ жұрты
Тəуекел ханның тұсында тағы да ес жиып етек жабады. Бірақ, əуелден
салымы екі оттың ортасынан бұйырған қазақ ол тұста да бір жағында Сібір
ханы Көшімнен, екінші жағында Бұхара ханы Абдолладан құқай көріп
бақса
керек. Күн батыстағы ноғай ұлыстарымен де тап майлы қасықтай
араласып-құраласып кете алмапты. Тəуекел хан төңірегіндегі жұрттардан күдер үзіп,
алыстағы Мəскеуге ат шаптыртады.
Бір мың бес жүз тоқсан төртінші жылдың қақаған қаңтарында мəскеуліктер
бір əрі оғаш, əрі таңсық көріністің куəсі болады. Қазан жақтан басталған
айдау көшелерінің бірінде сүңгілеріне мұз қатқан мылтықтарын көтере
ұстап,
алпыс-жетпіс жауынгер жеті-сегіз жалбағай тымақ біреулерді қаумалай
қоршап астанаға алып кірді. Қақ ортадағы жолаушылардың тур-түстері де,
ер-тұрмандары да, киген киімдері де тосын. Бастарында желкелігі
жауырынына дейін жауып тұрған, сыртын сары тай жарғақпен қаптаған
жалбағай түлкі бөрік, үстерінде ішін қасқыр терісімен астарлап, өңірін көк
мауытпен əдіптеп, сыртын қынаға бояған қой терісімен қаптаған қызыл
тон,
аяқтарында қонышы қара санға жететін қайқы бас саптама етік, аттарына
сыртын былғарымен сырып киіз жабу жапқан, ерлерінің басы қаздың
мойынындай қайқиып кеткен. Өңшең сұлік сұлу торы ала ат мінген əлгі
жат
жерліктер алыстан келе жатса керек. Аяз сорып тастаған беттері қабарып
алыпты. Қақ алдарындағы біреу қолына тұмылдырықтап қаршыға ұстапты.
Бейсауат жолаушылар көше бойындағы анталай қарап қалып жатқан
аттылыжаяу көп жүргіншімен істері жоқ, екі көздері екі қапталдағы сенгір
таулардай
серейіп-серейіп тізіліп тұрған биік үйлерде. Құдды бір қазір олар үстеріне
құлап кететіндей əрі таңырқай, əрі сескене қарайды.
Жұрт бұлардың кім екенін біле алмай аң-таң. Айбалталы айдауылдар орман
арасында орыс отрядтарына шабуыл жасаған əр қилы жалба тымақтарды
жан-жақтан желкелерінен түйгіштеп қуып келіп жатушы еді. Мыналары
атқа
отырыстары да тым сəнді, тым салтанатты. Тұтқын емес дейін десең —
қашып кететіндей жан-жақтан көк сүңгілі сақшылар қоршап апты.
Таңсыққұмар жұрт қаңтардың қызыл шұнак, аязында қыңқ етпестен тосын
жолаушыларға ауыздарын ашып қарап қапты. Жоқ, мынау ұзын тізбек
Любянкаға қарай бұрылмады, бірден Манеж алаңына тартты. Тұтқын
болмады, елшілік болды. Аң-таң жұрт жөн-жөніне тарай бастады.
Елшілік приказы қабағына қырау қатқан қасқыр ішікті мейманды ыссы шай
беріп жылытты: астындағы атын патшаның атқорасына апарып жемге
байлады: соңындағы нөкерін қып-қызыл боп қайнап тұрған моншаға
апарып
тоғытып, бит-бүргеден тазартып, асты-үстеріне түсіп, бəйек болды да
қалды.
Алты айшылық жол жүріп, қырғи қабақ ноғай ұлыстарының тұсынан жалжалдың тасасымен бұқпақтап өтіп, жаңбырға малшынып, боранға ұрынып
көр азапты көріп келген елші Құлмағанбет қою шайға қанып алғасын төрт
аяқты былқылдақ мамық төсекке шалқасынан түсіп ойға кетті. «Жауда да
бір
үйің болсын деген осы-ау! Əйтпесе патшасының байтақ қаласында бүйтіп
тыраңдатып жатқызбақ түгілі өсіп тұрған егісінің ық жағынан жүргізбейтін
қара шекпенің бұрын бүйтіп бəйпеңдесе, көрмей жүр дейсің бе! Бəрі де əлгі
Оразмұханбет сұлтанның арқасы ғой» — деп қояды ішінен. Орыс
ордасында
жарты патша болып отырған жасы кіші болғанымен жолы үлкен ұлық
інісіне
қайтып көрісіп шығар екем деп уайымдап жатыр еді, елшілік
приказының жылмаңдаған көп қызметкерінің біреуінің кіріп келгені.
— Елші мырза, — деді иіліп-бүгіліп.
— Сені Оразмұханбет ханзада көргісі келеді.
Қуанып кеткен Құлмағанбет орнынан атып турып əлгі жігіттің соңына ерді.
Оларды бірінен-бірі аумайтын үш жігіт орындарынан тұрып қарсы алды.
Құлмағанбет, қапелімде, бұл үш ақ құбаша жігіттің қайсысының ханзада
екенін айыра алмады. Жастайынан орыс арасында өскен сұлтанның сүйек
бітіміне қарап қана қазақ екенін еміс-еміс аңғаруға болатын еді. Өңі бопбоз.
Ұшқын шашқан көзі мен жымиған жүзі ғана көңілінің сергек екенін
сездіргендей.
— Құлмағанбет, — деді ол енді жайғасып отыра берген елшіге. — Бүгін
сенен көп нəрсе сұрамаймын. Маған, мына Степан жəне Вельямин
Степанов мырзаларға Тəуекел ағайыммен қалған ағайындардың амандықсаулығын, көршілес Бұқар хандығымен, ноғай ұлыстарымен араларының
қандай екенін, алдияр патшаның қоластына кіреміз дегендеріңіздің не
əңгіме екенін айтып берсең болғаны.
Ханзаданың көзінен-көзін айырмай қадала қарағанынан, аузын ашпай
жатып
бастырмалатып осынша көп сұрақ қойғанынан, қасында мынау екі
бейтаныс
жігіттің отырғанынан Құлмағанбет бұл тап өзі ойлап келгендей көптен
көріспеген екі ағайынның амандық-саулық сұрасып, емін-еркін
сағыныштарын басатын оңаша сұбхаты емес екендігін бірден аңғарды.
Манағы мамық төсектегідей емес, көңілі біраз ортайып қалған. Бөркін
алып,
қамшысын əдет бойынша алдына тастап сөйлеудің ретін таппай, тізесіне
шаншып, ханзаданың шұқшия қараған көзіне тайсалмай қадала қарап сөз
бастады.
— Ағаң Тəуекел бүгінде қазақ ордасының ханы, інісі Шаһмұхамбет
қалмақтардың билеушісі. Ағайын арасында алауыздық жоқ. Қатар
көшіп, қатар қыстап, майлы қасықтай араласып отыр. Бұхара ханымен
бітімшілік жасасқан сияқтымыз. Бірақ қаншаға баратынын
қайдам... Ноғайлардың Алтау ауылымен қас-қабағымыз жаман емес. Ал,
Таңахмет балаларымен, Орыс əулетімен сол баяғы бірде бату, бірде
тату қалпымыз. Сенің ақ патшаның сарайына тап болғаныңды естігелі
алдияр ханымыздың күнде іргеден сұқаңдап тыныштық бермей
отырған Бұқарды орыстардың көмегімен біржолата бұқтырып алсақ
қайтеді деп ойға кетіп жүргені. Бізге тек оқ-дəрі, қару берілсе болғаны, ар
жағын өзіміз-ақ келістірер едік.
Бұхара бүгінде баяғы Бұхара емес. Жан-жағына түгел көз алартып қырып
барады. Əзім ханды қуып шығып, Үргенішті қол астына қаратып алды.
Енді
Сарайшыққа қайтадан қала салмақшы боп, ноғайлармен əмпейі боп жүр.
Жайыққа аяқ басса, бергі жағындағы Астраханьға құлқыны құритыны сірə,
белгілі. Оның мұндай ашкөздігін ақ патша жақтыра қояр дейсің бе деп, осы
тұста қайрат қосысып бірге қимылдасақ қайтеді деп айтқалы келдім.
Алдияр
патша мархабаты түсіп, ол пəтуамызға құлақ асса, орыныңа ханның
балаларының бірін аманатқа жіберіп, өзінді елге қайтарып алмақ ойымыз
бар. Біздің жүрісіміздің мəн-жəйі осы.
Ханзаданың қасындағы екі жігіт Құлмағанбетке ауыздарын ашып қарап
қалыпты. Оразмұханбет сыр алдыртпас сабырлы қалпынан танбай:
— Тəуекел ағайдың балалары қазір қанша өзі? — деп сұрады.
— Үлкені Құсейін онға шықты, ортаншысы Ыбырайым сегізде,
кішісі төртте.
— Иə, — деді ханзада. — Ағаларым дұрыс істепті. Бір жақ іргеден жау
шығып жатқанда, екінші жақ іргеден дос іздемесең, ертеңгі күніңнің не
боларын кім біліпті. Басқа жаққа жалтақтамай, Ресейге елші салғандарың