Үркер - 12

жаудан келген олжаны бөліске салды. Қай ұлыстың алдына қанша мал,
қанша тұтқын түсетінін айтты. Жұрт бір-біріне қарап қойды.
Хан енді бұл жорықта айырықша көзге түскендерге сияпа тартылатынын
хабарлады. Аты аталғандар алтын тақтың алдына барып, жер тізерлеп
тағзым етіп, орындарына кеп отырды. Батырлар мен сұлтандардың құр
қол қалып жатқан ешқайсысы жок,. Елдің ең соңынан жорық басы
болған Бөкенбайдың аты аталды. Оған Шу аяғынан өріс, ақ боз ат пен
наркескен қылыш сыйланды. Еңгезердей батыр шалт қимылдап барып,
хан алдына тізерлеп отыра кетті. Тəуке арқасынан қақты. Бір кезде
Əбілқайырға кезек келді. Хан жас сұлтанның тұсау кесер жорықтарының
сəтті боп жүргенін айтып, Ырғыз бен Торғай арасынан жаңа əріс,
аспаһани қылыш, жаудан түскен бір сұқсырды сыйға ұсынды. Əбілқайыр
тақ алдына именшіктей аттап, тізесін бүгіп, ханның қолына ерінін апара
беріп еді, Тəуке иығынан қағып, турғызып алып, маңдайынан сүйді.
Қысы-жазы қоңыр салқын қалпынан бір танбайтын ақ сарайдың ішіне
аптап кіріп кеткендей болды. Əсіресе, иін тіресіп мізбақпай тұрған жас
сұлтандардың құлақтары от боп лаулап барады. Əбілқайырдың да екі
беті ду ете қалды. Манадан бергі жым-жырт жұрт гу ете түскендей
көрінеді екен.
Ол орнынан тұра бергенде бүйірдегі есік ашылып, ар жағынан əлдене
жалт ете қалды. Малынтып шытыра шымылдық жапқан бір бойжеткенді
жетелеп төрт-бес əйел көрінді. Қақ ортаға келгесін, маңдайларын алтын
таққа беріп жер сүйіп етпеттеп жата-жата кетісті. Хан: «Тұрыңдар!» – деп
ишара қылды.
Сол бір сəт əлі есінде. Ақ шытыра сусып түсе қалғанда ішінен шошына
қараған қос нəркес көз Əбілқайырды шарпып өтті. Селк ете қалған қыз
денесі бірте-бірте бүрісіп бүгіліп бара жатты. Жан-жағынан анталай
қараған сұқты жанарларға шыдай алмай, өз-өзінен өртеніп барады.
Лүп-лүп еткен алау тамағы, таң қалғаны екені де, шамырқанғаны екені де
белгісіз оқыс жарқ ете қалған нəркес көзі, аяғының астында жатқан
шытыра жамылғының бір шетінен тас қып ұстап алған сүйрік саусақтары
– бəрі-бəрі əлге дейін көз алдында. Болат серіппедей ширығып тұрған
жас жігіт өз-өзінен үгітіліп бара жатты. Қызбен қоса өзі де ду қызарып,
жан-жағына дұрыстап қарай да алмады. Əйтеуір, алдындағы қалмақ
сұқсырына тақта отырған ханнан бастап жұрттын бəрінің көзі тегіс
түскенін байқады. Есік жақта əлдекімдер əлдене деп күбірлесіп
жатқандай болды. Бұның оң қолында тұрған жас сұлтандар тас
бағандай состиып-состиып мелшие қапты. Бөкенбайдың бер жағындағы
ұзын бойлы тарамыс денелі Жəнібек батыр қыз жаққа мойынын əнтек
бұрып, қызыға қарап түр екен. Əбілқайырдың көкірегін бір ыстық шоқ
қарып өтті. Сол арада барып бойын жиып алды.
–Дат, тақсыр!
–Айта ғой датыңды.
–Тақсыр, бұл жорыққа үш арыстың еркек кіндігімен бірге шаптым.
Олардың маған риза, риза емесін бір алла біледі, ал мен жұртыма дəн
ризамын. Мен мына ықласыңызды жұртыммен бірге бөліскім кеп түр.
Хан билерге қарады. Билер мақұлдай бас изесті.
–Рұқсат! – деді Тəуке.
Əбілқайыр хан ұсынған көк мойнақ семсерді Бөкенбайдың оң қолында
тұрған Ұлы жүз Ошақтының бас батыры Саурыққа ұсынды. Сосын
орынына қайтып кеп, жоңғар сұқсырының ақ білегінен қолы дір-дір етіп
жасқана ұстап, Жəнібек батырға қарай жетеледі.
-Əп, бəрекелде! – деді біреу жұлып алғандай.
Ол Əбілқайырға əз Тəукенің өз аузынан шыққандай боп естілді. Сол-ақ
екен ақ сарай толы жұрттың: «Əп, бəрекелді! Жарайсың!» – деп
қауқылдаса жөнелгені.
Содан Түркістаннан бас ғимаратының абажа қақпаларынан топан судай
лек-лек ақтарылып, ағылып шығып жатқан жұрттың ауызында
Əбілқайырдың аты кетіп бара жатты. Қай жағына құлақ тосса да,
еститіні: «Бəрекелде, тауып кетті!» Сəл бір желпінген кеу-кеу, сол бір
мақтаған қау-қаудың құлағына осы орнағаны орнағандай боп көрінген.
Бірақ, көп ұзамай көзі жетті: жақсы атақ, абырой, даңқ жүрген жерде
ауыл сыртындағы тасасы мол ұры сай жақтан жел солай аунағанда
мұңкіп қоя беретін күңірсек иістей бір қолқаңды қабар сасық лақаптар
да ілесе жүреді екен.
Əбілқайыр ол лақаптарды естісе де, естімегенсіді. Үндеген жоқ.
Үндегенде де бітірері шамалы де. «Қазақ басына іс түсіп, дағдарысқа тап
болғанша ақылдысы мен азулысының қадірін білген бе! Тағы да талай
күн туар. С онда көрерміз!» – деп тістенді ол кезде қазіргідей емес, əзіне
сенімі кəміл өркөкірек жігіт.
Көп ұзамай ондай да күн туды. Шет ұлыстарын қазаққа шаптырып,
қаһарына мінген қалмақ қолы қайтадан жортуылдау бастады. Бұл жолы
баяғы бір аз күндік ынтымақтан айырылып, əр қайсысын
көкіректеріне нан піскен бір-бір сұлтан билеп отырған əр ұлыс өзінше
қайрат қып ештеңе шығара алмады. Жоңғарлар қазақтардың бұдан бірекі жыл бұрын алып кеткендерін мұрындарынан қайта сығып алды.
Іленің ұшар басына қанатын қомдап қонжия қонған жоңғар күшігені
Сыбан Раптанның ащы шаңқылы қазақтың талай қара шаңырағын
қаралай қақыратып, талай бастың құлақ шекесін қаралай шымырлата
бастады.
Тəуке сарайында тағы да кеңес көбейді. Енді төңіректен қол қосысар
одақ іздемесек, өз бетімізбен ештеңе шығара алмаймыз деушілер
көбейді. Қол қосысар одақ іздегенде де ту сырттарынан туырылып
тұрып алған Ресейден басқа ешкім жоқ еді. Көмекейінде көптен тұрған:
«Патшаға елші шаптырсақ қайтеді?» – деген пікірін Тəуке қорғалақтап
айта алмады. Өйткені, мына жиынның алдында бұл гəптің төңірегінде
бұдан бұрын да бірер рет мықтап тауы шағылған жері бар еді.
Ол кезде орыс казактар тұз алатын көлдері мен сүзіткі салар өзендері
мол арқа бетте əр жер, əр жер-ден қалқитып-қалқитып қарағай үйлер
тұрғыза бастаған-ды. Əуелі таңсық құмар қазақтар өзенге жылқы
жауып келе жатьш, не сортаң көлдерден тұз алып келе жатып,
жолдарындағы қарағай қиып, қалқа қалқитып жатқан қаба сақал
бейтаныс адамдарды көріп, олардың əрбір қимылына айран-асыр қалып,
таңдай қағысумен болды.
Олардың, сірə, қызық емес нəрсесі болсайшы! Еркектерінің ауызына
насыбай түсіп кетсе, тезек асап қойғандай түкірініп, қайдағы бір қағазды
шиыршықтап орап алып, көзіңді жейтін көк түтінін бұйдадай
шұбалтып шылым шегетіндері де қызық: қонышы қара сандарына
жететін былғары етік киіп ап, белуардан су кешіп жүріп аумағына ауыл
сыйғандай тор көз аумен балық сүзетіндері де қызық: бəрінен де қайдағы
бір шишаға құйған сылдыраған көк суды жұтып ап, күшала қосқан
қысырақ қымызын ішкендей қызара бөртетіндері тіпті қызық. Сүйтіп
жүріп, өздері қатыннан салымды. Анадай аршын төс, қаз мойын, ай
жүзді ақ балтыр арулар қайдағы бір тер сасыған қара шекпендерден ғөрі
қамқа тонды хан қасына лайық емес пе! Сабаздардың иықтарына күнте
асып, екі шелек суды іліп ап, балапанын ерткен мама қаздай боп
байпаңдап өзен бойлап келе жатқандарын айтсайшы. Əкесінің алдына
қырық жылқы, үш тоғызын санап салып, ауылындағы шуылдаған қатынқалашына қоржыны мен қойын-қонышын түгел тонатып, отыз кұн
ойынын, қырық күн тойын жасап əзер алып, ел жатқасын түннің бір
уағында барып бірер ауыз сөзбен зорға жағдай сұрасатын құдай қосқан
қосаңтарының шүберекпен қымтаулы омырауы мен тақымын өмір бойы
бір көре алмай өтетін қазақтардың көздерін қызықтырғылары келгендей
көкіректерін дірілдетіп, ақ балтырларын жарқыратып, аяқтарын басып
болмайтындарын айтсаңшы! Сондай бұлғақтаған еркетотай ақ борық
келіншектердің байының қауғадай сақалына қарамастан бажаңдап
ұрсып жатқандары. Ал, əлгі əрқайсысы бір-бір нар жыққандай қауға
сақалдар мауыздай-мауыздай бастарымен емір бойы бір ғана үргашының
етегіне байланып өтеді деседі. Дүниеде ондай да сорақылық болады деп
кім ойлаған! Əр елдің заңы басқа, иті қара қасқа деген осы ғой!
Олардың жаяу жарысын қызықтаймын деп
жағалбайлы
Құмарбайдың сары шілдеде көгала жылқысын сазға байлап жатар
салқын жайлауынан айырылып қалатыны ез алдына бір қырғын қызық
əңгіме. Сонау Торғайдан бастап Қордайға дейінгі екі аралықты соны
естіп, көзінен жас аққанша күлмеген қазақ жоқ шығар!
Құмарбай бірде қой тоғытып келе жатып, орыс қонысындағы тойға
кезігеді. Көк суларын ішіп, ақ тер-көк терге түсіп, əбден мəз-мəйрам
болған немелерге шер тарқатысайын десе, ермек жоқ. Қырық шақырымнан қарақшы қойып, бəйге шаптыратын су аяқ сəйгүліктерді оларға
кім беріпті!
Содан шіркіндерін балақты тізеден асыра түріп тастап, бурадай сандары
бұлт-бұлт етіп жаяу жарыссын кеп, қапталдай тізіліп тұрған қатынбалалары кеңірдектері жыртылғанша айқайлап өзеурессін кеп! Мынаны
керіп Құмарбай да, оның қасына ерген қара нөпір нөкері де күле-күле
ішек-сілелері қатады.
Алты ай жаз бағлан жеп, бас мүжуден басқа, қошқар сүзістіріп, бала
күрестіруден басқа ермек таба алмай еріккен байдың көңілі құртқа
шауыпты. Мына қызықты өзі ғана көріп қоймай, ауылына да көрсетіп,
айран ішіп, ауызы уылып жүрген сарбаздардың сауабын алайын деп,
əлгілерді қонаққа шақырыпты. Қауға сақал немелер бір күн ақылдасады,
екі күн ақылдасады, бір апта ақылдасады, ақыр аяғында жүрек жұтқан
екі-үшеуі арба жегіп, шылымдарын шегіп, Құмарбайдың ақ ордасы
қайдасың деп тартып тұрыпты.
Іргесіне кеп салдырлап-күлдірлеп түсіп жатқан бейтаныс меймандарды
бай балалары ханзаданы күткендей қол қусырып қарсы алады.
Тырайтып тай жығып, шірентіп саба əкеліп, ақ май-көк май қып ауызмұрындарын тығындайды. Түрулі іргенің алдына жатқызып терлерін
басқызады. Желі басына апарып, қолдарына құрық беріп, құлын
ұстатып тоқтарын тарқатады. Баптарына енді келді-ау деген кезде,
жейделерін шешкізіп, балақтарын түргізіп, ауыл сыртындағы айқай
жазыққа алып шығады.
Атқа мінген Құмарбайдың соңына ерген атты-жаяулыға қызық керек.
Тайлы-таяғы қалмай шұбырады. Шаң көрмеген майса көгалға жеткен
соң бай қонақтарына қолқасын айтады. Қонақтары Құмарбайға қоятын
шарттарын айтады. Пəтуа: «Біз сізден мал да сұрамаймыз, жан да
сұрамаймыз. Əуелі біреуіміз жүгіреміз. Оның шаршап жығылған жеріне
сіздер екіншімізді атпен апарып тастайсыздар. Ол сол арадан қашан
шаршап жығылған жеріне дейін жүгіре береді. Оның жығылған жерінен
үшіншіміз жүгіреміз. Үшеуіміз қанша жерді жүгіріп өтсек, сол жердің
бəрін бізге бересіз», – деп байланысады.
«Ақтылы қойым аман, көк ала жылқым аман. Сонда бұлардың қолқа сап
тұрғаны құдайдың қара жері ғой. Қара жерді қол бастап барып шауып
алмаса, жаяу жугіріп алып, не бүйірім шығады деп тұр екен!» – деп
ойлайды Құмарбай.
– Болсын, – деді басын изеп.
Содан үш қонақ жігіт борбайлаи шаба жөнелді. Жер алып қайдан қыра
қойсын! Айналасы тай шаптырымдай ғана жерді иеленіп, басында
шынжыры бар құлақты қазық қағады. Алақандай ала қағазға
əлденелерді шимайлап əкеп, Құмарбайдың бармағын бастырады. Сосын
олар сол кеткеннен мол кетіп қараларын көрсетпей қойсын. Іші
пысқан бай бір күні оларға баласын шаптырсын. «Аналарға барып айт,
тағы да екі-үшеуі кеп, көңілімізді көтерсін! Шіркіндердің, ақ тер-көк тер
боп шауып бара жатқанын көріп, бір күліп алайық!» – десін. Олар да:
«Болсын!» – дейді. Тағы да келіп, бұрынғы алған жерлерінің үстіне тағы
да бір тай шаптырым жер қосып кетсін. Сүйтіп əуелі бай отырған қара
жал мен орыс қонысының арасындағы ат шаптырым көгал жазық
қолды боп кетеді. Қызыққа құштар Құмарбай тағы бір жалдын басына
жылжып қонады. Екі арадағы ең жазық тағы да қауға сақал қара
шекпендерге бұйырады. Мынандай тегін қызыққа əбден құнығып алған
Құмарбай күнгейге қарай жылып көше берсін, ол босатқан жер қара
борбай қара шекпендерге кете берсін... Күз келсін. Күле-күле күміре
бола жаздаған Құмарбай Қарақұмдағы қыстауына біржола көшсін. Ел
күзеуге қона Құмарбайдың ауылының балалары бұрынғыдай ақ сүйек
ойнамайтын болады, ақ таяқты ат қып мініп жарыспайтын болады.
Балақтарын тізеден асыра түріп тастап, екі жұдырықтарымен екі
омырауын соққылап, құйрықтарын бұлтылдатып жүгіріп жарысып
ойнайтынды шығарады. Жазда қара шекпендерді жарыстырғаны
Құмарбайдың ауылына қыс бойы ішек-сіледерін қатырған əңгіме
болады. Жаз шықсын... Қызыққа құштар Құмарбай баяғыдай күлекүле құмарымнан бір шығайын деп, атам заманнан бері ат басын тіреп
үйреніп қалған, балдырғаны батпақтай өз жайлауына кешіп келсін...
Сүйтсе, былтырғы бірер лашық көбейген. Құлын байлайтын көгалдары
айғыз-айғыз жыртылған. Былтыр ауылына кеп жаяу жарысатын немелер
қолдарындағы ауыздары үңірейген қос ауыз мылтықты көкірегіне тіреп:
«Көшіңді қайтар, егісімізді таптайсың!» – деп едіреңдей кетсін.
Құмарбай қолындағы бес өрме дойыр қамшымен өжеңдеген қара
шекпендерді қасқа маңдайларынан бір жосылтайын деп тұрады да,
үңірейген қос ауыз мылтықтан қорқып, «Пəлесінен аулақ!» – деп, сазға
отырғызып кеткен оларды бір боқтап, сазға отырып қалған езін бір
боқтап, көрші суды жайлайтын қыпшақ құдаларына таман жылжып
қонуға мəжбүр болады.
Құмарбайдың өз обалы өзіне! Шынында да, əуелі қойдан қоңыр боп су
бойына үй тұрғызып, жалаңаяқ су сүзіп жүрген немелер бірте-бірте
көбейейін деді. Жылқы жабаталн жайпау кемерді жағалай жыртып
тастап, қайдағы бір кек қылтанақтарыңа бола көшіңнің бұйдасына,
атыңның тізгініне жармасып шаңқылдаса кететінді шығарды.
Қамшыңнан қаймықпайды, салаңдаған қайқы қылыштарын
белдерінен бір тастамайды, үрей ауыз қара мылтықтары да ылғи
мойындарында.
Қазекең баяғыдай анадайда ат үстінде тұрып: «Құмырсқадай
құнжаңдасқан тірлігіңнің аузын» – деп кеңк-кеңк күлетінінен қалып
барады. Құдайдың қара жерінің де сұрауы бар екенін сезе бастады.
Өткел мен суат басындағы орыс қоныстарына қодыраңдап тиісетінді
шығарды. Əуелі егінін тапап, аулаған балықтарын қайтадан суға ағызып
жіберіп, қалпақтары ұшып түскенше қарқ-қарқ күліп қайтқанды қанағат
қылып жүрді. Артынан реті келген жерде оңаша кезіккен
келімсектерді ұстап ап, Хиуа, Бұхар, Самарқанның базарына айдап
апарып сатып, жіберетінді шығарды. Артынан іздеп келер жоқшысы жоқ.
Бүгін қотыр байталын алсаң, ертең дүркіретіп жылқыңды қуып кететін
иə қазақ, иə жоңғар, иə башқұрт емес. Көріп қалса, айырын ала
жүгіртіп, мылтық атып мəре-сəре болады да, көрмей қалса қолға түскен
мұндар көзіне көк шыбын үймелеп кете барады.
Бір дəндеп алса, қанағатты білетін қазақ бар ма! Талай қара шоқпар
қалқитып үй тұрғызып жатқан орыс қоныстарын көрсе, шауып барып,
тапап кетуді əдетке айналдырды. Ол ол ма, орыс шебіндегі отырықшы
елдерге қол салуды көбейтті.
Оның үстіне қолға түскен орыс екенін ғана біледі, атасы қайсы, тақтасы
қайсы, руы қайсы, тайпасы қайсы, арысы қайсы - қаперінде жоқ, тіпті
дүниеде ондай нəрселер барын туғалы-бітті естіп те көрмепті, ағайынжекжатын сұрасаң, айлап түгілі жылдап жүрсең де, жеткізе қоймайтын
жер түбінде боп шығады; арғы іргелі орыстың бұлармен еш шаруасы
жоқтай, əу баста-ақ қатын-баласымен ел айналдыра қуып, айдалаға айдап
тастағандай, бұлардың тіпті патша екеш патшаларымен де еш шаруасы
жоқтай; оны құрдасының қатынындай қып аузы-мұрнынан түк қоймай
шабына боқтай жөнелгендерін көргенде «асакет алла, ақ тоба» – деп
жағаңды ұстайсың. Ендеше, қазақ ертең құнын даулап келетін рулы елі
жоғын білсе, ағайын-жекжаты мен патшасының өзіне атымен керексіз
екенін білсе, ондай артында сұраушысы жоқ немелерге білгенін
істемегенде қайтеді, есек мінген саудагерге сақалдарынан жетектетіп,
бес-алты құлаш сары ала мата мен бірер қап астыққа сатады да жібереді.
Сүйтсе, орыстың да сұраушысы болады екен. Оны басқа білмесе де,
Тəуке жақсы білетіндей болды. Бір жағынан дəндеген қарсақ құлағымен
ін қазады деп, орыс шебіне қол жүгірте бастаған қазақ сұғанақтары ши
шығарып ала ма деп, екінші жағынан Қалданның қаһарлы найзасына
қарсы арқа сүйеу бола ма деп, мың да тоқсан тоғызыншы жылы1
Тобылдағы орыс шонжарына Тəшім батырға бастатып елшілік жібереді.
Тəшім батыр орыс саудагерлерін қазақ базарына шақыра барған боп,
Тобыл шонжарының арғы көмейін байқауы керек еді. Егер сары ала иық
орыс шонжары: «Қап, бəлем, қолыма түстіңдер ме? Сауда дос
болғыларың келсе, əуелі ақ патшаға мойын ұсыныңдар!» – деп
қодыраңдайтын болса, онда мысықтабандап кері шегініп, «көрмегенім сен
болсын» деп, сау басқа сақина салып алмай тұрғанда, аяқ-қолды тартып
ала қою керек еді. Егер жылы шырай байқалып жатса, онда орыс
өкіметінің қабағын одан сайын жылыта түскен жөн еді, не де болса,
бағынам деп бас ұрмағанмен қақ маңдайдан жоңғар найзасы өңмеңдеп
тұрғанда, жон арқаңа орыс-тың көк семсерін сұқаңдатпауға тырысу
мақсаттұғын.
Орыс шонжары Тəшімнің тауын шақпай қайтарды. Сол жылы қабақтың
артын суытып алмайын деп, Тəуке бас-аяғы жеті жылдың ішінде Сібірге
бес рет елшілік жіберді. Қабай батыр бастаған елшілік Тобыл
шонжарына патша сарайына арналған сый-сияпа апарып: «Өткен
ереуіл, қалған салауат деп бұрынғы уақытта арамызда болған қателіктің
бəрін ұмытайық. Бұдан былай ақылдасып отырып іс қыламыз», – деп
шұрқырасып жатқанда, Сары батыр мен Келдей би Жəміш көлінің
жанындағы орыс шонжарына барып, Россия мен қазақтардың
арасындағы сауда-саттықты күшейту жөнінде мəмле жүргізіп бақты1.
Қазақтар бұл шаруаға татар, өзбек саудагерлерін делдал қып тартты. Екі
келіссөзде де іс оңға басып келе жатыр еді, орыспен одақтасуға қарсы
қара шоқпарлардың Ертістің сахара бетіне шығып ап түз қазып жатқан
қара шекпендерді быт-шыт қып талап, тонап əкеткені. Мұндай жағдайда
мəмле оңа ма?!
Жəміш көліндегі орыс əкімінің сары ала шатырында Сары мен Келдей
екеуден-екеу ұзақ отырып қалғаны. Күте-күте тағаттары таусылар тұста
ұлық та көрінсін. Күні кеше ғана мөлтеңдеп қарайтын момақан көздер
шатынап шыға келгені. Қайқы мұрттың бір қиығына пəлен күннен бері
ілініп алған емексі күлкі жым-жылас жоғалғаны.
–Бұл қай қылықтарың? Сендердің қай сөздеріңе сенуге болады? – десін
ұлық, шатырдың есігін серпіп ашып кіріп келсін де.
Мына сөздері манадан бері артқы екі аяғынан қақпанға түскен
қасқырдай боп, құйымшақтарын тақылдаған тақтай тесіп, тыпыршып
отыра алмай отырған екі елшінің төбелерінен жай түсіргендей болды.
Тас төбелерінен шаншыла төнген шөлмектей суық көк көздерге
қапелімде тура қарай алмай бүгежектеп қалысты.
–Тақсыр, қазақ деген Жайық пен Ертістің арасын алып жатқан іргелі
халық. Малының саны түгілі жанының санын əлі ешкім жөндеп білмейді.
Ондай ызғындай жұрттың ішінде аласы мен құласы болмаушы ма еді.
Бізді мұнда ондай-ондай сойылы мен шоқпарына ие бола алмай жүрген
содырлар емес, ел тізгінін ұстап отырған игі жақсылар, олардың ішінде де,
исі алашқа бас ұрғызған алтын тақтың иесі əз Тəуке ханның өзі
жібереді. Ақ патшаның қайдағы бір құрық сүйреткен қиық құлақтардың
парықсыз қылығына күйш-піспей, өзі тектес ел ұстар жақсылар жіберген
біздің сөзімізге көбірек құлақ асар деп сенеміз. Біздің халқымыз
елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан дейді. Ханымыз сізге
жаушы емес елші жіберіп отыр. Үй ішінде елші отырғанда сырттағы
тентек-телінің ырду-дырдуына назар аудармас болар. Біздің еліміздің
ата-бабадан келе жатқан жөн-жоралғысы осылай, – деді күйзеліп отырған
Келдей күйіне тіл қатып.
Келдейдің таусыла сөйлегенін көріп ұлықтың күреңітіп алған жүзіне
жылт етіп күлкі жүгірді.
–Келдей мырза, біздің естуімізше, сіз бен мына отырған Сары мырза
екеуіңіз қазақтар мен орыс патшалығының арасындағы тату-тəттілікке
мейлінше күш салып жүрген кісілер көрінесіздер. Рас па?
Тығырыққа тіреліп, жандары мұрындарының ұшына келіп отырған екі би:
–Əлбетте! О не дегеніңіз! – деп қуана бас изесті. Ұлықтың жүзі қайтадан
күреңітті.
–Ендеше, Келдей мырза, өз халқыңыздың орыс патшасына деген көңілінде
ала-құлалық бар екенін біліп отырып, біздің кəсіпші адамдарымызды
Ертістің қыр бетіне неге шақырдыңыз. Əлде қазақтың қанды балақтарына
оңай жемтік тауып бергіңіз келді ме?
Нық отырған екі би мынаны естігенде орындарынан атып тұрды.
Манадан бері сабыр сақтап сөзге араласпаған Сары тамағын кенеді.
–Тақсыр, ол тентектерге елші жіберіп отырған Тəуке ханның да, елші боп
келіп отырған мына біздің де ешқандай қатысымыз жоқ. Қажет десеңіз,
ханымыз алты айшылық жердегі мына оқиғаны əлі естімеген де болар.
Естісе, мұндай сорақылықты аяқсыз қалдырмайтыны сөзсіз. Біз оған елші
басымызбен кепілдік бере аламыз.
Екі беті шоқтай жанып тұрған қып-қызыл ұлық тағы да күліп жіберді.
–Дұрыс айтасыз. Ойларымыз бір жерден шықты. Тəуке хан орыс шебіне
қол салатын тентегі мен телісін тыйып алғанша ақ патша келіссөзді
кідірте тұрғанды дұрыс деп санайды. Əлгі қарақшылар қазақ заңымен
жауапқа тартылып, біздің кəсіпқорларымыздың
шығыны
қайтарылып, барымташылар атқа байлап əкеткен тұтқындарымыз өз
үйірімізге қосылғанша, сіздерді осында қалдыруды мақұл деп таптық.
Көреген де ақылды ханыңыз орыс патшасының бұлай етпеске амалы жоқ
екенін түсінер де, біздің мұндай лажсыз шешімімізді мақұлдар, өзінің
мəртебелі елшілерін мынау ыңғайсыз жағдайдан құтқарудың амалын
тезірек қамдастырар деп сенеміз. Сондықтан да, қапаланбаңыз. Көп
ұзамай бұл əңгімені қайта жалғастыратынымызға біздің жақтың сенімі
кəміл. Əрине, сіздер біздің қосынымызда бұрын мұндай тұрмыс
құрмағандықтан біраз қолайсыздыққа ұшырайтындарыңыз рас. Бірақ,
маған сеніңіз, сіздердің мұндағы жағдайларыңыз əлгі қарақшылар артына
өңгеріп əкеткен біздің туысқанда-рымыздың жағдайына қарағанда
əлдеқайда жақсы болатыны сөзсіз.
Ұлық орнынан тұрып, басын кекжитіп шығып кетті. Сол-ақ екен, кенет
шатырдың есігінің алдына көк сүңгілері жалаңдап сорайған-сорайған
екі сарбаз кеп тұра қалды.
Екі би отырған орындарының лезде-ақ елші
қабылдайтын
мəмлеханадан абақтыға айнала қалғанын бірден түсініп, бір-біріне бас
шайқасты.
Мына хабар дүңкілдеп Түркістанға да жетті. Тəуке: «Қайдағы бір
қарақшыларға қарымта қып құдай жолды елшіні ұстап қалу деген дүние
жаралып, су аққалы естімеген нəрсеміз еді. Алдияр тақсыр, бү не
қылғаныңыз», – деп Петр патшаға хат жазды. Мəскеудегі Петр патша
Түркістандағы Тəукенің бұл сəлемін алды ма, алмады ма, кім білсін,
Тобылдан елшілік келді. Елшілік сары ала қағазға қызыл сиямен
саудыратып жазылған қысқаша хат əкелді. Онда «Тентек-телімді тиям
деп уəде бер» деп талап қойылыпты. Тəуке хатты алды. Керуенді ұстап
қалмай кері жөнелтті. Онысы орыс əкімдері ашу үсті қылықтарынан əлі де
айныр, елшілерімді өздері-ақ қайтарар деп дəметкен еді. Оның үстіне
қалмақ жағының да дігірлеуі көбейген-ді. Мұндай жағдайда қазаққа екі
жақтың бірдей қырғи қабақ қарағаны қиын түсетіні рас еді. Ол кезде
орыс шебіне шабуылдап жүргендер Тəукенің құрығынан əлдеқашан
шығып кеткендертұғын. Ресеймен одақ болу мəселесі сөз болғанда
қазақтың игі-жақсылары əдеттегідей екіге емес, үшке бөлінген-ді. Бір
жағы патшамен одақтасуды атымен ауызға алуға қарсы болды. Екінші бір
тобы, ол топта Қайып сұлтан да бар, патшадан көмек сұрап қана қоймай,
жарым-жартылай бағынамыз деп те дəмелендіру керек десті. Ал,
Тəукенің өзі бастаған топ: «Бағынамыз деп азат басымызды құл қылып
алмай, ат құйрығын үзісеміз деп, жел жағымызға шығарып алмай,
терезесі тең елдерше достық қарым-қатынас орнатайық!» – дегенді
жақтады. Ресеймен одақтасуды ұнатпайтындар екі араны шиеленістіре
түсуге жанталасып бақты. Мұндай жағдайда, Тəукенің орыс
əкімшілігінің үзілді-кесілді талабын орындауға да, орындай алмаймын
деп ашып айтуға да жағдайы жоқ еді. Уəде беріп тұрып орындай алмаса,
өзінің əлсіздігін сездіріп алады. Орындамаймыз деп ашық айтса,
маңдайдан дігірлеген қас дұшпаннан құтыла алмай тұрғанда, желкеден
жəне бір жау тауып алады. Сондықтан да, əккі Тəуке қазақ хандығының
шын қауқарының қандай екенін патша сезіп қойғанша, не шік, не бүк
түспей, аңысын аңдай тұрғанды мақұл керді. Бір мың бір жүз он үшінші
жылы1 ол Тобылға Тұманшы мен Қабайды елшілікке жұмсады. Орыс
шебін бұзып жүрген бұзақыларға ешқандай қатысы жоғын, егер патша
əкімшілігі оларды ұстап алып, жазаға тартса, өз тарапынан ешқандай
қарсылық болмайтынын білдірді. Мұндай жауапқа Тобыл əкімшілігі
қайдан қанағаттансын! Тəукенің мəймөңке жауабы мазақ əңгімедей
көрінді. Абақтыда жатқан қазақ елшісіне жүгірді. Сары əрі іш құса, əрі
сүзек шығып, дүние салған-ды. Келдей жалғыз қалған. Оған патша
ұлығы барып: «Ханың сені босатып алуға ешқандай əрекет жасамай отыр.
Қарақшыларына тыйым сала қоятын түрі көрінбейді. Бұл əңгімеге өзің
араласпасаң болмайды», – деді. Келдейдің бүйтіп жыл жарым уақыт
абақтыда жатып қалғаны, əсіресе, қайынатасы Түркібидің қабырғасына
қатты батты. Орыс шебіне үсті-үстіне шабуылды күшейтті.
Іргесінен дүбір көбейіп, тыныштықтарынан айы-рылған Тобыл
шонжарлары оны күллі қазақ ордасының жасап отырған қысымы деп
ұғып, Тəуке ханға елші жіберуге мəжбүр болды. Тұманшы мен Қабай
келіп кеткен соң бір жылдан кейін қасына Жолай Шаманай ұлы деген
татар тілмашты ертіп екі патша елшісі Түркістанға жол тартты. Тəуке ол
елшілікті əуелі оңаша əңгімелеспей тұрып, бірден күллі ру басылары
бас қосқан алқалы жиынға шақыртты. Ру басылары екі елшіні көргенде
бірден жабыла кетті, қашан Келдей босатылғанша Түркістанда ұстап
қалуды талап етті.
Ресеймен екі ортадағы қарым-қатынас бұрынғыдан бетер бузылды.
Əсіресе, қазақтардың бір мың бір жүз он бесінші жылы Семіз кел
жанында орыс-татар жасағын түп-түгел қырып кеткені Тобыл
əкімдерінің арқасына аяздай батайын деді. Келдейді тұтқыннан
босатпаса, істің арты насырға шабуға айналғанын ұққан олар Петр
патшадан Тəуке ханға елші жіберуге рұқсат алды. Дəл осы кезде,
Келдейдің абақтыда жатып жазған хатын алған Тəуке Тобылға қасына
Түркістанда аманатқа ұсталып қалған орыс елшілігінің қызметкері
Александр Алемасов пен тілмаш Жолай Шаманаевты ертіп Тайқұмыр
би Аталық ұлын жөнелтіп еді. Оған: «Келдей елге қайтпайынша, орыс
елшісі Неприпасов та қайтарылмайды, бұл талабымыз орындалмаса атқұйрығын біржола үзісеміз», – деп ашып айту қатаң тапсырылды.
Тəукенің ойынша, мұндай үзілді-кесілді талап екі жақты иə біржола
ұғыстыруға, иə біржола шығыстыруға тиісті. Айтса айтқандай-ақ,
патша кел дейді босатып, ат-шапан айыбын төлеп, еліне риза қып
аттандыруға əмір етті. Келдей Тобыл казактары Федор Скибин мен
Матвей Трошин деген екі елші Түркістанға барған кезде қайтарылатын
болды.
Əдетте қазақ ханына келген патша елшілігінің құрамында бояр
əулетінен біреу болушы еді. Бұл жолы Тобыл əкімшілігі істің арты не боп
кетеді деп əсіресе сақтық жасап, елшілікті қарапайым казактардан ғана
құрды.
Екі мың шақырымдай жол жүріп Түркістанға əбден ит зықылары шығып
əзер жеткен елшілік Ақ сарайдың табалдырығынан аттамай жатып
қайдан келдімге түсті. Сұп-сұр қабырғалар да, иін тіресе тізіле қалған игі
жақсылардың тұнжыраған қабақтары да, хан тағының ту сыртындағы
жасауылдардың қолындағы көк найзалар да, есіктің екі босағасындағы
сақшылардың қолындағы көз қаратпай жарқылдап тұрған жалаңаш
қылыштар да ақпанның ақ қырау таңындай назар шашып бақты.
Босағадан имене аттаған екі жат жерлік ханға келген елшілер емес, сотқа
келген қылмыскерлер сияқты тақ алдына кеп жүгініп отыра кетісті.
Оларға дұрыстап көз тастаған ешкім болмады. Оң қанатта өңмеңдей
шабынып отырған іркілдек сары кісі күркірей тіл қатты.
–Мынадар өзі қайыршы ма, елші ме!?
Сол-ақ екен манадан бері оқтау жұтқандай кекірейіп үнсіз отырған билер
жамыраса жөнелді.
–Иə, десейші... Елші болса, ханға əкелген тарту-таралғысы қайда?
–Ау, бұлардың əлгі ақ патшамен нəсілдес шошақ бөрік төрелері болушы
еді ғой...
–Байыр ма еді, бойыр ма еді... Əйтеуір, ақ сүйекпіз деп тұмсықтарын
көкке көтеріп кергіп бітетін.
–Дұрыс айтасың. Үш арыстың ноқтасын ұстаған əз Тəукеге кісі
құрығындай жапатай киген жапырық өкше қара шекпендерін елшілікке
жіберіп, бұл Тобылдың ұлықтарының кеудесіне нан пісейін деген екен!
–Иə, мыналары ашықтан-ашық басыну ғой.
–Тоқтасай, əуелі тілге келейік те!
–Жоқ, тілге келтірмейміз. Аруақты ақ орданың қадірін кетіретін қайдағы
бір жалаң аяқтармен мылжыңдасып отырар жағдайымыз жоқ. Бұл ара
Түркістанның базары емес, хан ордасы.
–Міне, дұрысы. Тобыл өкіметі астамсыды екен деп келіссөз бастауға
рұқсат етпейміз.
Тəуке тостағандай жүзік салған оң қолын көкке көтерді. Жұрт жым
болды.
–Баршаңыздың да тоқтамдарыңыз осы ма?
–Осы!
–Иə, солай!
Тəуке сарай ішіндегілерге «басқа ойда отырған қайсың бар?» дегендей
шетінен бір-бір шаншыла қарап шықты. Жұрт жабыла бас изесті.
Хан бір күрсініп қойып, есік жаққа белгі берді.
Тақ алдында жүгініп отырған екі елшіні екі төлеңгіт кеп тұрғызып ап
есікке қарай алып жүрді.
Содан олар қонақ үй екенін де, абақты екенін де айырып болмас биік
шым дуалмен қоршалған оңаша жайға əкелініп салынды. Дуал
сыртында – найза ұстаған жасауыл. Дуалдың ішкі бетінде – жалаңаш
қылыш ұстаған жасауыл. Ауланың төр жағындағы жатаған үйдің
есігінің алдында – айбалта ұстаған жасауыл. Əйтеуір, оларды жау
алып кететіндей қорғаштап бағыпты.
Күн шығып келе жатқанда екі-үш тас құманға көк шəй құйып, бір
жайпақ табаққа тандыр нан салып, алдьша ала жапқыш байлап,
омырауын ашық тастап, жолақ шапанды малай кіріп кеп, күйек сақалы
жылтылдап:
– Мархамат етіңіз! – деп тұрғаны.
Түс ауып бара жатқанда төбесіне үйме табақ күріш кəтеріп əлгі малай
тағы да жетіп келеді. Тағы да сол – «Мархамат!»
Күн батарда тас құманын тасырлатып тағы да соның қылқиып келіп
тұрғаны.
Бүгін де көретіндері сол ылғи – күйек сақал малай, еститіндері сол ылғи –
мархамат.
Ертең де көретіндері сол ылғи – күйек сақал малай, еститіндері сол ылғи –
мархамат.
Бүрсүгүні де солай, арғы күні де солай.
Наурыз туа əлгіндей жағдайға тап болған елшілік шілде бас-талғанша
шым дуалдан əрі аттап керген жоқ. Шілде басталғанда екі жыл бойы
абақтыда отырып, сары ауруға ұшырап, бауыры жидіп, өне бойының
бəрі сап-сары боп іріп кеткен Андрей Неприпасов одан арғыға шыдай
алмай жат қалада жан тапсырды.
Орыс елшілігінің адамдары бір іске бел буды. Тамақ əкелетін малайдан
оны-мұны хабар сұрауды көбейтті. Малай бір күні тамақты алдарына
қойып жатып, екі елші Скибин мен Трошинді сыртқа оңаша шақырып
əкетті. Сөйтсе, Тəуке өз адамдарынан жасырып Бұқарға дейін ешкім
тиіспейтін кепіл қағаз беріп жіберіпті.
Қарашаның бас шамасында елшілік орналасқан оңаша жəй қаңырап бос
қалды. Қашқындар Бұхараға барып, одан Жайық пен Еділ асып, Уфаға
жетіп, екі жыл дегенде əрең-əрең Тобылға оралды.
Сосын-ақ Ресеймен екі ортада аяқ-із атымен суынған-ды. Бұрынғы
бұрынғы ма, жоңғарға Сыбан Раптан қонтайшы болғалы қазақтың
қабырғасы қақырап сөгіле бастады. Əсіресе, Талас пен Шу бойындағы
ызғындай елді қан соқта жасап қырып, айдарлы мен тұлымдыны он
мыңдай айдап əкеткені жанға батты. Қазақтардың тентек жағына да ес
кірейін деді. Патшамен келіссөзді қайта бастасақ қайтеді деп
қыңқылдай бастады. Тəукенің оған жүзі шыдамады. Солай жүріп-жүріп