Үркер - 15

ғұмырындай көрінді. Дарияға барып қойып кеткісі, артындағы азғантай
қолмен арғы беттегі бекініске дүрсе қоя бергісі келді. Бірақ қолда жоқ
дəрменнің жолында азғантай болса да емексітіп, жүрек жылытып
жүрген əлсіз үмітті біржолата қиғысы келмеді. Басын бір шайқап,
атына қамшы басты.
Сол жолы оның көкірегіне бір шемен мықтап байланып еді. Елге
келгесін де ай бойы жақ ашпай қойды. Құлағы елдің аузында. Күніне
қырық ұйтқыған лақаптың саятыны баяғы сол бір түйін: екі хан тіл
табыспады, жер қайысқан қолмен барып, азғантай жаудың ойранын
шығаруға Қайыптың өнері жетпеді; Əбілқайыр өзіме бұйырмайтын ішек
боғымен піссін деп, шайқасқа бел шешіп кіріспеді.
Ел пікірі бəрі бір соған бекінді. Біразға дейін пұшайман болып жүрген
Əбілқайыр күндердің күнінде қараптан-қарап көңілденді. Жұрт
Қайыптан біржолата күдер үзгенмен, бұдан əлі күдер үзбегені ғой. Егер
əлгі шайқастың билігін түгелімен бұған бергенде, бұлай бітпейтініне
олардың да көздері жеткені ғой. Ендеше, Əбілқайырдың атқан оғы
көздеген екі нысанасына дөп тимегенмен, лағып босқа кетпепті, əуелде
ойда жоқ үшінші нысанаға барып тиіпті; бірақ, о да керек нысана боп
шығыпты.
Мынандай төтен ой онын сынған сағын қайта бұтіндеді. Қайтадан
қайратына мінді. Қашан жауда кеткен өшті қайтармайынша, өз дегеніне
жете алмай-тынына, ал осынау кім көрінгеннің қолында кетіп жүрген
көп тізгінді бір тізгінге айналдырып, бір мықты қолға ұстатпайынша,
қазақ қанша тырбанса да, алды-нан сол баяғы Аякөздің ойраны
шығатын да отыратындығына көзі мықтап жетті. Сонда оған өзінің
көксейтіні бүкіл қазақтың көкейін тескен істей көрінген-ді.
Ол, бірақ қайтсе жүзеге асады? Оны өзі де білмейді. Неде болса Қайыпқа
жолаған жоқ.
Сүйтіп жүргенде құлагына пыш-пыш хабар келеді. Тобыл бойынан
елшілік келді дейді. Бірақ жүрісі бұрынғы елшіліктерге үңсамайды
дейді. Суыт жүрмей, ауыл тастамай қонып, асықпай аяңмен келеді дейді.
Ол неткен керуен екенін білмек боп алдынан інісі Мамай сұлтанды
жібереді. Өзі қарақалпақтарға суыт аттанды. Орыс шекарасына тыным
бермей тұрған тентек-телілерді тезге салып қайтуға кеткен болған-сыды.
Сүйтіп езінің Қайып ханның бір жыл бойына орыс елшісі Федор
Жилинді еліне жібермей ұстап отырғанына ешқандай қатынасы жоқ
екенін, қайта ақ патшамен татулықта болғысы келетінін білдіргісі келді.
Сары атанның төрт жаңасында орыс1 елшісі Арыс бойында отырған
оның ауылына да жетті. Күн кешкіргесін елшіні ордасына шақырып
сөйлесті. Сый қонақ та сырбаз, бұл да сырбаз. Екеуі біраз арбасты. Елші
бұның биыл көктемде орыс шебіне барып қайтқанын бетіне салық
қыла ма деп еді, ол жайында тіпті əңгіме де болған жоқ. Елшіліктің ертең
Түркістанда күтіп отырған Қайып ханға баратынын біліп отыр. Екі
орданың арасында жат ауызға сөз тасытқысы келмей сақ сөйледі. Алдағы
күзде жоңғарға жорыққа аттанбақпыз деді. Қайып ханды аға түта
сөйледі. «Біз жаспыз ғой ақ патшаның, Қайып ханның қызметіне
əрдайым əзір тұрамыз» – деді. Бірақ орыс патшасының қол астына
кіретіні жайын əдейі аузына алған жоқ. Қайып ханның көмейін біледі.
Оның алдын орап кеткен боп көрінгісі келмеді.
Бұл сүйтіп сыпайылап шығарып салған елшілік Түркістанға барды.
Қайып хан: «Қазанның елшісін былтыр қалмақтан қорқып жібере
алмадық. Олар Бөген, Арыс, Шаян бойындағы ауылдарымызды түгел
қырып кетті. Мұндай аламаншылық тұсында ақ патшаның елшісінің
басын қатерге байлағымыз келмей, ел арасы тынышталғанша, өз
қасымызда ұстай тұрғымыз келді», – деді. Кейінгі келген елші əлгі
əңгімеге сенген болды. Түркістаннан шыққан елшілік Қарнаққа жетпей
жатып Сауранды билеп отырған Абылай сұлтанның шабуылына
ұшырады. Үш солдатын түт-қындап, қаружарақтарын тонап алды.
Елшіліктің еліне не деп барғанын кім білсін, Əбілқайыр, əйтеуір, орыс
патшасының алдында Қайып ханнан гөрі сенімдірек көрінетін болған
шығармын деп ойлаған...
Сосын-ақ оның қиялы құртқа шапты да тұрды...
Енді, міне, көптен көңілінде жүрген істің не бүк, не шік түскенін білетін
уақыт та онша алыс қалмаған сияқты.
Ол басын көтеріп алды. Маңтөбеге таяп қапты. Кештің алды ойға
құлапты. Енді қазір мынау сілтідей тынып жатқан елсіз алқапқа
маңырап-жамырап ел қонады. Анау белуардан келетін күзгі қау шөп ауызға
ілігіп кетеді. Сонау мөлдірей тұнып жатқан меруерт көлдер де көп ұзамай
сары алаланып лайытып ағатын болады. Анау семіз биенің сауырындай ну
жатқан баурайға шаршылап жер ошақ қазылады, алқа қотан үй тігіледі,
мама
ағаштар керіліп, ат байланады, жан-жақтан шұбырып жұрт ағылады.
Мынау жым-жырт өлке абыр-сабыр қимылға, абыр-жабыр Үнге толады.
Бірақ, сол абыр-сабырдың арты немен тынады. Ол мұның атын аспандатып
шығарар бақ па, жоқ ел алдында жерге қаратып кететін қап тауындай
масқара ма... Əлгі шаршылап қазылатын жер ошақтарға мұның айтқаны
келіп,
атқаны тиіп, айдыны асқандығына жасалатын ұлан-асыр тойдың қазаны
асыла ма, жоқ қолынан келмес іске ұмтылып, басын жұтып тынып,
қарасының
дəмі асыла ма - əлі беймəлім. Не де болса көп қалған жоқ.
–Хан-ием, көз ұшынан шаң көрінеді.
Селк етіп басын көтеріп алды. Шынында да, арқа беттен бір сұйқылт шаң
сумаңдап жақындап қапты. Жолдағы көштердің ешқайсысына бұрылмай
бұған беттеп келеді. Бұл атының басын іркіп кідірді. Əлгі шаң - екі-үш атты
боп
шықты.
Сүйіндіктің жіберген шабарманы екен.
Елшілік Уфадан шығыпты.
Екінші бөлім
ЕЛШІЛІК
...Ұлы Петр 1722жылы Персияға
жасаған жорығы мен Астраханда
болған кезінде ырғыз-қайсақтардың
жапан түзді жайлайлаған пəтуасыз
халық екендігіне қарамастан, ол Орда алған
Азия елдері мен жерлері үшін əрі қақпа,
əрі кілт болғандықтан да, талай кісіден
оның жəй-жапсарын сұрастырып бақты.
«Генерал-майор А. Тевкелевтін Орынбор
өлкесі мен қырғыз-қайсақ ордасы жайлы əр алуан
қағаздарынан. 1762 жыл».
Тағы да бір жанбауыр бел. Тағы да — бір тақтайдай тегіс жылмағай үстірт.
— Тағы да сол көз ұшында көлкіп тұрып алатын көк ніл мұнар.
Артынып-тартынған он екі түйе, екі жүз ат. Ұланғайыр дөңдерде шұбыртпа
із
қалдырып, сары желістен бір танбай, салдырып келе жатқалы қанша күн,
қанша түн!
Соза-соза мойын да талып, қарай-қарай көз де қажыды. Қара мейлің,
қарама
мейлің — сол баяғы үйреншікті көрініс. Көкке қарасаң да — мелмиіп
жатқан
көлкөсір құба сұр кеңістік. Жерге қарасаң да — мелмиіп жатқан көлкөсір
құба сұр кеңістік.
Уфадан шыққалы бес аптаның ішінде, ең болмаса, бір рет аспанға бұлт
айналып, жаңбыр сіркіресейші. Жоқ, төбеңнен төңкеріліп құлазитын да
жататын құба сұр кеңістіктің сол баяғы құлазыған қалпы. Қашан қарасаң
да,
қанша қарасаң да, бетпақ əйелдің бетіндей бедірейеді де тұрады. Оған
аспан
деп дабырайтып ат қойып жүрген де бұлт көріп, аспан көріп жарымай, ала
жаздай ақ шаңыттын ішінде далақтап шапқылайтын да жүретін кұс табан,
жарық ерін, жалба тымақ көшпенділер шығар. Əйтпесе, мынау зорығып
өлген көк есектің көңіндей боп бозарып жататын да қоятын боз ала
кеңістіктің қай жері жер, аспан екенін бір тəңірдің өзі ажыратып алмаса,
адам
айыра алатындай емес.
Не де болса, осы бір шетсіз-шексіз ұланғайыр пəлен күннен бері жол соқты
боп келе жатқан түсі бөлек, түрі бөлек, киімі бөлек, жүрісі бөлек бейсауат
адамдардың іштерін пыстырып, естерін тандырып, əбден мезі қып, қайдан
келдікке түсірейін деп əдейі безеріп жатқандай.
Бұл өлкеде, сірə, бір өң, бір келкі емес нəрсе болсайшы! Аспаннан оқтатекте
бір естіліп қалатын құс шиқылы да бір келкі, бір сарынды. Жол-жөнекей ін
аузында күнге қыздырынып отырған тышқандардың шиқылы да бір келкі,
бір
сарынды. Бірінен-бірі аумайтын дөңдер, бірінен-бірі аумайтын күндер.
Кеше
де солай еді. Бүгін де солай. Ертең де дəл осылай болатынына еш
күмəндана
алмайсың.
Былай қарасаң, алға он шақты атты шолғыншы, артқа он шақты атты
шолғыншы, қос қанатқа он-он аттыдан шолғыншы салып, қалған аттылар
мен арбалыларды қақ ортаға бір шоғыр қып иіріп, ешқандай бытыратыпшашыратпай, жүмылған жүдырықтай жұп-жұмыр, жып-жинақы ұстап,
жосылтып келе жатқан əскери керуеннің жүрісі сондай суыт, қарқыны
сондай қатты секілді. Жалдарын жел желбіреткен жарау аттардың қатқыл
алатағанақ дөңді қадап басып, тағалы тұяқтардың көптен жаңбыр көрмей
еңіреп жатқан жентек сазды қарш-қарш асап, дүсірлетіп-ақ баққандары.
Атан
түйелердің желке шудалары желк-желк етіп, желіп келе жатқандары.
Арбалардың төрт доңғалағы да зыр-зыр айналып бір сəт тыным тапқан
емес.
Бірақ, соның бəрінен шығып жатқан патуа шамалы.
Баяғы сол бір орынында не ілгері кетпей, не кейін кетпей бадалып тұрып
алғаның. Қайда көз тастасаң да, сол баяғы көрініс — томсырайған құла түз.
Қазір көріп тұрғаның да сол. Мына таңертең көргенін де осы еді. Кеше де
солайтұғын. Бұдан жиырма күн, жиырма бес күн бұрын көргенің де — дəл
осы болатын.
Ал, анау қамшылары бұлғақтап жалба тымақтардан сұрасаң, көзіңді ашыпжұмғанша жаныңды жанаттан бір-ақ шығарады.
— Жолдың көбі өтіп, азы қалды. Тəйірі, Ырғыз дегенің бұл арадан тиіп
тұр!
Аман болса, енді бір аптада ел қарасына ілінбес пе екенбіз. Шіркін, несін
айтасың! Ақ түйенің қарыны жарылады ғой! Алдияр хан біздерді асыға
күтіп
отыр. Ұлан-асыр той жасайтын шығар. Қызыл қуырдақ, сары қымызға
қанып
алғасын шаршағаныңның бəрі ұмыт боп, құйрығын теуіп ойнаған
құлындай
сергіп шыға келесің!... Суайттар күрек тістері көстеңдеп сөйлей
жөнелгенде
бір мүдірсейші, сірə! Ауызымен қарқ, қылады да салады. Қалың кілемге
жатқызады. Үстіңе шəйі көрпе жапқызады. Езуіңнен ақ майды ағызады.
Олардың бұл ертегісін тыңдағалы да алты аптаға айналып барады, бірақ
сол
əлі жамбасыңды ер тескен изең-изең. Сол əлі қалайы құтының жылып
кеткен
жылымшы суы. Сол əлі Уфа воеводасының кенеп қалтаға салып берген
қатырлақ қара наны.
Мынау қарғыс атқан даланың шегі мен шетінің, қапелімде, жеткізе қояр
түрі
көрінбейді. Зығырданың қайнағанда кімді боқтарыңды да білмейсің. Үйде
қалған қатыныңды боқтайын десең, ол жазғанның да шұлғауыңды жууга
бергеннен басқа жазығы шамалы. Астыңдағы атыңды боқтайын десең, о да
ақ тер-көк тер боп барын салып келеді. Патша апайға тіл тигізу құдайдың
атына күнə. Оның үстіне ол жарықтықтың бір рота солдат сыйып
кететіндей
айлапат төсегінен қайдағы бір тілін шайнап шұлдіреген немістерге
болмаса,
арақ ұрттап, қияр қажаған орыс адамына орын тие қоймайды деседі.
Мынау
құла түздегі қайдағы бір бар-жоғы белгісіз қаңғырма халықтың қайдағы бір
бар-жоғы белгісіз қаймана ханына жер түбінен елші шаптырып отырғанда
да
сол немістер емес дейсің бе! Əкесінің ауызына ит сарығыр əлгі Бирон
найсаптың мынау құла далада несін жоғалтып алып жүргенін кім білсін!?
Россияда қазір буаз мегежін іш тастап, қысыр меғежін күйлесе де, сол
найсаптын бір қатысы болғаны. Патша апайдың құшағынан бастап кең
байтак, Россияның ең түкпір пұшпағына дейінгі қай арадағы қандай езгеріс
те, ең алдымен, сол төбетке байланысты деседі. Ол неме тап мынау бұлар
келе жатқан сабылманы да, аңқау халықтың бостан-босқа борбайын
созғылау
үшін əдейі ойлап тауып отыр ғой. Қайда бар десең де, борсаңдап шапқылай
жөнелетін ақ көңіл орыс адамдары қайдағы бір қанішер
пұсырмандардың қайқы кездігінен бір-бірлеп болса да, өле берсін дейді
ғой. Ана жолы мыңға тарта орыс боздағы қайдағы бір қара мұрт, қара сақал
бұралқының соңынан шұбырып, Хиуаға барамыз деп, мынау нəлет атқыр
жапан түздің əлдебір пұшпағында сүйектері жиылмастан жайрап қалды
емес
пе! Мынау ақ көкірек, ақ періште болып келе жатқан жалба тымақ қазақтар
мен жарғақ шалбар башқұрттардын да бұларды ен далаға шығарып алған
соң
қай бұтаның түбінде кəллаларын қырқып, қылжитып кететіндерін кім
біліпті?!
Анау қақ алдарындағы солқылдақ сары ала күймедегі мамық төсекте
манаурап бара жатқан сары ала иық ұлық та қалмақ дей ме, ноғай дей ме,
татар дей ме, тіпті қазақ дей ме, əйтеуір орысқа алпыс алты атасында,
жетпіс
жеті шешесінде ешкім жуықтап көрмеген қайдағы бір қырық қайнаса
сорпасы қосылмайтын көп бұралқының бірі дейді. Қайран Россияда сонда
немістер мен бұралқылардан басқа ес біліп, етек жая алар ешкім қалмағаны
ма! Олар болмағанда есіл ел əбден қараң қала жаздаған екен де! Орыс
қазынасын теспей сорып жатқан өзге бұратана жетпегендей енді мынау ен
далада өз көлеңкесімен өзі жарысып жүрген əуейі көшпенділерді де қол
астымызға алып, асыраймыз деп ақ патшаға ант бергіздіргелі келеді дейді.
Сонда мынау бедеу қатынның бетіндей жылмиып жатқан даладан не тауып
қарық боламыз деп жүргендерін ит білсін! Өлген кесірткенің терісін
жинамаса, көзге көрініп тұрған өзге ештеңе жоқ сияқты.
Сонда да міне, талай аптадан бері ат терлетіп өңмеңдеп шауып келеді,
шауып
келеді. Анау көз ұшында бұлт-бұлт ойнап бара жатқан сары-ала күйме бір
сəт
аялдауды білмейді. Қос қапталынан жалпылдап жалба тымақтар да
қалмайды. Ауыздарын жаппай əлденені айтып көкіп бара жатқандары! Не
айтып бара жатқандарын өздері де білмейді. Əйтеуір бір сілекей
ауыздардын
əңгімесі таусылмайды. Əне біреуі көкжиекке қарап қайта-қайта қамшысын
шошаңдатып қояды. Дəуде болса, суайт неме Петербордан келе жатқан
ұлықты: «Əне бір таудан ассақ, шалқыған дарияға тап боламыз деп»
алдарқатып келеді. Оларының қандай тау, қандай дария екенін басқа
білмесе
де, бұлар жақсы білетіндей болды. Уфадан шыққалы олар талай «таудан»
асып, талай «өзеннен» өткен-ді. «Сонау сəңкиіп тұрған Көксеңгірді
көрдіңіз
бе? Ол, жарықтық, пəлен деген тау» дейді олар көкжиекке қамшысын
сілтеп
бетіңе бұлк етпей бажырая қарап тұрып. Алыста көкніл сағымға оранып,
мұнартып тұрғанына қарап, əлгілердің айтқанын шынында да тау екен деп
қаласың. Баурайында сылдырап ағып жатқан бұлағы, шоқ-шоқ тоғайлары
бар
шығар деп ойлайсың. Көз ұшынан көлкілдеп діңкеңді құртып тұрады да,
қасына жақындасаң жер тістеген жатаған төбе болып шыға келеді. Ол
бұлардың тауларынын сиқы. Ал енді өзендеріне келсек, орыс
кавелериясының бір эскадроны бел суытып алған жерде қалқып шыға
келетін
қақ суынан əруақты болса не дейсің. Бұлар үшін қотыр лақ секіріп өте
алмас
шалшықтың бəрі өзен, бəрі көл; бұтадан биік төмпектің бəрі тау, бəрі
сеңгір.
Өздерін өздері алдап, өздерінен-өздері мəз боп жүрген бұл əуейлердің
елміз,
жұртпыз деп жүргендерінің қанша қара құрым күркенің жиынтығы екенін,
ал
ханымыз бар деп қақырайтып жүргендерінің қоңсы тайпалардың қанша
табын жылқысының обалына қалған қандай қарақшы екенін бір тəңірдің
өзі
білсін!..
Ой, тоба-ай, патша сарайында отырғандар да ойына не келсе, соны істейді
екен-ау! Ар жағындағы француз, ағылшын, неміс, шведтер жетпегендей,
жер
түбіндегі майтымақтармен келіссөз жүргізіп, елші сабылтқандары да
еріккендіктің бір түрі шығар.
Əне бір тырсиған сары ала иық бұралқы ақ патшанын елшісімін деп
басқанынан жер ойылатындай боп кергиді. Қасындағы қалбағай бөріктілер
талтақ бұт орыс офицерін Ғайса пайғамбарымның он екі шəдиярынын бірін
көргендей жандары қалмай, біресе ол жағынан, біресе бұл жағынан
шығьш,
екі етек боп далақтаумен кедеді. Сыртынан қарасаң, баланың ойыны,
бақсының жыны сияқты бірдеңе. Əйтпесе, тегінде теке атпаған, бағзы
бабаларының өзі орыстың ну орманының қай түкпірінен шыққаны белгісіз,
ал бергі аталары Персияға асып кете жаздап, əзер қайтқан, бармаған жері,
баспаған тауы қалмаған жалаң аяқ Уфа казагіне салтанатты елшіліктің
сапында шеру шегетіндей дəуренді қандай мырза құдай көзі қиып бере
салды
дейсің!
«Жə, бекерден-бекерге бас қатырып қайтемін! Дүниені өзім құдай
болғасын,
Россияны өзім патша болғасын бір-ақ түзетіп алмаймын ба! Оған дейін
мəңгір басты босқа қаңғыртпай, алдияр ханның ақ ордасына жетіп, қызыл
қуырдаққа тойғанша, ұйқымды қандырып ала тұрайын», — деп ойлады арт
жақтағы арбада отырған Уфа казагі Сидор Цапаев ту сыртындағы тұз
салған
қапшыққа басын сүйеп мызғып бара жатып.
Көзі іліне беріп еді — өзінің Уфаның шет жағындағы бөренеден қиып
жасаған үйінің ауласынан сопаң етіп шыға келгені. Əйелі Устинья бұның
көзі
таяр-таймастаақ қырмызыдай құлпырып, гүл-гүл жайнап қоя беріпті. Екі
беті
албырап, екі көзі жайнақтап өртеніп тұр. Əншейінде мыш боп жататын
мықындықтан төменгі жағы көшпенділердің жері от жылдары күзде
базарға
айдап əкеп сататын саулықтарының қараптан-қарап жарылып кете жаздап
тұратын құйрықтарындай теңкиіп алған. Қапелімде, бұл оны Устинья емес
хорунжий Безруковтың май бөксе Марфасы екен деп те қалып еді.
— Сидор Ефимович, қалай тез оралғансыз?! — деп сыңғырай шыққан
дауысынан тани кетті.
Бал-бұл жанып, жайраңдап тұрған əйелін құшақтай алғысы кеп, əзер
шыдап
тұрса да, көңіліне бір қитұрқы ой қашып, қолындағы қамшысын умаштай
тусті.
— Жаныңның барында мойныңа ал, қаншық, сені мен жоқта жардай сауыр
біткенше жамбастатып жүрген қай көшенің төбеті! — деп төне түскелі
жатыр
еді, кенет...
Бұ заманда жұрт бөгет болмай жүре ме! Ең болмаса, жан дегенде жалғыз
қатыныңның қаққанда қанын, соққанда сөлін шығарып, армансыз бір
сілкілеп алуыңа да мұрша бермейді ғой, түге!
Біреу иығынан тартқылады. Көзін ашпай ыңыранып біраз жатып еді,
əлгінде
ғана гұл-гұл жайнап алдында тұрған қатыны құрғырының аяқ астынан
айдаһар жұтып кеткендей жым-жылас жоғалғаны. Енді қайтып көре
қоймайтынын біліп, күдерін үзгесін барып, сығырайған көзін ашты. Үстіне
манадан бері арбаның арт жағында ыңқылдап келе жатқан жадау сары
төніп
тұр екен.
— Сидор Ефимович! Сидор Ефимович.
— Екі қатынның обалына бірдей қалып, дүниеге тап мына сен сілімтікті
əкеліп жүрген су мұрын əкеңнің тап сапсиған теке сақалын...
— Сидор Ефимович деймін. Əне көкжиекте бірдеңе көрінеді, ол немене
болар?
— Көрінсе, көріне берсін. Көп болса, баяғыда көшпенділердің
кұлінің басында арам қататын сенің əлгі қаңғыбас атаңның моласы шығар...
— Қылжақ қылмаңызшы, Сидор Ефимович...
Ойына, қапелімде, ауызының қышуы қанатындай қитұрқы балағат түсе
қоймағасын, Цапаев басын көтеріп көкжиекке көз тастауға мəжбүр болды.
Сөйтсе, жұүрттың бəрі оң жақ қапталға қарап қапты. Қандай есерсоқтың
ерінбей-жалықпай үйіп жүргенін кім білсін, анадайда бір қызыл үйік тұр.
Баяғыдан бері жанарын талдырған жадау кеңістіктегі мынау үйік шырайлы
қыздың жүзіндей көзіне шоқтай басылды. Қызыл үйіктің басында қонжиып
түздің тарғыл бүркіті отыр. Мына ен далада езіне қол көтерер ешкім
жоқтай
қаннен-қаперсіз отыр. Жан-жағына дұрыстап көз де салмайды.
— Пай-пай қасқаның маңқиюын-ай!
— Қасынан керуен өтіп бара жатқанымен де шаруасы жоқ.
— Шаруасы болғанда сенен шылым сұрай ма, қайтеді...
— Осының өзі қорқады ма екен?
Бірнеше адам иықтарынан асулы мылтықтарын жұлып алысты. Қызыл
үйікке
қардай борап оқ түсе бастады. Тарғыл бүркіт не болып, не қойып
жатқанына
түсінбегендей, гүрс-гүрс үн шыққан жаққа қарай мойнын керенау созып,
қанатын қомдап, бірер талпынып қойды да, отыра берді.
— Əй, мынауың былқ етпейді ғой.
— Ендеше, тигізбегенмен, жақындатып атып көрейікші.
Тарғыл бүркіттің тап қасынан бұрқ-бұрқ шаң ұша бастады. Тағы қанатын
желпілдетіп біраз отырып барып, ытқи көтеріліп, кекке самғап бір-ақ
шықты.
Зеңгір көкке аспандатып шығып алғасын қалықтап жүрді-жүрді де, кенет
керуеннің төбесінен шүйіп кетпей тұрып алғаны.
Жұрт аң-таң. Тарғыл бүркіт тайсалар емес. Мынау тосын адамдардан,
ауызы
үңірейген мылтықтардан еті шімірікпесе не дейсің! Төніп-төніп келеді де
қайта жоғарылайды.
Біреу бұған күйініп кетті білем, мылтығын көкке көтеріп көздей бастады.
Сол-ақ екен сары ала күймені тастай салып далақтап шауып келе жатқан
тымақты қазақ əлгінің қасына жетіп барып, қамшымен құлаштап тұрып
тартып қалып еді, қолындағы мылтық анадай жерге ұшып кетіп, гүрс ете
түсті.
Таяқ жеп қалған солдат жалма-жан қылышын ап тұра ұмтылып еді,
хорунжий Безруков жолын кескестеді.
Əлденені айтып өжеңдеп, қалш-қалш етіп ашуға мініп тұрған қайқы төс
қара
сұр қазақтың не дейтініне атымен түсінбесе де, казактар мен солдаттар
қолдарындағы мылтықты жалма-жан иықтарына қайта асып алысты.
Тек үрпек бас жадау сарының ғана ештеңемен жұмысы жоқ, қойынынан
дəптер суырып, тас төбелерінде шүйіп жүрген тарғыл бүркітке жалтақжалтақ қарап қойып, бірдеңелерді шимайлай жөнелді.
Қылжақбас Цапаев тұттыға сөйлеп жатқан оқа шекпенді қазақ пен не
болғанына түсіне алмай, ауыздарын ашып қалған серіктеріне басын
шайқап,
мұртынан кұлді.
Қанша дегенімен, сүмбіленің аяғы емес пе! Күн сəскеге дейін қоңыр
салқын
боп тұрады да, сəскеден кейін ыси бастайды. Ал талма түсте таң атқалы
танауыңды қышырқандырып келе жатқан түз шөбінің таңсық исі күрт
жоғалып, күн қыздырған киіз бен шүберектің, ат сауырын шылпытып
тастаған ащы тердің, доңғалақты майлаған қара майдың, қолаңса сасыған
қайыс пен темекінің ию-қию иісі мүңкіп қоя береді.
Осылай ит-зықысы шығып келе жатқан елшінің ұйқысы əлгіндегі бүркіт
оқиғасынан кейін шəйдай ашылды. Уфадан шыққалы құлағының құрыш
етін
жеп келе жатқан сөзуар қазақтардың да жақтары семейін депті. Қабақтарын
шарт түйіп, қарсы алдарында кесе көлденең жатқан дөңбек жалға қарап
телмірісе қапты. Əсіресе, мана орыс солдатына қамшы көтерген қылыш
мұрт,
қара сұр қазақ — Сүйіндік батыр өрттей боп күреңітіп апты. Оның
қасындағы қою қас, қыр мұрын, монтаны көз Мұқанбет қожа томсарып
келе
жатқан серігі мен сары ала күймеде ойға батып келе жатқан орыс елшісіне
кезек-кезек жалтақтап қояды.
Елшінің көз алдында, тарс еткен мылтық дауысы шыққанда мұнымен
шүйіркелесіп сөйлесіп келе жатқан Сүйіндіктің əңгімесін кілт үзіп, атын
тебініп, кейін қарай жалт бұрылғанда оқыс жарқ ете қалған суық жанары
кетпей келеді.
«Да!» — деп қойды ішінен орысша ойлайтын елші. Манадан бергі шала
татарша, шала қазақша кібіртік əнгімеден жүрісі жайсыз көлікке мінгендей
əбден ит-зықысы шығып еді. Үйреншікті тілінде қиялға батқанда, ойының
аяқ алысы ширап қоя берді.
«Иə, солдаттардың əлгі бір қылығына бұлар осынша шамданып қалды.
Сырын білмейтін аттың сыртынан жүрме деген осы ғой. «Дос боламыз, қол
астыңызға алыңыз» деп жер түбінен хат жазып, елші шаптырып отырып,
қайдағы бір түз тағысына бола талақтары тарс айырылады. Онда тұрған
таңғалатындай не бар? Екі халық түгілі екі пенденің басының біріге қоюы
қиын. Сонда мынау өмір бақи бір-біріне қырық қайнаса сорпасы
қосылмаған,
не тілі, не діні, не тегі, не түрі ұқсамайтын екі жұртты жер түбінен бірбіріне
ұмсындырып қойған құдіретті айтам-ау...»
Тевкелев өз-өзінен басын шайқап қояды.
Талайдан бері патша сарайының маңында жүріп, көп нəрсенің байыбына
бара
алатындай болып қалған ақ қаптал Тевкелев Сыртқы істер коллегиясының
кеңсесіне бас сұқпай жатып, ақ та жоқ, көк те жоқ: «Сені вице-канцлер
Остерман шақырып жатыр», — дегенді естігенде буын-буыны дір-дір етіп
абдырап сала бергенді. Мұндайда салып ұрып жетіп баратын князь
Юсуповтың өзі басымен қайғы боп қуғында жүр. Басқа шонжарлардан
бүған
тап емешегін үзіп тұрған ешкім жоқ. Қапелімде, ақылдаса қоятын адамның
да
ретін таба алмады.
Жүріс-тұрысы шапшаң Тевкелев аяғын ілбіп басып аулаға зорға жетті. Жез
мұрт біреу сыртынан тəптіштеп орап тас-таған бума қағазды құдайдан
сұрап
алған жалғыз нəрестесіндей қып өбектей көтеріп, қасынан өте беріп еді,
есіне
обер-секретарь Кирилловтың түсе кеткені...
Арғы түбі шарық сүйреткен шаруа, іскерлігімен, білімділігімен əзір
ділдалап
ерғара боп қатарға қосылып жүрген обер-секретарь біртоға сақ адамды.
Кім
көрінгенге жарқ ете бермейтін. Екі етек боп кіріп барғанда басын ашып
бірдеңе айтса жақсы, айтпаса тауы шағылып қалады-ау. Бірақ не естісе де,
ішіне бұқтыратын аузының құлпы мықты кісі. Əйтеуір, Тевкелевтің неге
келгенін, не деп кеткенін елге жаймайды ғой. Бұған аз-маз үиірлігі де
жоқ емес. Тевкелевтің алыс бір жаққа барып келгенде алдымен Кирилловқа
тартатын əдеті еді. Бөтен өлкеден не көріп, не қойғанын, ең алдымен соған
айтатын.
Кирилловтың үйі ыбырсыған қағаз. Ана жерде де шиыршықтап ораған бір
бума қағаз, мына жерде де шиыршықтап ораған бір бума қағаз.
Қайсысының
да бүктеуін жазып қарасаң да шимай-шимай карта боп шығады. Кириллов
сондай шимай қағаздың біреуін алдына жайып салып:
— Алексей Иванович, бір кісі дұрысын айтса сіз айтатын шығарсыз.
Ішімдікке онша үйір емес деп есітем. Əлгі Сағыз өзені Жайықтың
шығысында ма, батысында ма? Ана жолы бір орыс бауырымыз кеп, бір кеш
отырып, үйдегі арағымды əбден сарқып ішіп: «Сағыз дегеніміз Жайықтың
шығыс жағында ғой», — деп кетіп еді, ертеңінде біреудің сары ала таңнан
кеп сартылдап есік сабалай жөнелгені. Ашсам — кешегі сабазым.
Табалдырықтан аттамай жатып самбырлап сөйлеп кетті. «Иван
Кириллович,
кеше мен құүдайдың алдына күнакар боп қалдым-ау» деймін. Сізге осы
Сағыз Жайықтың шығыс бетінде деген секілдімін. Ал, енді үйге барып
есіме
түсіріп көріп ем, сол көрі жаңғырың Жайықтың батыс бетінде жатқан
сияқтанды да тұрды. Барлық пəле əлгі Жайықтың қазақтарынан болды.
Жалба тымақты шөшмектердің екі сөздің басын біріктірмей балпылдай
беретін балдыр-батпағынан құлақтары сарсып, бастары қатып отырған
немелер біздермен армандарынан шыққанша орысша сөйлесіп іштерін
босатып, бір жасап қалғандары, Құдайларының бергендері сонша, қара
уылдырықты шелек-шелегімен көсіп əкеп, тау қып үйіп қойды. Ішіпжемнің
мол болғаны сонша, ішіңнен: «Мырза құдайдың қайдағы бір кіндік-піндік
жасап босқа əуре болғанша, адамға неге бес-алты ауызды қатарынан
жаратпады екен?!» — деп өкінесің. Олар алдымызға үйіп-төгіп əкеле
беріпті,
мен апырып-жапырып соға беріппін. Содан мұздай судың ортасына барып
шолп ете қалғанда бір-ақ ояндым. Көзімді ашып алсам — жан-жағым
жөңкіген ағыс. Ортасында — мен. Киімшең қалпым. Қаннен-қаперсізбін.
Терең суға бүлк-бүлк ойнап, батадай батып бара жатыр екем. Енді
болмағанда қай жайынның құрсағында құлындай шыңғырарымды кім
білген,
қылқ-қылқ су жұта бастағанымда, жағада сандарьш шапақтап мəз боп
тұрған
сұмырайлар өздері кеп шашымнан тартып суырып алғандары. Ұялған тек
тұрмас деген ғой «Апырай, мына Жайығың тастай суық қой. Сіңірім
құрысып қалғанын қарашы!» — деймін жаратқан иемнің жарылқаған
бөлексалағының бəрін түйенің жабуымен қымтап, малмандай іш-киімімді
умаждай
сығып тұрып. Əлгі оңбағандардың: «Сандалыпсың, Проша, қайдағы
Жайықты айтып тұрсың, бұл Сағыз ғой!» — деп күркірей жөнелгендері.
Сөйтсем, мен пақыр үш күн бойы шайқалақтаған арбаның үстінде өтпей
отырған кəрі қызын алып, сауабына қалған қайын енемнің үйінің төрінде
жатқандай, көсіліп салып ұйқыны соғайын кеп. Кескен бөренедей ессізтүссіз
домалайын кеп. Сауығып есін жияр деген үміттері үзілген серіктерім екі
қол,
екі аяғымнан көтеріп тұрып кемерінен асып шырпып жатқан жойқын
өзенге
бір-ақ атсын кеп... Əттең, сол оқиғаның Хиуаға бара жатқанда болғанын,
жоқ
қайтып келе жатқанда болғанын есіме анық түсіре алмай арманда қалып
тұрғаным», — деп екі шекесін кезек тоқпақтап, тағы да тақ тойып алып,
үйіне қайтып кетті. «Жайықтан өтерде сіз тап өйтіп керелене қоймаған
шығарсыз...» — деп Кириллов екі иығы селкілдеп кеңк-кеңк күлетін.
Бұл жолы Тевкелевтің Кирилловқа барғанда айта қоятын тап ондай таңсық
əңгімесі жоқ-ты. Петр патша өлгелі ол ешқайда аттап шыққан емес, Тек əне
бір жолы жоңғар елшілерін ертіп екі-үш күн қыдыртқаны бар. Бірақ
олардан
жағрафия жайында сыр тартып көру есінде болмапты. Əй, жарайды, қайдан
шықса, одан шықсын...
Сенат жайғасқан палата қаңырап бос тұр екен. Оның да реті бар-ды. Париж
боп Лондон салондарында аққаптал дипломаттардың күлегеш
ханымдардың
көңілін көтеретін қылжақбас хикаяларының көбі орыс сарайының
төңірегінде болатын. Солар: «Россияда патшаның барын, Биронның барын,
сенаттың барын білмейтін жан бұл дүниеде жоқ, бірақ Анна Ивановна
патшайымға Россияның неге керек екенін, Биронның неге керек екенін
білгенмен, сенаттың неге керек екенін білетін кісі бұл дүниеде атымен
жоқ»,
— деп шек-сілелері қатады дейді.
Шынында да, сенаттың ертелі-кеш ешкім бас сұқпайтын абажадай кең
залында столдарды бір-біріне жалғастырып қойып, үстеріне есіктен төрге
жететін шытырлақ қағазды жайып салып, жеңін шынтағынан асыра түріп
тастап, бір қолында сызғыш, бір қолында қалам шытына ойланып
Кириллов
қана тұр екен. Қашан қасына барғанша бұрылып қараған жоқ. «Егер патша
қалай обер-секретарь боп жүр Тевкелев сəлемдесіп жатып.
— Ал, саяхатшы, бұл жолы ат басын қайдан тартпақсыз?
— Не дедіңіз... Мен əлі...
— Тəйірі сонша неге шошыдыңыз!
— Шошыған жоқпын. Қуанып кеткенім ғой. Мен өзіңізге бір төтен
хабармен келіп едім.
— Ендеше баяндаңыз.
— Иван Кириллович, мені Остерман шақыртады дейді. Неге екенін
құлағыныз шалмады ма?
Кириллов басын шайқады.
— Остерман шақырса, абыржитындай не тұр? Ушаков шақырмаса
болғаны да!
Енді отыра берген Тевкелев кілт кідіріп жан-жағына қарап алды.
— Құдай сақтасын, Иван Кириллович!
— Ендеше, Алексей Иванович, шақырылып тұрған кезде баратын
жерге барып қалу керек. Əйтпесе, қайталап шақырып, қайыра бұйым
салу деген біздің елде жоқ дəстүр. Бір барғанда жер сыбағаңды жеп, киер
сияпаңызды киіп шықпасаңыз, кейін опық жеп қаласыз. Тевкелев
орынынан
айран-асыр боп тұрды. Əншейінде артық-ауыс сөзге жоқ Кириллов бүгін
бұған нағып бүйтіп ағыл-тегіл ақтарылып отыр. Қазіргідей «сөз бен істің»
қып-қызыл өртінін екіленіп тұрған кезінде тілінің тиегінің бұлай ағытыла
кеткені сенгені ме екен, жоқ сынағаны ма екен...
Кириллов ештеңемен шаруасы жоқ. Қаламын сияға малып, көлдей
қағаздың
үстіне щұқшия қалыпты.
Тевкелев сол жан-жағына жалтақтаған күйі Остерманның үйіне де жетті.
Париж бен Лондон дипломаттарының қалжыңына көп іліккен тағы бір
нəрсе
орыс үкіметінің қызмет орны еді. Олар патша сарайынан шыққан қағаздың
қай-қайсысынан да Остерманның бəйбішесі пісірген самсаның исі аңқып
тұрады дейтін. Өйткені, орыс үкіметінің өзі Остерман еді. Ал, Остерман
анда-санда патшаға шақыртылғанда болмаса үйінен шықпайтын.
Қағаздарға
да үйінде қол қоятын.
Анна Ивановна тұсында қылмысты істер құпия кеңесінің басшысы болған
Алексей Иванович “Ушаков патшаға сенімсіздік көрсетті деп мыңдаған
адамдарды айдатып, асқызды. Сенімсіз атану үшін біреудің «Сөз бен іс»
деп
жар салып, куəлік айтқаны жеткілікті еді (Ə.Қ.)
Есікті бір имең-имең еткен ұзын бойлы селеу шаш сары жігіт ашты.
Ыржалақтап кұле береді. Тевкелевтің көніліне күдік қашты. Үкімет
жағыңда
аз-мұз байланысы бар адамдардың малайы түгілі есіктің алдындағы итінің
өзі
бірдеңенің исін сезіп үрмесе, бостан босқа үрмейді деуші еді. Мынау ұйпа
шаш, сары жігіттің неге екі езуі екі құлағында? Ол тас сатыны тық-тық
басып
бұның алдына түсті. Олар журіп келеді, жүріп келеді. Бір уақыттарда барып
жетті-ау ақыры. Ашық тұрған емен есіктің тұсына келгенде, алдындағы
жігіт