Үркер - 02

түбінде жатып ап жеткізбей қойған башқұрттар елінен, мана ойда жоқта
зəресін ұшырып тап бола кеткен қою шаңнан, соншама бір беткей боп
қыңыр мінез жаратылған əрі аңқау, əрі ақылсыз түз тағыларынан,
оларды осылай оп-оңай жем етудің жолын біліп алған мынау шақша бас
екі аяқтылардан, шырқ айналып келгенде, осының бəрінің орайын келтіру
үшін жыл жарым уақыт бойына бір хабарын шығартпай қойған тағы
дасол баяғы сары тайлағы мен бірер ауылды айналып, еліне қайтып кетпей,
не де болса күдерін үзбей, қазаннан ңазан сағалап, қазақты қойып
башқұрт асып кете жаздаған өзінен жүз айналып, жүз рет садаға кетсе
болмас па!» – деп масаттанды Итжемес. Енді міне, ду-ду топтың
ортасында.
- Есімің кім?
- Итжемес.
-Кімнің баласысың?
-Салпының.
-Қай атадансың?
-Бəйімбет.
-Қай Бəйімбет?
Итжемес басын шайқайды. Дағдарып қалғандар сол екі ортада тағы бір
сұрақ ойлап табады.
-Қайдан жүрсің?
-Қаратау бойынан.
-Қайда барасың?
-Башқұрттарға.
-Не іздеп келесің?
-Тайлақ жоғалтып ем.
-Қашан жоғалтып ең?
-Былтыр көктемде.
-Башқұрттарда екенін қайдан білдің?
Итжемес иығын қиқаңдатады. Отырғандар ду күледі. Олар енді оны
қойып, бір-біріне сұрақ жаудырады.
-Қаратау болғанда қай арыс болғаны.
-Қаратауда қай арыс жоқ.
-Бəйімбет болғанда қай ру?
-Бəйімбет қай руда жоқ. Ол арғында да, қыпшақта да, əлімде де, бай
ұлында да бар. Бұның қайсысынан екенін ит біліп пе?
-Ата сақалы аузына шыққанша руын білмейтін бұл қандай маубас?
- Сары ала таңнан тұрып ап, тірсегіңді суға кестіріп кетпен шапсаң, руың
түгілі қатыныңның атын ұмытып қаларсың.
Қарқ-қарк, күлкі қайта естілді. Семіз етке шылқия тойып алған қазекең
кеңк-кеңк күлгеннен басқа не біледі! Көздерінен жас аққанша күледі.
Тағы да Итжеместі қажайды.
-Итеке, қандай өнеріңіз бар? Итжемес үндемейді.
-Айдалада бұта түбінде бұқпақтап жүрген қаңғыбастан қандай өнер сұрап
отырсың!
Итжемес қитықтанып қалады. Қияқ мұртты бір сипап қойып күңк етеді
-Бір қазақтың қолынан келетін нəрсе біздің де қолымыздан келетін
шығар.
Кеу-кеу əңгіме бір сəт тоқырайын деді. Итжемес күн қарып, жел қағып
қызарып кеткен кезін бір бағжаң еткізеді де, одан əрі үндемейді.
Енді жұрт шындап көңіл қояды.
-Итекесі, сонда өнеріңіз ауызыңызда ма, қолыңызда ма?
Итжеместін қызыл көзі тағы бір бағжаң етеді.
-Аузымда.
-Əн саласыз ба?
-Жоқ.
-Билік айтасыз ба?
-Жоқ.
-Сонда ол қандай өнер болғаны?
-Анау бұтін құланды бері əпкелші.
Сөйтіп Итжемеске башқұрттардың дəмінің шамалыда бұйыра қоймас түрі
бар. Ол хан орданың маңына біржола тұрақтап қалмаса нетсін! Ас пен
жиынға даланың қай шонжары жүйрік жетелемей, бəске түсер палуанын,
əншісін, күйшісін, мешкейін ертпей барушы еді. Ханның бұрынғы мешкейі
жарты қазақ, жарты қалмақ Анапия ана жолы Хиуада бəсекеге түсем деп
жүріп,
өрік-мейізден ұшынып, алты ай жаз ауырып жатып, жақында дүние салғанды.
Соның орыны, дəу де болса, осы Итжемеске бұйыратын шығар.
Бұған дейін самиян сахарадағы қай ауылға да сақтана кіріп, ұрлана шығып
кететін. Өйткені, анада жоқ қараймын дегенде, астына ат берген
жамағайыны: «Абайла, көп ұзап кетпе... Басқа рудың шашау шыққан малын
ғана емес, жанын да сіңіріп кеткісі келіп жаланып отырған қазақ аз емес», –
деген. Бірақ, қай ауылға келсе де, тап бұны қолды қылғысы кеп сұқтанған
ешкімді көре қоймады. Өйтіп, бұны қайбір қысы-жазы елдің шетіне, желдің
өтіне қойып жылқымды қайыртам десін. Ол үшін, ең құрығанда, сойыл
көтерер білек керек. Итжеместе қой түгілі тай тауысар аран құрсақтан
басқа
ештеңе жоқ еді. Ал, аран құрсақ пен апандай ауыз, құдайға шүкір, кез
келген
қазақтың өзінен де табылады. Енді, міне, кісінің бағы жанайын десе, қиын
ба!
Итжемес сол түні қуанғаннан ұйықтай алмай, жыл бойы «жайрап
қалғырлап»
келген сары тайлағын мың қайтара айнальш-толғанумен болды.
Жаздың түнінде салқын белге тоқтаған қалың қосында таң атқанша
төңбекшіп шыққан жаңғыз Итжемес қана емес-ті.
Қақ ортадағы сары ала шатырда Əбілқайыр хан қанша аунақшыса да,
кірпігін айқастыра алмай-ақ қойды.
Жаздың мамыражай кеші тып-тыныш. Шатырдың төрт бұрышында
телмірген
төрт сақшыда да, есігінің алдындағы екі сақшыда да лəм-мим үн жоқ.
Алысырақтан пырт-пырт жайылып жүрген жылқылар пысқырады. Қосынқосындағы кеу-кеу əңгімелер де тыйылған. Аспан асты, жер үстінің бəрі
оған:
«Ұйықта, дем ал!» – деп тұрғандай. Бірақ, ұйқысы құрғыр зым-қайым
жоғалған. Сары ала шатырдың түндігі айқара ашық-ты. Тас төбесінен
жұлдызы жапырлаған түнгі аспан еміне төніп тұр. Мана көкжиекке
қаракіреуке іркіле-ақ, əр жерден жасқана жылтыраған жыпылық
жұлдыздар,
қараңғы қоюлана түскен сайын қатары жиілеп, жарығы молайып, жарқырай
түсіпті. Аспан мен жердің ара жігін көміп алған желім қараңғынын қара
шулан кеудесін тесіп өтіп, сонау зəулім биіктен тылсым тұңғиыққа саулап
құлаған самала нұрлар қазір-ақ дүниені көл-көсір жарыққа қарық
қылатындай. Бірақ, манағы көл-көсір дүние қазір шырқ айнала
тұмшаланып
алған қарақұрым шошалаға айналып кеткендей. Жанарыңды қайда тастасаң
да,
қара күйе тік жарға – қараңғыға тіреледі. Жанарыңның бостандық алып,
жарыққа талпынар жаңғыз бағыты – зеңгір аспан ғана.
Ол, міне, Əбілқайырдың көзін де əзəзілдей азғырып, жіберер емес.
Быжынаған
жұлдыздар бірінен-бірі өтіп жыпылық қағады. Бəрінің де бұл білмейтін бір
жұмбағы бардай. Оны ел ұстаған кемеңгер ханның өзі білмейтініне
масаттанып
тұрғандай. Жұлдыз екеш жұлдыздар да сонау көк аспаннан орын
жетпейтіндей, бірін-бірі иықтан қағьш, тірсектен шалып, тайталаса, таласатармаса жымыңдасатындай. Кейбіреуі аспанның қаң төріне шығып алып:
«Мені көрдің бе, мені?!» – деп төсін қағып тұрғандай. Былай қарасаң,
қасындағы қалған жұлдыздардан тап онша асып бара жатқан нұры да
шамалы
сияқты. Қайта одан гөрі самаладай маздаған талай-талай шам-шырақ
шаршы
төрден орын тимей тым төменге, көкжиекке қарай ойысып кетіпті.
Əбілқайыр соларға қарайды да қайран қалады. Құдіреттің өзі мынау
аспанды
жасағанда, ондағы мынау быжынаған көп жұлдызды жаратқанда қандай
жосық ұстанды екен? Пенде пақырдың ақылына салсаң, ең жарық, ең
нұрлы
самаланы қақ ортаға маздатып, оның төңірегіне езі тақылеттес жарық
жұлдыздарды, олардан кейін одан сəл күңгірттеу жұлдыздарды, ең шетке,
ең етекке ең көмескі жұлдыздарды орналастырса керек еді. Ал, аспанға
қарасаң, ондай қисыныңның күлі көкке ұшады. Жарқыраған талай самала
елеусіз етекте қалғанда, өлеусіреген талай сүмірейме шаршы төрге шалжия
қонжиыпты. Құдды мынау жұлдыз екеш жұлдыздардың да біреуі
бəйбішеден
туса, екіншісі тоқалдан туғандай. Біреуі есірген ерке болғанда, екіншісі
жаутаңдаған жан бағардай. Біреулері төрге шығуын шыққанмен, жанжағына
шашар жарық таба алмай мөлисе, екіншібіреулері етекте тұрып, нұрлы боп
көрініп қайтем деп қымсына жыпылықтайтындай.
Жасаған ие жерді аспанға қарап жаратты ма, жоқ аспанды жерге қарап
жаратты ма, əйтеуір мəңгі бақи ермек қылар ойын керектей, өзі жаратқан
ұсақ пен іріні, əлсіз бен күштіні, сұңғыла мен су миды балалардың хан
талапай ойнағанындай əдейі быт-шыт қып ию-қию араластырып
жібергендей.
Əбілқайырдың жұлдызды аспан көрсе болды, əлденеге көкірегі
шымырлап қоя береді. Жүрегінің басына запыран боп тұрып алар бір
жəйттерді ойлағысы келмей, көзін тарс жұмып алады. Тіршіліктің
бақшиған күндізінде де тірсегінен тістелеп тынышын алып жүрген
қайдағы бір сімсік сауалдардан солай қашып құтылмақшы болады.
Бірақ, оның жанын қинайтын жəйттер тым көп еді. Олардың сесі
білінді-ақ, құмырсқаның илеуін жалаң аяқ басып қалған кісідей
таланып шыға келесің. Бір сирағыңа жүгірген құмырсқадан жан
ұшырып қашқаныңмен, жалақтаған сұмырайдың екінші балағыңды
қалай қамап алғанын өзің де біле алмай қалмаушы ма ең! Жамбасқа
батар жайсыз ой да тап солай. Бірінен безсең, екіншісі кес-кестеп,
шаужайыңнан ала кетеді.
Енді, міне, быжынаған көп жұлдызды көргісі келмей, көзін жұмып еді,
манағы аран ор елестеді. Найзадай нар қамысқа қарналып қанға батып
жатқан бейшара мақұлықтар көз алдына келді.
Шіркіндердің ажал алдында жан-жақтарына жаутаңдағандары неткен
аянышты еді. Төбе құйқаңды шымырлатады екен. Кең дүниеде тақым
керіп емін-еркін шапқылаған аз ғана күн тіршіліктерінің қалайша бұлай
төтен аяқталғанына түсіне алмай қайран қап жатқандай. Тұтқиылдан тап
болған қиянаттың сыры мен себебін қиылып сенен сұрайтындай.
Кісіден тайсалмайтын Əбілқайыр сол бірте-бірте
лайытып
мағынасызданып бара жатқан өлмеші жанарларға қарай алмай көзін
аударып əкетті. Ат үстінде тұрып мынау қоғадай жусап жатқан үйірдің
айғырын іздеді. Көпке дейін таба алмады. Бір уақыттарда барып тапты-ау
əйтеуір... Өзгелері тілдері салақтап, кəздері аларып қылжия құласа, ол екі
көзіне қан толып, қара жерді сүзе құлапты. «Апырай, жарықтық-ай
мыналарды мынау аранға өзі бастап əкелді ме екен, əлде соңынан қиқу
шықса болды, құдайдың кең даласында бұлтарып кететін жер
табылмайтындай, қапталдаса шабатын араншымен тайталасып, басқакөзге қарамай өңмеңдейтін кəрі аруақтары қозып, есірік желікке
берілген қалың нөпір оны да ықтырып əкеп орға жықты ма екен?» – деп
ойлаған-ды. Сол-ақ екен тұла бойы түршігіп қоя берді. Атын тебініп, жұрт
қызықтап тұрған қызыл қырғын ордан аулағырақ кетті. Жүйрік аңның
соңына түскен жүйрік жылқының жалынан есер есірік желіктің буы күрт
ыдыраған-ды. Көкірек тұсы шым ете қалған-ды.
Енді, міне, ойына тағы да соның түсуі мұң екен, кезін шайдай ашып алды.
«Тайланның ауылы осы тұстан кеп алыс бола қоймас. Əнеукүнгі
Мырзатайдан айтып жібергені назы болды ма екен, табасы болды ма екен?
Не де болса, оның жұмбағы ертең шешіледі. Осы саятқа да соған жолыға
қайту үшін əдейі шыққан жоқ па!» – деді əлгі бір тағы үйірдің айғыры
туралы жəйсіз ойды ұмытқысы кеп. Бірақ, көз алдында қызыл қырғын,
қан қасап бəрібір тұрып алды...
- Бал аштырғалы келдің бе, жоқ түс жорытқалы келдің бе? – деді Тайлан
оң қолында отырған сыз қабақ жылтыр қара баланың кекіліне қолын
апарып.
Ол үшеуінің отырған жері шықырлаған жалаңаш шоқының басы еді.
Жылмиған кең жазықтың кейде осылай жауыр жылқының бүйіріндей
қатпар-қатпар қыраттарға кеп тірелетіні бар. Сол қатпар-қатпар
қыраттардың арасынан жықпыл-жықпыл сайлар қашады. Сай басы –
жылымшы бұлақ та, сай табаны – оймақтай-оймақтай көгал боп келеді.
Тайланның үйі де бұлардың аңға мінетін ұшқыр керсылаң аттарының
əнеугіден бері тақымдарын аямай керіп тастаған алатағанақ жылмағай
үстірттің кенет күрт сынып кемерленіп бітетін күн батыс шетіндегі
сондай бір жымысқы аңғардың түбіндегі жылымшы бұлақтың басында
екен,
Анадайда – алақандай егістік. Бас жарып пісіп қапты. Саумал иісі
аңқиды. Торғайлар маза бермей тұрса керек. О жер, бү жерде əлемжəлем қарақшылар қылтияды. Айдаладағы жалғыз үйдің азғантай
жандығы анадайда үңірейіп тұрған қара аңғарды алқымдай шыққан
селеу мұрт кек шидің арасында жайылып жүр. Егістік пен бұлақ арасына
қонжия қонған қара үйдің түндігі салқам келіншектің жаулығындай тым
шалқалап қалыпты. Қасында басын кекшите қаңтарып суытып қойған
күрең байтал тұр. Жақын жердегі кез асудан сау етіп бір топ атты
көрінгенде үй алдында жатқан қара ала төбет кəук-кəук үріп атып тұрды.
Иттің үргенін естіп, бір əйел етегі далаңдап үйден жүгіре шықты. Таудан
түсіп келе жатқан суыт жүргіншілерді көріп, егістік жаққа қол бұлғады.
Алақандай көгіс шаршының күн батыс бетіндегі торғай қайыратын
тастан үйген төмпектің басынан екі қарайған қимылдағандай болды. Ол
– Тайлан мен баласы еді. Кешелі-берлі үстірт үстіндегі тағы біткен топтоп боп құлап, күн батыс беттен ұзыннан-ұзақ ай тақырды көсіп өтіп,
арғы беттегі ту Ырғыздың жыныс түбектеріне жым-жылас сіңіп жатты.
Жаңа бас жарып, дəн түйе бастаған уыз салманы тапап тастай ма деп,
Тайлан түні бойы көз шырымын алмай, кəукілдек қара ала төбетті ертіп,
айтақтаумен шықты. Түз тағыларының түні бойы тысыр-тысыр тас
құлатып, үстірт үстінен безіп, жықпылға кіргеніне қарап, сонау ұланасыр ұлы түзде жəне бір ұлы сүргін көтерілмесе жарар еді деп
ойлағанды. Сөйтсе, аң қуғандар екен ғой... Бірінің соңынан бірі қаздай
тізіліп түсіп келе жатқан он шақты атты. Алдындағысы – кереқар
қапсағай қара, одан кейінгісі шұбалған қаракөк...
Əкелі-балалы екеу мына келе жатқан бейсауат жолаушыларды сол
екеуіне ңарап танып отыр. Бірақ, əліптің артын баққан кісіше, қапелімде
қыбыр етіп қозғала қоймады.
Алдыңғы екі атты да бұларды таныды. Таудан түсіп тегістікке шыққасын
сылаң қаракөктің үстіндегі кісі шоғырды кідіртіп, атынан түсті. Оны
көріп, қалғандары да аттарынан ырғып-ырғып түсе қалды.
-Əбілқайыр!
–
деп күбір етті Тайлан. Баласы бетіне қарады.
Əбілқайыр тізгінін нөкерлерінің біріне ұстатып, қасына Мырзатайды
ертіп анадайдан жаяу салды. Тайлан да орынынан атып тұрды. Еңкейіп
баласының құлағына сыбырлады.
-Кіндік əкең келе жатыр, алдынан жүгір! Бір-біріне қарай ентелей басқан
екі еркектің ақсиып тістері ғана көрінеді. Қара бала əкесіне жалтақжалтақ бұрылып қарап қойып, қонақтардың алдынан салды. Балалар
құсап жүгіре жөнелмей, аяңдап келеді. Жете беріп состиып тұрып
қалды. Ат жақты, қыр мұрын, томаға көз... «Күшік, шешесіне
тартыңқырап кеткен бе, қалай?» – деп ойлады Əбілқайыр. Иіліп
маңдайынан сипады.
-Тфу! Тфу! Тіл-ауызым тасқа! Үп-үлкен жігіт болыпсың ғой өзің!
Бала үндемей төмен қарады. Құлағына дейін ду қызарғанына қарағанда,
мана қара жалдың басында кездескенде амандаспай кеткеніне қысылып
тұрған сияқты.
Қастарына жетіп қалған Тайлан анадайдан ауызы жалпылдап сөйлеп
келеді.
-Əйтеуір, танығаныңа шүкір!
-Кісі артын көріп қартаяды деген осы екен ғой. Əбілқайыр емпеңдеп
қасына жете берген Тайланға құшағын жайды. Егін шетінде ебілсебілдеу жүрген Тайлан үстінен қорынғандай сəл кідіріп барып, тұра
ұмтылды. Екеуі құшақтасып амандасты. Сосын анадай жердегі жападан
жалғыз қара үйге қарай беттеді.
Заманындағы алты қанат ақ орда бүгінде көш жерден құрым сасиды.
Үйдің оң жағына шығып, қарап тұрған əйел қарсы жүруге қаймығып,
анадайдан тізе бүгіп сəлем етті. Күйеуінің құрдасы болғанымен атасы
ұлық Əбілқайырмен басқаша көрісудің ретін таба алмаса керек.
Сол екі ортада аттардың қасында қалған жігіттердің екі-үшеуі емпеңдеп
жетіп қалған екен.
- Аңнан келеміз. Мынау жездемнің баласына əкелген сыралғысы, – деді
Мырзатай жігіттердің қолындағы семіз қодықты дүрс еткізіп үйдің
көлеңке бетіне жыққызып.
Əбілқайыр төрге озды. Əуелден де қызылды-жасыл жиһаз жиып, дəулет
қуып көрмеген батырдың үйі кейінгі кезде тіпті жұтаң тартыпты.
Керегенің, бау-шудың бояуы оңған. Киіздің ішінен ұсталған
шымыраулы ши түйте-түйте. Төрге тастай салған қара ала текемет те аяқ
асты боп əбден іріп тұр. Оң жақта тас келі мен томар келсап. Сол жақ
босағада астындағы жез легенге тырс-тырс көк су тамшылатып қозы
қарын сүзбе ілініпті. Үй-ішінен күңірсіген сыз исі, көң исі, өңез исі
шығады.
- Сусап келген шығарсың?
Тайлан қазан-аяқтан жоғары, төрге таман ілінген сабаға жүгірді.
Піскекті ала салып күс-күс төкпектете піскіледі. Əйелі байыз таба алмай,
етегі даландап кіріп-шыға береді.
- Шыптаңды əзірлей бер, – деді оған Тайлан. Ханмен бірге үйге кірген
Мырзатай:
- Тайлан аға, шаруаңыздан қалмаңыз, піскекті мен пісе тұрам ғой, – деді.
Тайлан сыртқа шығып, бір құлағы шүнтиған ор қасқа ісекті жетектеп
табалдырықтың алдына əкелді.
- Хан-ие, мынау жаман балаңыздың өзіңізге бағыштаған сыбағасы еді,
батаңызды беріңіз, – деді.
Əбілқайыр шарта жүгініп отырып қолын жайды.
- Қабыл болғай. Баламыздың ғұмыр жасын ұзақ қылғай. Мерейі асқай,
несібесі тасқай. Əллауакпар! – деп бетін сипады.
Үй-ішіндегілер түгел беттерін сипасты. Ісек жетелеген Тайлан
көлеңке жаққа кетті. Мырзатай да оған ілесіп бірге шықты. Үй сырты
күбір-күбір. Шамасы, мал союға кірісіп кетсе керек.
Қақ төрге шаншыла жайғасқан Əбілқайыр жанына жақындай алмай,
анадай жерде шоқиып отырған жылтыр қара балаға қайта-қайта қарап
қояды. Баланың отырысы нығыз. Екі қолын алдына сап қақшия қалыпты.
Əбілқайырдың есіне қайдағы-жайдағылар келіп отыр. Манадан бері қай
арнаға түсерін білмей беталды сапырылысып жүрген көп ой енді-енді
жүйе тауып келе жатқан сыңайы бар. «Апырау, осы жылтыр қараның
атын кім қойып едік?» – деп ойлады хан. Жадына түспей қойды.
- Қанша дегенмен тасқа жайылған таудың малы ғой, – деді сол кезде үй
сыртындағы Мырзатай. – Тұяғы жеміріліп қалыпты-ау!
«Айтпақшы, Тұяқ екен ғой», – деді қалғып бара жатқан хан ойы бір сəт
серпіліп.
Жарықтық сол кезде Мəті ақсақал тірі еді-ау. Ол жолы да Əбілқайыр
құлан аулап келе жатып Тайланның ауылына соққан-ды. Онда да бұлар
осындай оңаша бұлақтың басында отыратын. Ол бұлақ бірақ бұл емес,
сонау Қаратаудың теріскейіндегі бір жайпауыт қойнаудың аузындатұғын. Ол жолы Əбілқайырдың қасындағы қол бұдан əлдеқайда көп-ті.
Жалғыз үйлі ауылға жақындатпай алысқа иіріп қойған-ды. Бұл қасына
Тайланның өзін, Бөкенбай мен Есетті ертіп жалғыз үйге беттеген-ді.
Мəті анадайдан алдарынан шыққан-ды.
Қызарыңқы ала көзінің қиығындағы ұры тамшыны шынтағымен жасқай
сап, құшақтай алған-ды.
-Ау, не болды? – деген Тайлан деғбірі қашып.
-Апырай, келгендерің мұнша жақсы болар ма?
-Не боп қалды?
-Келін толғатып жатыр. Не істерімді білмей түр ем.
-Айдалада жалғыз үй отырғанның...– дей беріп Əбілқайыр тілін тістей
қойған.
-Ендеше не ғып тұрмыз?
Тайлан атанақтап алға түскен. Жастау жағы кейін іркіліп, бұл
тұрғыластар уəделесіп қойғандай айдаладағы жапа-жалғыз ақ боз үйге
қарай лап қойған.
Оң жаққа бақан құрып ап безілдеп жатқан келіншек үсті-бастары сұп-сұр
боп бір топ еркек сау етіп кіріп келгенде, жүрегі ұшып кетіп, бақырып
жіберді. Сол-ақ екен; шырылдап ащы іңгə шықты.
Еркектер состиып-состиып тұрып қалды. Батымды Бөкенбай бүгіліп бара
жатқан əйелдің оң қолынан ұстай ап, бұған айқайлаған-ды.
- Ау, нағып тұрсыңдар... Əбілқайыр, жол сенікі. Суыр қанжарды!
Қапелімде не болып, не қойғанына түсіне алмай, абыржып қалған
ханның қасына Мырзатай жетіп келген-ді. Қынындағы сапыны суырып
алып, қолына ұстатып:
- Құрдасыңыздың баласының кіндігін кесіңіз деп тұр ғой. Жол сіздікі! –
деген-ді.
Бұл алақтап əйелге қарады. Оның да көзі шарасынан шығып кетіпті. Ақ
тер-көк тер. Мырзатай қолынан мытып ұстап еңкейте берді.
Бұл сүйтіп дүниені шулатып келген шырақ-ты.
Айдалада жалғыз үй. Жалғыз үйдің əйелі жаңа босанып отыр. Бұлар
жүрейік десе, Тайлан мен Мəті жібермейді. «Мынандай ақ түйенің
қарыны жарылып отырған күні қалай құр ауыз аттанасыңдар», – дейді.
Содан Бөкенбай шыдай алмады. Сыртқа жүгіре шығып, қара қолатта
иірулі тұрған қалың қолға қол бұлғады. Бір-екі атты шауьш келді.
Бөкенбайдың бүйрығын естіп ап кері шауып кетті. Жалаңдаған
жиырма шақты жігіт тау баурайының қу бұтасын тау-тау қып үйді де
тастады, он шақты жерден жер ошақ қазды. Тай қазанға анадай жерде
жайылып жүрген ала биенің жабағысы асылды. Қосындағы кеп еркек
лапылдатып от жағып, аранға жығып ұстап алған төрт-бес құланды
бұзбай пісірді.
Айдаладағы жалғыз үйден басқа жан жуымайтын елсіз қолат тап сол
күнгідей кеу-кеуді көрмеген шығар.
Бұлар сонда қонып, ертеңіне аттанды. Аттанарда жас нəрестеге ат
қойылды. «Аты – Тұяқ болсын!» – дегенде кешеден бері кеңкілдеп
күлумен жүрген Мəті ақсақал алақандай жанарына шып-шып толған
ащы жасты жеңімен сілкіп, шарта жүгініп отырып, шашала сөйлеген.
- Енді ештеңе демеймін. Құралайын ертіп шың-құзға шығынып кеткен
тағы құлжадай едім. Қарағымның соңына қара ергенін де көрдім. Енді
мынау қарашүнағымның ат жалынан тартып мінгенін көрсем, арманым
жоқ. Құдай дəл сол күні алса да, пейілмін, – деген.
Бұларға еріп сыртқа шыққан. Үзеңгісінен ұстап тұрып «Хан-ием, мына
жаман қарадан анда-санда хабар алып тұрғайсыз. Аруағынан айналайын
ата-бабаңыздың бағының өскенін бермесе де, басының өскенін бергей деп
тілеймін», -деген.
Олар қош-қош айтысып шыға берген. Ол үй сыртында состиып
жалғыз қалған. Дүсірлеп қалың қол қара асып кеткенше қалшиып тұрған
да қойған.
Алдыңғы күні ғана балаша шуласып, мəз болып келе жатқан қалың
сарбаз сілтідей тына қалыпты. Хан қасында үнсіз жортып келе жатқан
игі жақсылардың көздерін бір түсініксіз кіреуке көміп алыпты. Тек мұның
оң қолында келе жатқан Тайланның ғана екі бетіне қан ойнап, шабдар
аттың сауырына қайта-қайта қамшы апара береді.
Одан бері де сегіз жылдың жүзі ауыпты. Ана бір жылы Тұяқ беске
толғанда Мырзатайды жұмсап, арғымақ тай жетелетіп жіберген. Содан
бері соғып отырғаны осы. Анадағы: «Ұрын келген күйеудей
тұмшаланып жатып алғаны несі?» – дейтін əңгімесінің бір ұштығы да
содан өрбіп жатыр. Манағы: «Танығаныңа шүкірінде» де мəн бар.
Əбілқайыр қашан да құрдасының бопсасын үндемей жеңетін. Ол да
мұньш аузынан шыққан сөзді піскектеп одан əрі қаузай бермейтін. Енді,
міне, көлеңке бетте Мырзатай екеуі бұлар əкелген құлан мен жаңағы
ісекті жайратып жатыр.
Сыңайы мүшелеп болып қалған сияқты. Бұл жөкірінді. Тайлан тіл
қатты.
– Бірдеңе айтайын деп пе едіңіз, хан-ием?
– Ендігісін Мырзатай ұқсатады ғой. Тамақ піскенше сыртқа шығып
қайтсақ қайтеді.
– Болсын, хан-ием.
Содан олар тысқа шықты. Қасына баласын ертіп Тайлан ерді. Жайлап
басқан екеуі түбінен шымырлап бұлақ шығып жатқан қара аңғардың
ауызындағы бұлтың төбенің басына кеп тізе бүкті.
Хан қапелімде өңгімені неден бастарын білмей айдаладағы жалғыз үйге,
көлеңке мен жер ошақ арасында ерсілі-қарсылы дедектеп жүрген ебілсебіл əйелге қарап үнсіз отырды. Тайланда да үн жоқ. Оның көзі хан
соңына еріп кеп, ши арасында жайғасып жатқаы кішкене қосында. Хан
жорыққа аттанғалы келсе, қалың қолын шұбыртьш жүрер еді. Аңға
шыққан қалың қолынан бөлініп, шағын нөкерімен соққанына қарағанда
бұнымен бірдеңе жайлы сөйлескелі келген ғой. Ақылдасатынбаталасатын баяғы қиқу қолдың алдында жүрген серке ноян емес, анау
шыбыштың сақалындай шоіпаңдасқан шөкім көк балаусаны баққан жарық
өкше, жалаңаш балтыр егіншімен не мəслихат құрмақшы. Шамасы,
мұның – құмалақ шашып, жауырын қарайтын шайқы-бұрқылығынан
дəметіп келген шығар. Кешелі-берлі арқасы құрыстап жүргізбей жүр
еді. Біреу-міреу бал аштыра келеді-ау деп, таң атқалы бері, жан-жаққа
көзі боталап көп қарап еді. Осыған көрінген ғой.
-Бал аштырғалы келдің бе, жоқ түс жорытқалы келдің бе? – деді
Тайлан оң қолында отырған қараша баланың кекіліне танауын көме
түсіп.
Хан тамағын кенеді.
-Басы бес əліп, ортада сегіз əліп, аяқта сегіз əліп, жүрегі мен босағасы
жұп түсіп, қалғандары ұйыспай, шілдің құмалағындай шашырап кетсе,
неге кəрінуші еді?
–Іздеген жоғың болса, хабары шыққанмен, қолыңа тиер-тимесі белгісіз.
Ал, енді сапардағы жолаушыңа бағыштасаң, белдеуге ат басын тіреп
келіп қалыпты, бірақ жүрегінің басында бір зіл бар ма қалай...
Қуаныштан күпті ме, əлдебір күдік пе... Не де болса, келуі келіп-ақ
қалды...
– һм! – деді хан.
Орынынан тұрып, жырық балақ құлын жарғақ шалбарына жабысқан
шөп-шөңгені сілкіп тастап, етектегі жалғыз үйге қара бау басып жүріп
кетті.
Аң-таң Тайлан баласын жетектеп артынан ерді.
Кемер шыңның кемиек аңғарының арасындағы аядай қолаттан ұшан далаға
кеше шыққан бір топ салт атты сар желіспен келеді.
Топ алдында – Əбілқайыр. Ауық-ауық қолын қабағына апарып, ілгері
жаққа көз тастайды. Сол баяғы боз қылшық дала. Бес қаруын түгел
асынып, суыт жүрген түсі суық жолаушылардан секем алғандай
сілтідей тына қалыпты. Көкжиекті көмкере сүлаған қара жалдар жалған
дүниенің бар құпиясын жамбасына басьш алғандай, енді мынау аспан
асты тіршіліктің бітпейтін де қоймайтындай көп күйбеңінде еш шаруасы
жоқтай, теріс қарап, бүк түсіп жатып апты.
Күн екіндіге таянған. Жарық барында ел қарасына жетуге асығып келе
жатқан хан қарсы алдынан күлімдеп тұрып алған күн көзін
жақтырмағандай, жүзін төмен салды.
Кеше атына сергек қонған сияқты еді, бүгін бойы зіл тартып қалған ба
қалай...
Мынау тағы да таусылуға таяу жаз күні көңілге жабырқаңқы ой
қашырғандай. Күні кеше қымыранның бетіндей көпіршіп шыға келген
желбірек көңіл арада күн етпей жатып баяғы кермек дəмін қайта
тапқандай. «Əлгі Тайланның үйінде тым желпілдеңкіреп кеткен жоқпын
ба осы?» – деп ойлады ол. Көптен ат ізін салмаған досының ықыласынын
буы ма, жоқ балының жақсыға көрінгені ме - əйтеуір алдына шаншылтып
үйіп əкелген шара табақты əй-пəйға қаратпай еңсеріп тастапты.
Қасындағыларға да шеңгелін толтырып үсті-үстіне асатып бағыпты.
Сырдесте Тайланнан басқасы таңғалса, таңғалғандай екен. Алды суық
сызқабақ хан бүйтіп жалбырай қалса, кім таңғалмайды? Əсіресе, бұның
мінезіне қанық емес Тайланның əйелінің не ойлағанын кім білсін! Бəсе,
балағын жинай алмайтын далаңбайлығы болмаса, басқа міні жоқ,
дөңгелек жүз, қыр мұрын, ұлпа ерін жас əйел төрдегі мейманға тура
қарамай, нұр толы үлкен кездерін бір қырын тастап, қымсына жымиып
отырғаны бар еді-ау! Əкесінің оң тізесіне мініп алған кекілді бала бұдан
көзін айырған емес. Тек Тайлан ғана қаққан қазықтай қадалды да қалды.
Мүйіз сап қара пышақпен қолындағы жілікті айнадай қылып тазалап
мүжіп бақты. Ара-арасында əйелі ұсынған зерең мен майлық-сулыққа қол
жалғап қояды.
Тамақтан соң қонақтар дүр кетеріліп сыртқа шықты. Тайлан құрдасын
қолтығынан демеп атына мінгізді.
Əбілқайыр ер үстінен еңкейіп қара баланың маңдайынан сипады.
-Анда-санда өстіп ат басын бұрып тұр!
-Өзің де көпшілікке керініп қойсайшы!
-Көріскенше күн жақсы!
-Сау тұр!
Анадайда аттарына мініп, бұны тосып тұрғандар тебініп-тебініп қалысты.
Саятқа мінілетін қу аяқ жылқылар қунақ желіспен жалғыз үй отырған
құлама қойнаудан ұзай берді. Ұзаған сайын Əбілқайырдың көкірегін
кернеп алған бусаң сезім басыла түсті. Бүк түсіп жатып алған бүкіл
жалдар да, оқтын-оқтын басын қылтитып, жақындағанында жерменжексен боп бұға қалатын монтаны төбелер де, түс қыңғасын-ақ іріген
шалаптай реңінен айырылып жүре берген бозарыңқы аспан да - бəрі-бəрі:
«Сабаңа түс... Тап соншалық алып ұшатындай дəнеңе жоқ», – деп
тұрғандай.
Шынында да, осы балаға ұқсап, аяқ астынан лепілдей қалғаны несі?
Тайлан бұған тап құлақ селт ететіндей ештеңе айтқан жоқ сияқты еді ғой!
Əлде көптен тағатын сарыққан аңсарлы күннің не де болса жуықтай
түскеніне, мынау жігеріңді қаралай құм қылатын екі ұдай дүдамал
күйден құтылатын болғанына қуанды ма екен... Əйтеуір, неге екені
белгісіз, аяқ астынан көңілі өсіп, марқайып шыға келгені. Неге өйтті?
Түсінсе, не дейсің?! Тайлан осы жолаушының жүрегінің басында бір
күптілік бар деді-ау. Қуаныштын күптілігі ме, уайымның күптілігі ме?
Сонда... Сонда... Тағы да бұл баяғыдай ел жұрттың алдында...
Көкірегінің басы кілк еткендей болды. Өзегін удай жалаған ащы кермек
алқымына тығылып тұрып алды.
Апырай, расында да, ол жолы да көңілі тап осылай алып ұшқан жоқ па
еді?! Ол жолы да тап осылай жыл он екі ай екі көзі төрт болып еді ғой!
Ол жолы да осы Тайланға келіп бал аштырып еді-ау...
Тайлан шілдеде сойылған семіз марқаның қалақтай жауырынын тіс
тигізбей тазалап мүжіді. Сосын алақандай ала көзін айналасына бір
жүгіртіп шықты. Темір ошақты, көсеуді, күлге бөксесің тығып тұрған
шойын құманды сыртқа асырды. Босағадағы қазанды түйенің жабуымен
тас қып қымтады. Төңірегінде беті ашық жатқан темір-терсек жоғына
көзі əбден жеткен соң барып, қолындағы жауырынды: «Бісміллə!» – деп
отқа тастады. Үйдің іші қоңырсып ала жөнелді. Майлы сүйек лап ете
қалды. Сол бір уыс жалынға ентелей төнген Тайланның қасында көз
алмай бағып Əбілқайыр отырды.
От əуелі маздап түтінсіз жанды. Майлақы қарақошқыл қалақтай
жауырын ең алдымен қоңырайды, сосын қарайды, сосын бозарды,
əбден жанып бола бергенде лапылдаған қызыл жалынның арасында бір
сабақ жіптей боп, жіп-жіңішке қошқыл түтін көтерілгені...
Аппақ боп əбден жанып біткен сүйекке түскен болмашы сызаттарға
қарап, Тайланның онсыз да қабарыңқы жүзі онан сайын тұнжырай
түсті. Қалақ жауырынға қасқиып тіке түскен сызық барып-барып екі
тармақтанып, бір тармағы солға бұлтарыпты.
– Жолаушыңыз жол астында. Жүрісі суыт. Бірақ қанжығасы жұтаң,
қабағы салыңқы ма, қайдам...
Халық арасында «көріп келі бар тұқым» атанған əулеттен шыққан
Тайланның мынау күмілжі сөзі оның баяғыдан бері кеудесіне сыймай
алып ұшып жүрген лүп-лүп жүрегін керікке ұстаған кəсеудің ұшындай
боп шыж еткізіп қарып алды.
Тиген жерін ойып түсердей шыжғырып алатын сол бір аяр шоқтың оның
көкірегіне түскені тек сол күні ғана емес-ті. Оның, сірə, осылай тыз-тыз
шымылдатпай тыныш жатқызған күні бар ма екен, сірə! Мана бұлтың
тəбенің басында Тайланға балын жорытқанда сол бір ындыны ашылған
жегінің басына бір сəт су құйылғандай болып еді. Енді, міне, қайтадан
жыбырлай бастады.
Əлдекім екі иығына екі батпан жүк артып қойғандай, ер үстінде шөге
түсті. Көз алдына Қойбағардың мысық мұрты келді. Маймен сылап
қойғандай. Жылмиып тұр. «Хан-ием, – дейді күрек тісін кеститіп. –
Күлбілтелейтін несі бар! Жылы мұрныңа!..».
Солай деген де, қолындағы екі жерден сойдиып екі безі керініп тұрған,
еменнен ойып жасалған майсіңді қоңыр сапты аяққа бас қойған.
Шүкілдеп тұрған қысырақтың қымызын басына бір-ақ көтерген. Сүзбе
толы қарындай іркілдек мойыны ақ тер-көк тер боп быршып қоя берген.
Шамасы, жұтқыншақ шығар, жұдырықтай бірдеңе бүлк еткендей
болған. Үстібасынан бір таңсық иіс аңқып қоя бермесі бар ма? Əлі
қырдың майбалақ тіршілігінің ұйпа-тұйпасына түсе қоймаған су жаңа
орыс шұғасының иісі!
Қойбағардың қабағында сəлдекендей реніш болсашы, сірə. Құдды
біреу оны жыл он екі ай бойына жер түбіндегі қайын жұртына
ұрыншылатып жібергендей. Тұла бойы мүнтаздай. Жүріс-тұрысы шыпширақ. Қимылдаса болды – аяғындағы құрым етігі сарнап қоя береді.
Сықыр-сықыр, сықыр-сықыр... Қойбағардың құлағына сол бір жексұрын
үн майдай жаға ма, жоқ бөтен елден киіп келген таңсық киімімді жұрт
керсін дей ме – қойқаң-қойқаң етіп, байыз тауып отыра алмағаны.
Сықыр-сықыр... Қойбағар ырғала басып сыртқа шықты. Сықыр-сықыр...
Қойбағар хан ордадан ұзап барады. Сықыр-сықыр... Заржақ етік əдейі
мұны мазақ ететіндей. Сол бір əзəзіл дыбыс өз елшісі Қойбағардың
етігінен емес, жер түбінде сыңсыған қара орманның арасында ат
шапшытып ала алмас зəулім тас қорған салғызып, малы түгел, шаруасы
орынында, шаңыраққа шырт-шырт түкіріп шалқасынан түсіп шалжиып
жатқан орыс патшасының бұның алақан жайып жазған ала қағазын
табанына сап аямай таптаған сақтиян етігінен шығып жатқандай. Сол бір
селекет дыбыс кейде мұның құлағына жапан түзде жөңкіле қашқан
киіктей боп босып жүрген екі аяқты дүрмектің соңындағы ойбайшы
билеушісымақтың есек дəмесіне шек-сілелері қатқан саба қарын сары
ала иық шонжарлардың сылқ-сылқ күлкісіндей боп естіледі.
Жер түбіндегі сары ала иық шонжарлар не деп күлсе, о деп күлсін! Бəрінен