Үркер - 14

заманда жүріп келе жатқан соқпағының кез келген кедір-бұдырына
сүрініп кетпестей су жорға тəсілқой болған лазым. Əйтпесе, тым батыл
болам деп көрініп қалып құрисың, не тыс бəсік болам деп көміліп қалып
құрисың!
Соны жақсы білетін Əбілқайыр қанша сақтық ойласа да, қапы қалмай
қимылдайтын тұсы енді келгенін сезді. Өйткені, қазақтың жаңа ханы
Болаттың астындағы алтын тақты тек бөксемен ғана басып отыратын
мамық бөстектөй көретін сыңайы байқалып қалды. Не қалмақ
тарапынан, не патша тарапынан қам жеп, əрекет жасайтын түрі
көрінбейді. Ең болмаса, жыл сайын ауызы ала қазақты алдына бір жиып,
басын түгендеп алуға да құлқы соға қоймады. Əркім білгенін істеп, бетбетіне жүр. Қайып неге орыс шебіне жақындап кешіп кетті, Əбілқайыр
неге қалмақ пен башқұрттарға жапсарлас шалғай ұлысынан аттап
шықпай жатып алды - онда Болаттың шаруасы шамалы. Таң орнынан
атып тұрғасын, күн орынынан батып тұрғасын, ордасына дүрсілдетіп
ешкім шауып келіп жатпағасын заң орынында, заман орынында екен
деп, аспаз сарттың сапты аяқ толтырып əкелген сары балын қақшып
салып, қол қусырып қарап отырған жəйі бар. Мықты еменнің тамырынан
дəл өзіндей мығым бала емен де балалайды, алып атасының айлапат
көлеңкесінен бой асырып шыға алмас, əлжуаз шыбық та балалайды.
Болат соның соңғысы болып жүрмесе, не етсін!
Əбілқайыр енді Түркістан жаққа құлақ түруді қойды. Екі көзі де, екі
құлағы да көршілес Қайып ұлысында.
Анада Түркістаннан Қайып та, ол да тырсиып аттанған. Қайып та, ол да
ұлыстарына кеп тым-тырыс жатып алған. Көпке дейін дымдарын
шығармаған. Кейінгі кезде Қайып ептеп қимылдайын деді.
Əбілқайырға да керегі сол еді. Мұндай алмағайып заманда көзге көп
түсе бергеннің де жым-жылас жоғалып кеткеннің де қауіп-қатері
жеткілікті. Жым-жылас бой тасалап жатып алсаң, алдыңда елтеңселтең жүріп тұрғаныңның өзінде есіне зорға алатын ұмытшақ елдің
жадынан біржола шығып қаласың. Ал тым көп селтеңдеп кетсең, не
жұртты жалықтырып аласың, не өзге өзің секілділердің көз қырына
қаласың. Əбілқайыр жауға шауып абырой алар жерде бұғып та қалмады,
желкілдеп оза да шаппады. Басқа сұлтандардың қас-қабағын бақты.
Қайыптың тым-тырыс жатып алмай, қайратқа мінгеніне Əбілқайыр
қуанбаса, ренжіген жоқ. Қайып қимылдаса, Жəдік тұқымынан тақта
отырған екі сұлтанның арасы ырсиып ашыла бермекші. Ал, егер өзі
қимылдап, озып алға шыға бастаса, əлгі екеуі ынтымақтасып бірігіп
кетеді. Əбілқайырға қазір Жəдік тұқымы сұлтандарының бітіскені емес,
кетіскені керек. Ол Қайыпты қолдауға бекінді. Өйткені, екеуінің ұлысы
шектес. Екеуінің қол астындағы кейбір рулар өзара қандас. Оның үстіне,
Қайып Болаттай емес жасы жеткен кəрі.
Арада жыл өтіп барады. Таққа отырған Болат ойраттарға да, орыстарға
да шөп басын сындырған жоқ. Халық бұған қайран. Қайып соны
пайдаланғысы келді. Тəуке өмірінің аяқ тұсында тым суысып кеткен
патшамен екі ортадағы қарым-қатынасты қайтадан жандандырмақшы
болды. Оның да орайы түсе кетті. Құлан аулап жүріп, қалмақ керуеніне
жолықты. Керуеннің соңғы түйесінде арқасы қырдай көртке изеңдеп
отыра алмай зықысы шығып бара жатқан еңгезердей сары кісіні көрді.
Қайыпқа да керегі сол еді. Қалмақ керуенін қамшының астына алып, əлгі
тұтқынды босатып алды. Ол дырдай əскер басы боп шықты. Сорлының
көрмегені жоқ екен. Өзін жаудан босатып алып тұрған қазақтардың
қолындағы салаңдаған қамшыларын көріп дірдек-дірдек етеді. Қайып
оны ауылына апарып бағып-қағып, иінін жаңартып, астына ат мінгізіп
қасына Бекболат пен Байдəулет билерді ертіп, Тобылға жіберді. Арада ай
өтпей жатып, Тобылдағы Белоусов деген шонжардың Никита деген
баласы пəуескесін салдыратып жетіп келгені. Екі ортадағы көптен бергі
қатқан тоң жіби алмай жатса керек, елші жігіт Қайып ханға ақ патша
əулетінің амандығын орыныңнан тұрып, басындағы бөркіңді алып
сұрамадың деп біраз кергіп бағыпты, хан төңірегі жатса жастың, тұрса
төсек боп жалынып-жалпайып əзер иліктіріп алыпты.
Жыл өтер-өтпесте Тобылдан тағы бір елшілік тағы келді. Үлкен орданың
тағынан қағылып, бағы ңисай-ғандай боп жүрген Қайыптың иығы
қайтадан шыға бастады. Жұртпен керенау сөйлесетін көрінеді. Есіл
бойының ен базарына баса-көктеп бара алатын болса, Қаратаудың
шаңдағына қамалып отырған қалың ұлысын орыс шебіне жақын бос
жатқан салқын саз самал жайлауға жайлата алатын болса, ол манаурамағанда кім манаурайды!
Əбілқайыр əлі тым-тырс. Орыс патшасының қақаған қаһарлы қабағының
бұлай аяқ астынан жыли қалуының ар жағында не тұрғанын білгісі келді.
Тобыл шонжары ғой жоңғар қонтайшыларының қазақ даласына кеулеп
кіріп бара жатқанын баяғыдан бері көріп отыр. Ойраттар басқаның жеріне
баса-көктей кіргенді ұнатқанмен өз жеріне өзгелердің қол салғанын
ұнатпайтынын басқа білмесе де, Тобыл ұлығы жақсы біледі. Екі-үш
жылдықта Қара Ертістің басына қамал тұрғызбақшы боп жолға шыққан
орыс жасағын ойраттардын бір түннің ішінде ойрандап кеткенінен
қазақтардың да хабары жоқ емес. Ойраттар сол шапқыншылықта басқа
елдерден ат басындай алтын беріп жалдап алған ел барлайтын, жер
барлайтын бірер оқымыстыны аяқтарын салақтатып, ат көтіне өңгеріп
алып кеткен деседі.
Сонда да Тобыл шонжары ойраттарға ештеңе істеген жоқ. Қазақтың ғой
ондай-ондай көрсебасарлығына тұлынын тұтып шыға келеді. Қайдағы
бір түз қазған қара шекпендерге бола хан елшісін абақтыда шірітіп
өлтіргені баяғы. Ендеше сол астам патша жоңғарға неге мұнша кешірімді?
Əбілқайырдың осыған-ақ басы жетпей қойғаны. Тобылдың татар
саудагерлерінің қазақтарды айдап салғанындай, орыстар қауқиған құр
кеуде осал халық көрінбейді. Қамшыдан қорықса қорқар. Бірақ қоян
жүрек жұрттың сойы секілді емес. Ондай жұрттың елшісі өзі жапан
түзде бөтен елде тұрып, ханға қалпағыңды неге алмайсың деп
қоқыраңдай ма! Аз да емес сияқты. Қысы-жазы мұз кетпейтін суық
теңізден Ертіске дейін қанатын жайып жатқан халық, шынында да, жұрт
айтып жүргендей, ормандай қалың болса болар. Дігірлесе, сол көптігіне
сеніп дігірлейтін шығар.
Əбілқайырдың көкірегін көптен мүжіген бұл сұрақтың сауалын жуықта
өз ұлысына кеп қонып кеткен қара қалмақтың құба қалмаққа барып5
қайтып келе жатқан елшісінің аузынан абайсыз шығып қалған жалғыз
ауыз сөз шешті. Сонау əрідегі көп шүршіт қозғала бастапты. Бұрын
жоңғарға алыстан абай-қоқай жасап қояды екен, қазір қол жиып кеп
соғысьгп жатқан түрлері бар сияқты. Бəсе, кейінгі бір-екі жылда ойрат
бұл тараптан аяғын тартқандай болып еді-ау. Тəуке өліп жатқанда да
ешбір ұлыстан «жау шапты» хабар шықпаған. Сүйтсе, арғы жағындағы
шүршітпен алысып жатыр екен ғой. Қара қалмақтын елшісі аңдаусыз
аңғырт сөйлеп қойғанын біліп, жуып-шаймақ боп:
5 Ол кезде қазақтар Еділдегі торғауытты - құба қалмақ, Жонғариядағы
ойраттарды - қара қалмақ дейді екен
(Ə.К.)
«Қонтайшының сайып қырандары ши тірсек шүршітті қайдан беттеріне
қаратсын. Оң келгенін оңынан, сол келгенін солынан шаншып жайратып
тастапты», – деп қойды. Бірақ керуені баяғы бейбіт кездеріндегідей емес
жұпынылау көрінді. Керуен жөнеліп кетісімен Əбілқайыр Сейіт пен
Əбдіраманға6 хабар шаптырып, əлгі ашық ауыз немені қарақалпақ
ұлыстарынан əрі бір елі аттатпай, қашқын татарлардың қолынан о
дүниеге бір-ақ жөнелткізді.
Мына хабар Əбілқайырды көптен толғандырып жүрген сұр сауалға
жақсы жауап тауып бергендей. Бақса, патша қонтайшыны бекерденбекер басына секіртіп жүрмепті. Ар жағында аламаны жер-көкке
сыймай шүршіт тұрмаса, жоңғарды бүйтіп масайратып қояр ма еді!
Құмырсқадай құжынаған шүршіт ормандай сыңсыған орыстан да көп.
Сондықтан да ақ патшаға шүршіттін жоңғарды жеңе алмағаны керек.
Анадағы оқымыстыларынан кім біліпті, əдейі айрылып қалып отырған
шығар. Ендеше шүршіттің жолындағы таптырмайтын тосқауыл шақар
жоңғарды өзіндей жұртқа есесін жіберіп отырған қайдағы бір босбелбеу
қазаққа бола неге маңдайынан шертсін! Олай болса, Тобыл
шонжарының елшілері аяқтары салақтап, Қайыптың ауылына қайтақайта шауып келе беретіндері несі!
«Онда таңданатындай не түр!» – деп ойлады бір ауық Əбілқайыр. –
Патшаға
өзіндей қалың шүршітті тойтару үшін шақар да шəлкес жоңғар керек.
Найзасы шошаңдап тыныш отыра алмайтын жоңғарды тоқтату үшін
күніне қырық төмпеш көріп, тісін қайрап отырар қазақ керек. Үшеуінің
бір-бірімен ауыз жаласып, бейбіт отырғаны емес, жағаласып, жағадан
ұстасып жатқаны керек, бірақ бірін-бірі жеңе алмай итжығыс күн кешкені
керек! Сол үшін де, ақ патша бір-бірімен иттей тістесіп жатқан үш
жұрттың ешқашан арасына түспек емес. Алдына келсе, үшеуін де
меселдерін жықпай, алдап-сулап шығарып салады...»
Енді, міне, шүршіттің оғы жоңғар мен қазақтың көбесін сөгіп орысқа
жеткенше қай заман деп жүргенде, олар келіп жоңғардың іргесін тырналай
бастапты.
Аранын ашқан аш жолбарысты қақ маңдайдан бір қойып жеңе алса, тіптен
жақсы, ал жеке алмаған күнде обып жібергелі келе жатқан обырды
тоқты-торым болса да, жол-жөнекей тойынта тұрар екі ортадағы екі
жемтік жұрттың жай-жапсарын жақсылап біліп алмай бола ма!
Орыс елшілері, сірə, Қайыптың қашан келсе де, алдарына тісін ырситьш
алып келетін ор марқасының басы мен бағыланның білем-білем
құйрығына қызығып емес, əлгіндей ойлары болып шырк, үйіріліп шықпай
жүрген шығар.
Ал, Қайып болса ордасына жирен сақал патша елшісі қол қусырып кіріп
келген сайын төбесі көкке əзер жетпей қалатын көрінеді. Орыстан
қонтайшыға қарсы жорыққа шығар қол алам деп қуанады дейді. Бірақ,
Кайып: «Жоңғарға бірге шабайық», – деп қанша жалынғанмен, сары
6 Сол тұста патша қол астына бағынған елдерін тастап, қарақалпақ
арасынакіріппаналағантатар, башқұрт
ереуілшілерінщ жетекшілері (Ə.К.)
масадай самсаған сары қолын оп-оңай ертіп жібергісі келіп отырған ақ
патша байқалмайды. Тобылдың билеушісі де өңшең қисық көздердің
ортасында отырып, талай қырық бұлтақты көріп қалған қиық құлақ
неме екен. Не айтсаң да Бұқардың саудагеріндей: «Құп болады!» – деп
басын шұлғып отырғаны. Бірақ онысымен қарқ қылып жатқаны
шамалы. Дегенмен Қайып ордасының іргесіне күнара көк пəуеске
доғарғандары сырт көзге жаман болып тұрған жоқ. Қайып
манындағылар: «Тəйірі, Бұқардың бөзінің бүршігі көп, етіңе батады. Ал
мына орыстың бөзін атылас екен деп қаласың. Денеңе майдай жағады», –
деп бесетін секілді.
Əбілқайыр Қайып ауылындағы бұл əңгіменің бəрін дөң астынан көріпбіліп жатса да қылп етпеді. Өйткені, орыс шонжарының арғы пиғылын
анық біліп отырып, таңертең мұсылман, кешке кəпір боп, құдайдың
қысқа күнінде қырық құбылып бағатын өз жұртынын ауызы қалай
қисаярына көзі анық жетпей тұрғанда, ертеден сыр шашып қайтеді.
Шынында да, бұның ойлағаны аумай-төкпей келді де қойды. Қайыптың
жіберген елшілеріне Тобыл əкімшілігі: «Келе ғой!» – деп еңкейсе,
Қазанның шонжарлары ңайдағы-жайдағыны айтып кергитінді шығарыпты.
Олар ақ патшаның қол астына өтеміз десеңдер ғана қол үшін береміз,
əйтпесе, аулаққа ойнаңдар деп ашық айтыпты. Оны естігесін Қайып қалай
тұлданбасын!
Қайыптың ауылының іргесі қайтадан қаңырап бос қалды. Тобыл базарында
шалқақтап жүріп қалған, күнара келіп тұратын қауға сақал жатжерлік
мейман мен оның қасындағы тілі енді шығып келе жатқан баладай
шүлдірлеп бағатын көккөз тілмаштың ұйқы ашар былдырағына əбден
құлақтары үйреніп қалған хан ордасы кешегі бір күндерін ойлап
өңіректейтінді шығарыпты. Баяғы бабаларының кəнігі əдетіне басып, ойда
жоқта келе қалған орыс керуендерін ұстап жібермей қалатын болды.
Əбілқайыр бəрін көрсе де көрмегенсіп, сырт орай жүріп бақты. Əуелден де
патша елшілершің базар-лығынан бүйірі бұлтиып жарымаған неме берсе
қолынан, бермесе жолынан дейтін жұртының ата кəсібіне басып, қазақ пен
қарақалпақ жортуылшы-ларына бас болып, оқтын-оқтын орыс шебіне тиіп
қайтатынды шығарып жүр. Жолдағы қалмақтар мен башқұрттардың
əңгімесін тыңдайды, Сыбан Раптаның шуршіттермен мықтап ұстасқан түрі
бар сияқты, Кеше ғана емпен қағар патша шонжарының бүгін неге кердең
бола қалғанының сыры да соңда секілді. Ата жауларымен арыстандай
арпалысып жатқан жоңғарларды көк желкесінде тұрып, қазақтармен
сыпсың-дасып, босқа алаң ңып не қылсын! Бұл қазақтың нағыз
қимылдайтын
тұсы екен. Əбілқайыр əуелі өз қабыр-ғасымен кеңесті. Жеке барып жау
шауып бітірері шамалы. Оның үстіне өз ұлысы жоңғар шебінен көп алыста.
Ал, бұл ойын өзге сұлтандарға айтар еді, олар дұрыс ұқса жақсы, əйтпесе,
мынау баяғыда тізгінімізді ұстап дəндеп қалып еді, сонысынан қайта
дəмете ме
екен деп тіксінтіп алуы да мүмкін ғой. Əліптің артын бағып көруге бел
байлады.
Қайыптың ауылы тым-тырыс. Жан-жаққа құлақтарын түріп тын-тыңдайды.
Орыс елшілерінің аяқ сиретіп кеткеніне қалған ұлыстар не деп жатыр екен
деп
елегізеді. Бақас жұрттың мұндайда не дейтіні, сірə, белгілі. Табалап жатыр.
Бір қызығы, əлі күнге сырын білдірмей, сыпсың шығармай отырған
Əбілқайыр
ұлысы ғана.
Əбілқайырдың да бір ойлағаны бар еді. Оны қазір бір қолдаса, қалған
ұлыстардан қағажу көріп отырған Қайып қолдайды. Оған да мынау
жыртылған жырым-жырым абыройын қайта бұтіндеп алу үшін осындай бір
тосын оқиға керек қой!
Əбілқайыр Қайыптың ауылына аяғы салақтап өзі жетіп барған жоқ. Əуелі
кісі
салып сыр тартып көрді. Қайып та қаңтарған аттай жан-жағына елеңдеп
əзер
отыр екен. Құлағын тоса қойыпты. Əбілқайыр сосын асықпай атына мінді.
Қасына өз ұлысының бірер игі жақсысын ертті. Сəлем берген боп əдейілеп
барды. Хан ауылы құрақ ұшып қарсы алды. Қайып алдынан шығып
құшақтасып амандасты. Қолынан сүйрелеп төрге оздырды. Сосын
қонақасыдан кейін көзін тарс жұмып ап, қонағының əңгімесін тындады.
Əбден
естір əңгімесін естіп алғасын кірпігі сирей бастаған жібіскі жанарын
сығырайтып ашты. Лəмим деместен сынай бір қарап алды. Демек, айтқаны
қышыған жерін дəл басқаны. Əйтпесе, сыртқа сесін шығармай, сақалмұрты
селкілдеп ішінен күлер еді, не тізерлес отырған көп бетіне бұрылар еді.
Оның
бірін де істеген жоқ. Көзін бұдан аудармай шаншылып отыр.
Өз бетімен ештеңе шешпей, ылғи елдің аңысын аңдып əрекет қылатын əккі
кісілердің əдеті осы. Аузыңды бағады. Көзіңе үңіледі. Жүзіңді тінтеді.
Былайғылардың қасқа маңдайын қак, жарып айғыздап түсетін сай-сай əжім
ондайлардьщ көзінің маңайын ғана торлап алады. Қайыптың да
жылтыңдаған
кішкене көзі шимай-шимай суыртпақ əжімдердің арасынан торында жатқан
қара құрттай боп бағжря қарайды. Бірақ, ондай-ондай қарақұрттан тайсала
қояр Əбілқайыр ма! Тап берсе шап берейін деп тас түйін əзір отыр...
Одан бері де он үш жыл өтіпті-ау!
Көсенің иегіндей жылмағай түзде жыланша ирелеңдеп жіңішке өзен
жатты. Былайғы кезде түбіне дейін ап-анық көрініп тұратын мөлдір арна
қыпқызыл қан лоңсиды. Ту-ту алыс таулардың басында əлдебір жұмбақ құдірет
ел
естіп, кез көрмеген бір əлемет жануардың желкесіне қонжия қонып əлып,
ауыз омыртқаның түбінен алдаспанмен орып кеп жіберген-дей. Мынау
кемерден аса шапшып жатқан қып-қызыл жойңын сол бір бауыздау қандай.
Тұнатын түрі кəрінбейді. Қойыла түседі, қойыла түседі. Жер қазып,
топырақ
үйіп биік бекініс жасап, соның тасасынан бір-біріне ерсілі-қарсылы оқ
жаудырысқан екі жақ талай талша мойынды қақшып бақты.
Дарияның арғы беті – ойрат, бергі беті – қазақ. Қазақтың саны отыз мың.
Қайып хан екеуі басқа ұрып жүріп санап жиған сары қол. Енді, міне,
іннен шыға алмай, түтінге тұншыққан саршұнақтай қараптан-қарап
қырылып жатыр. Үш күн бойы табан серіппей оқ жаудырысқанда, бір
қадам ілгері аттамай қан-қасапқа ұшырауда. Аруағы аттың жалындағы
отыз мың қазақ қолы орға бас сауғалаймын деп, өзінен он есе аз қалмақ
қолынан төмпеш көруде.
Шайқас төртінші күнге ұласып барады. Екі ортадағы арнаның бұрынғыдан
бетер күреңіте түскені болмаса, басқа өзгеріс жоқ.
Бұның шабарманы бұқпақтап Қайып ханға кетеді. Қайып ханның
шабарманы бұқпақтап бұған келеді. Бірақ, бəрібір қанжоса молаймаса
азаяр емес.
Пəтуа шайқастан бұрын байласылған-ды. Ертістің ар жағынан қол
жүгіртіп отырғызбаған ата дұшпанның сағын дұрыстап сындырып, одан
əрі бір қадам жер баспау керектұғын. Тағы да бір қалмақ қырған ат
қалдырып, Сайрам ойрандалғалы етекке түсіп кеткен еңсені тағы бір
көтеріп алу ғана мақсат етілген-ді. Оған құдайдың өзі сəтін келтіріп
тұрғандай еді.
Сыбан Раптан ар жағындағы шүршіттің сары масадай сары қолымен
алысып, үлкен жауға алаң боп, желкедегі қазаққа көп қол жібере
алмайтындай жағдайға ұшырапты. Мұндай ұрымтал түс енді қайтып
келе ме, жоқ па! Осы жолы жоңғардың азғантай қолын із-түссіз жойып
жіберсе, бұдан бес жыл бұрынғы бір серпілістен кейін қайтадан бетбетіне бытырай бастаған қазаққа тағы да бір желік бітері сөзсіз еді. Ендігі
жолы бұдан гері де көбіреу қолмен мұрынына су жетпей жатқан
қонтайшының ту сыртынан дүрсе қоя берсе, кім біліпті, шалқақтаған неме,
ең болмаса уақытша бітім сұрап, елші жіберер ме еді, қайтер еді.
Өйткені, қара құрттай қаптаған қара қытай келе жатқанда жоңғарға да
жан керек шығар. Желкедегі қазақтың тыныштығын қалайтын шығар.
Тек сол ниеттерін өз ауыздарынан айтқызса, ол да аз абырой болмас еді.
Одан үлкен сойқан қазақтың қолынан қазір бəрібір келмейді. Жоңғарға
мұндаи құқаиды атақты ханның артында қап, таққа отырған үлкен
баласы Болат емес, əрқайсысы бір-бір ұлысқа ғана ие, жолдары кіші
Қайып пен Əбілқайыр істесе, үлкен шаңырақтан меселі қайта бастаған
ұйытқыма жұрт екеуінін соңынан еріп кетуі де ғажап емес еді.
Бұл ой əуелі Əбілқайырдың басына ана жолы Еділден қайтып келе
жатқанда келген-ді. Бірақ, əрі баса-көктеп, басқа шапшыған жоңғар
əскеріне, əрі Болатқа бірдей түсетін бұл тұзақты бір өзі құруға жүрегі
дуаламады. Оның соңындағылар қанша ержүрек болғанмен аз еді.
Қазақтың қалған ну қалыңының аузы əр ұдай. Түтіндері əр жаққа
шалқиды. Ендеше сол əр ыңғай көптің ең болмаса бір парасынын
басын қосып, əлгі ниетін орындап шықса, қазақ алдындағы абыройыма
табақтас табылды деп қынжылмай-ақ қояр еді.
Əбілқайырдың аңыс аңдып, алыстан орағытқан сөз лəмін Қайып бірден
түсінді. Қара сұр бетін қабарытып тұрған секем бір-ақ серпіліп,
мəжілістесінің əңгімесін ден қоя тыңдады. Əуелі сыр бермегісі кеп,
мізбақпай тік отырса да, бір кезде сөз үтыры келгенде, мақұлдап қалай бас
изеп қойғанын өзі де аңғармай қалды. Əбілқайыр онысын
байқамағансып, қажыңқы қоңыр даусын одан əрі соза түсті. Аузындағы
əңгіменің тізгінінен айрылмай, ішінен Қайыптың да жəйін ойлай отырды.
Қайып құптамағанда қайтеді! Тəукеден кейін таққа отырған Болат халық
аузына ілігердей ештеңе бітірген жоқ. Жартысы жауда қалған жаралы
ел қазір төре бастамақ түгілі теке бастаса да жалтақтамай алға түсетін
біреуді іздеп, өре түрегелуге əзір боп жаланып түр. Осындайда ортадан
суырылып, жолын кескестей ме деп жүрген Əбілқайыр: «Қайтеміз», –
деп ақыл сұрап, алдына өзі келіп отырса, Қайыптың төбесі көкке
жетпегенде, кімнің төбесі көкке жетеді...
үлкен орданы санатқа қоспай, өздерінше қайрат қылған екі хан бірбірінін алдында мойын оздырысып жатуға тырыспады. Жұртқа
ауыздары бір боп керінгілері келді. Ол кездегі қазақ тек көсем
қолбасшысы ғана емес, жік ажыраспас ауыз бірлікті де аңсап отырғанын
іштері сезетін-ді. Оны Қайып та құптайтын сияқты. Екеуі бір-бірінің
алдында аяқ-тарының ұшынан басып байпаңдаумен болды. Əсіресе,
Əбілқайыр Қайыптың қасы мен қабағына қарап бақты. Аузынан артықауыс бір сөз шықпады. Сонау Қарақұмдағы құрылтайда Бөкенбай батыр
ата дұшпанға «арқар» ұрандының туын Əбілқайыр ұстап барсын деп
шарт қойғанда, ұрандастарының қанша сыр сақтағанмен де, көңілдеріне
зіл алып қалғанын ол байқаған. Білек қосысып, бірге қайрат
қылысатын мынау тұста Əбілқайыр аға тұқым Жəдік əулетінің ортан
қолдай өкілі Қайыптың алдында жалын жасырып, жабы көрінуге
тырысып бақты.
Қайып оған қатты таңғалды. Бірақ, сыр алдырмады. Ол да «өйтсек
қайтеді, бүйтсек қайтедіден» бір танбады, Əбілқайыр да «сол дұрыс
шығардан» бір жаңылмады.
Аякөз бойына жеткенде, алақандарына түкіріп келген қазақтар
жоңғарға дүрсе қоя беріп, ертеден қара кешке шайқас салды. Адам
өлігінен ат сүрініп жүре алмайтындай халге жетті. Бірақ, беріле қоятын
жау көрінбейді. Қараңғы түсе өзеннің арғы бетіне шегінді. Ет қызуымен
қазақтар да суға қойып-қойып кетіп еді, арғы жағаның жай-жапсарын
білмейтіндіктен қараңғыдан қаймығып, көп ұзамай кері оралды.
Ертеңінде жау жағы тым-тырс. Қанталай шыққан күн нұрынан қақтай
қалқып жатқан жазық дала қаңырап қапты. Қазақтар айран-асыр.
Көкжиекке қанша шаншылып қараса да, қаптағайлап шауып келе жатқан
қалың жау көрінбейді. Əуелі сілтідей тынып қалысты. Артынан
қауқылдай жөнелісті.
–Ау, мына қызыңды үрайындар қайда құрыған?
–Кешегі төмпештен бастарымен қайғы боп безіп кеткені-ау!
–Əй, қайдам...
–Қап, бір қысық көз қалдырмай, қырып тастағанда дұрыс болатын еді.
–Бір түннің ішінде көзге көрінбеске қайтып зытып кетті екен!
–Шынында да, оларды жер жұтты ма, көк жұтты ма?
Аттарын тебініп, өңмеңдесіп өзенге келе бергенде, қайдан шыққаны
белгісіз сары масадай сары жебе ызыңдап ала жөнелгені.
–Ойбай, сұмдық-ай!
–Мына қызталақтар қайтеді-ай?
–Інге кіріп кетіп, атып жатқаннан сау ма?
–Əне қара!
Талайлар аттан сыпырылып түсіп қалды.
Қазақтар арғы жағаның топырағы қызарып қалғанын енді байқады.
Жоңғарлар ор ңазып, топырақ үйіп, бекініс жасап алыпты.
Екі хан кеңес құрды. Қайып айтты: «Қазақтың қаптағайлап шапқанына
жоңғарлар əбден сыр мінез болып алған. Бұл жолы да далаңбай шабысқа
салсақ, кісіні босқа қырамыз. Одан да табан тіресіп шайқасайық. Олар
арғы жағаға барып бекінсе, біздер бергі жағаға бекінейік. Жау қашан
қырылып біткенше тырп еткізбей оқтың астында ұстайық. Сонда
аттандап шапқан арда қазақты ордада жатып-ақ омақастырамыз деген
жоңғарлардың есебінің күлі көкке ұшады. Қашан жандарынан күдер
үзіп, тырағайлап қашқанға дейін қозғамайық. Сосын жау өздері-ақ
пұшайман боп, бітімшілік іздей бастамас па екен!»
Əбілқайырдың да арғы ойы осыған саятын. Бірақ ол жаудың қашқанын
күтпей-ақ, қансырағанын көргесін, орындарынан тұрып, арғы беттегі
əлсіз жауды біржолата жаныштап тастауға, шайқасты көпке созбай, тез
бітіруге ден қойып тұр еді. Шүршітпен жағаласып жатқан жоңғар бұл
жаққа ауыр қол жібермесе де, Ертістен арғы өңкір солардікі,
жылымшылатып күш қосып, діңке құртып жүре ме деп қорқып еді.
Екеуден-екеу оңаша мəслихатта ол күманын айтпады. Қайыпты
тіксінтіп алам ба деп сескенді. Арғы аңғарымыз бір ғой, ондай-ондай
ұсақ-түйекке бола іш суытысып қайтеміз деп ойлады.
Шайқас барысында Қайыптың айтқаны емес, Əбілқайырдың ойлағаны
дұрыс боп шықты. Бірақ, ол: «Арам неме жан қиналар сəтті күтіп, арғы
ойын ішінде бүгіп қалған болды-ау», – деп күдіктенер деп, тағы да тілін
тістеп қалды.
Төртінші күнге айналғанда адам естімеген сұмдық болды.
Сыз жамбас боп орда жата беруге жалыққан қазақтардың кей шебі
орындарынан түрегеліп, арғы жаққа көз тастауды көбейтті.
Қалмақтардың əбден берекесі кетіпті. Бар күшті ңақ маңдайға салып, қос
қанатты бос қалдыруға айналыпты. Бірақ, ағын суға, одан арғы
бекініске, айқай сап тап беретін қазақтар бəрібір табылмады.
Түс қайта жау жағы қимылдайын деді. Бекіністің о шетінен бұ шетіне
бұқпақтаған жүгіріс көбейді. «Е, бəлем, тықыр таянды ма! Дəу де болса,
берілуге, елші салуға не алдыңды түнге салып жөңкіле қашуға
əзірленіп жатқан шығарсыңдар», – деп ойлады қазақтар. Сол тырп
етпеген қалыптары бесінді күтті. Бесін де ауды. Сол баяғы жым-жырт
тыныштық.
Кенет дəл маңдай тұстан ара-арасына елу қадамдай салып бес түйе
шыққаны. Əр түйенің соңына бұқпақтап жиырма шақты жау сарбаздары
еріпті. Шудалары тізесіне түскен қара буралар су ішуге келе жатқандай
бырт-бырт күйсеп маң-маң басады. Арнаға жеткесін суға күмп-күмп
қойып кетті. Бір жақтарына көлбей аунап малти бастады. Су бетінде оқ
жыландай шаншылып мойындары қылтияды.
Қазақтар аң-таң. Елші деуге көтерген жалауы көрінбейді. Шабуылшы
деуге себелеп атып келе жатқан оғы жоқ. Қара буралардың соңына ере
шыққандардың бірсыпырасы арғы жағада қалып қойды. Бірсыпырасы
мойындары ғана қылтылдап су кешіп келеді.
Бергі жаға қыбырсыз. Тынып қалған. Бастарын жасыруды да ұмытып,
арғы жағаға анталай мойын созады. Əбілқайыр «мынау не болар?» –
дегендей Қайыпқа кісі шаптырды. Ол: «Аңсын аңдай тұрайық!» – депті.
Буралар бергі жағаға таяп қалды. Ойда жоқта бұлар бұрын-соңды
естімеген оқыс гүрсіл естілді. Əуелі қара буралардың өздері бақырды,
артынша-ақ қазақ жағы шулап қоя берді. Сол-ақ екен, қара буралардың
баладай-баладай қос өркештерінің арасынан көк түтін бұрқ етті. Лап ете
қалған қызыл жалынмен жарыса атып шыққан қазандай қара доп зулап
келеді.
Қазақтардың бекінісі астан-кестен. О жерде де, бү жерде де бұрқ-бұрқ
аспанға ұшқан қою шаң, қара топырақ. Жан-жаққа от шашырағандай
ойбайлап жатқан бір адам. Кейбіреулер белшесінен топыраққа көміліп
қалды. Кейбіреулері тырағайлап қаша бастады. Қашқандарға арғы жақтан
садақ оғы себелей жауды.
Көзді ашып-жұмғанша бергі жаға бұрқан-талқан болды да қалды. Пəлен
күннен бергі мығым бекініс ат басып кеткен итаяқтай жапырыла
қирағаны. Көңілдерге қобалжу енді. Екі хан да абыржиын деді.
Шаруаларын бітірген бес бура байпаңдап кері қайтты. Есеңгіреп
қалған қазақтар қолдарында садақ бар екенін де ұмытып кеткендей. Қара
буралар ағыс ортасына жеткесін ғана арттарынан əуелі батылсыздау,
сəлден соң жиілеңкіреп оқ жауа жөнелді. Екі түйе қиралаңдай аунап суға
батты. Түйені тасалап шегініп бара жатқандар дереу бел арқанды қиып
жіберді. Əлгінде ғана от құсқан қара пəлелер судың түбіне кетті. Біраз
жоңғардың мүрдесі қанды ағыста қалқып бара жатты. Қалғандары арғы
жағаға жетіп бекініске тығылып үлгерді.
Сосын-ақ қазақтардың шырқы бұзылды. Гу-гу əңгіме көбейді.
–Жоңғарлардың арасында отпен ойнайтын жирен сақал сиқыршы бар
деген əңгіменің рас болғаны ғой.
–Ол неме түйенің өркешінен, аттың тұяғынан от шашыратып, оқ ата
алады демеуші ме еді?
–Түйесін жаңа көрмедің бе?! Енді аты да шығатын шығар.
–Ойбай, ол пəленің қолынан келмейтін нəрсе жоқ көрінеді. Қаласа қара
суды теріс ағызады дейді.
–Ендеше мына өзен оған сөз болып па! Бір ұрттап құмға төгеді де, қазірақ бергі бетке лап қояды десеңші.
–Ау, ау... Оны қонтайшы қасынан бір елі шығармайды деп еді. Сонда
арғы жағаға оның өзі де келгені ме?
–Қонтайшы жалғыз келмейді, самсаған сары қолын түгел əкелген болды
ғой.
–Оны шүршіттер тырп еткізбей ұстап отыр. Қимылдасақ, бір
қимылдайтын тұсымыз осы дегендері қайда?
–Мынандай сиқыршыны қолға түсірген қонтайшы шүршітке де бір амал
тапқан шығар.
–Ендеше, шүршітке амал тапқан жоңғар қазаққа амал таппайды дейсің
бе?
–Айналайын ата-баба-ай, сендерден де кие кеткен екен ғой!
–Қазақтан аруақ ауғалы қай заман...
Қас қарайғанша осы жапыр-жұпыр бір тыйылмады. Күн ұясына батып,
төңіректі майлақы мұнар қоршады. Тымырсық түн орнады. Таң
алдында он қанаттан дүрбелең шықты. Əскердің ту сыртында тасада
тұрған қостардан шыңғырған əжептарқы дауыстар естілді. Ерсіліқарсылы жөңкіліс көбейді. Біріне-бірі соқтығысып қалып жатқан бір адам.
Абыр-сабыр.
–Əй, бұл жұртқа не көрінген сонша?
–Жау ту сыртымыздан тап беріпті дейді.
–Қойшы-ей...
–Сонда ол атаңа нəлеттер масаға айналып кеткен бе, арғы беттен бергі
бетке ұшып өтпесе, қалай өтіп жүр?
–Итім біліп пе!
–Ендеше, екі өкпеңді бірдей қысып, кешегі өрекпіп келген жүрегіңді
суырып алады десеңші...
–Шұнақ құдайдың не қылғаны-ай бұл...
Таң атқанша бекіністің бəрі қаңырап бос қалды. Қайыптың қосы тұрған
оң қанаттағылар алдымен зытыпты. Жау қолына түсіп қала жаздаған
Қайып ңасында екі адамы бар Əбілқайыр қосына кеп қосылды.
Күн енді шығып келе жатқанда сол қанат та бекіністі тастады.
Жол-жөнекей өліктерге сүрініп, атына зорға жеткен Əбілқайыр үзеңгіге
аяғы тие түзге қарай тізгін бүрмай, өзенге қарай шапты. Шығып келе
жатқан күннің нұры көзіне шағылысып мазақ еткендей. Нақақ қанға
малынып күреңіткен асау арна да бүлк-булк күледі. Арғы жағадағы
жау бекінісінің қызыл топырағы қоянның жонындай жымпия қалыпты.
Əбілқайыр атын ойнақшытып біраз тұрды. Арғы жағалауға бірдеңе деп
айқайлағысы келді. Бір жағынан əлдене жүрегінің басынан лық көтеріліп,
тамағына кеп тұрып апғ үні шықпай қалды. Екінші жағынан анадайда
артында сұқтана қарап ңалған Қайып есіне түсті. Ақ боздың санын аямай
бір осып, жапан түзге қарай босып бара жатқан қара тобырдың артынан
салды.
Екі хан лəм-мим деместен тарасты. Ұлыстарына келген соң да тым-тырыс
жатып алды. Бір-бірінен сөз аңдыды. Екеуі де көпке дейін тіс жармады.
Бірақ, кім таратқаны белгісіз, ел арасында қаңқу кебейді. Екі хан əлгі
шайқастан бірін-бірі керместей боп қайтыпты десті. Əсіресе, Қайып
Əбілқайырға қатты ренжіпті. «Енжар соғысты, əлденеге кібіртіктеп
тартыншақтаумен болды» – депті.
Əбілқайыр əліптің артын бақты. Əлгі сөздің Қайыптың өз аузынан
шықпағанын іші сезді. Бірақ, шайқасқа қатысқандар түсініксіз жеңілістің
түпкі сырын осылай ұққандарын бірден аңғарды.
Оған əуелі ренжіді. «Осы жұртта ми бар ма?» – деп ойлады. Əу бестан өзі
түрткі болған шайқасқа неге енжарлық істесін! Барын салды. Бірақ,
өзінен жасы үлкен, əрі соңына ерген қолы көп Қайыптың алдын
кескестемеді. Əйтпесе, шайқастың екінші, не үшінші күні-ақ тізгінді өз
қолына алып алуы мүмкін еді. Жоңғар қазаққа шамалыда көрсете
қоймаспыз деген арғы ақырғы амалын істеді. О да қысылғандықтың
белгісі. Екі жылдан бері лақабы дүңк-дүңк тарағанмен, əлі де ешқайда
пайдалана қоймаған зеңбірегін осы жолы пайдаланды. Жоңғарды оған
жеткізбеу керек еді. Бұлардың шешімсіздігі мен сылбырлығынан болды.
Енді ел шалқайып кетеді, бітімге келейік деп пүрсат сұрамайды.
Қансыраған жауды өкшелеп, қуып, төмпештің астына алатын қауқап
бұларда жоқ. Бұл жолы таулары мықтап шағылған қазақтар енді көпке
дейін еңсе көтере алмайды. Оған Əбілқайыр қиналмағанда кім
қиналады. Қазақтың алдында айдынын аспандатып шығаратын
ұрымтал түс зая кетті. Біреудің көкірегіндегі жібектей есілетін асыл ой
екінші біреудің қолына түскенде ит сілікпесі шығып, жүн жұрқаға
айналып кететініне осы жолы əбден көзі жетті. Қайып ханның тұсаулы
аттай көзкөрім жерден əрі ұзап кете алмайтын тайыздығына ызаланды.
Өзінің көкейдегі ниеті көз алдында күйреп бара жатқанын көре тұрып,
сабыр сақтап бақңан көнтерілігіне күйінді.
Жігерсіз болса бір жөн ғой. Жігері де, ақылы да жетіп тұрып, ез қолын
өзі байлап қалған шара-сыздығына ызаланды. «Егер біреумен
қосақтасқан ортақ билік емес, дербес билігім болса, бүйтер ме едім» – деп
бармағын тістеді.
Сол ыза іші бауырын уша жалап, тақымына ат түскенде оқ өтіне қалай
жетіп барғанын езі де сезбей қалды. Кемерден аса ағып жатқан қызыл су
жұрттың босқа төгілген қанындай, езінің текке етіп жатқан зая