Үркер - 29

илікпей шалқаиып кетер деп, оларға аңыс аңдатып қойды. Мүмкіндігінше
басқалардың ауызымен сөйлеп, бас-қалардың қолымен əрекет қылуға
тырысты. Сондағы тапқаны Батыр болды. Ақ патшадан елші келе жатыр
дегелі ат ізін салмай, тым-тырыс жатып алған күйеу баласының өзінен
хабар
тосып біраз жатты. Бірақ, оның өз аяғынан келмесіне əбден көзі жеткесін
Нияз сұлтанды жұмсады. Қанша дегенмен қайын атасы ғой, бір иліксе,
соған
илігер деп ойлады. Иліккенде де Ниязды сыйлағаннан емес, ертең ақ
патшаның алдында бедел алып қалу керек екендігін түсініп илігер деп
ойлады. «Петр патшамен хат жазысқан Қайып ханның баласысың. Орыс
үкіметі сенің əкеңді жақсы біледі. Ертең елшінің алдынан қарауыңдағы
билеріңді ертіп Нұралы екеуіңнің шыққандарың жөн шығар», — деп сəлем
айтып жіберді. Батыр сұлтан арада Ниязға тіс жарып ешқандай жауап
бермепті. Бірақ, Нұралы елшінің алдынан енді аттанғалы отырғанда, оның
да
қарасы көрінді. Шамасы, ақ патшаның елшісі келгенде, қайнағасымен иық
тіресіп қатар отырып келіссөз жүргізетін болармын деп дəметкен шығар.
Оған Тевкелевтің тек Нұралы сұлтанмен ғана амандасып, оны қалған ру
басыларымен бірдей санап, салғырт бас изей салғаны себепші болған
сияқты.
Елшінің керенау сəлемінен орнаған сəлдекендей зіл елғе жеткенше əбден
Қап
тауындай қағынды өкпеге айналыпты. Ол өкпесін, əрине, орыс елшісіне
емес,
қайын ағасы Əбілқайырға бағыштады. Оның қабағына орнаған ренішті
қасындағылар да айтпай түсінді. Əрқайсысы дербес ықылас дəметіп барған
билер күйме мініп кекірейген ұлықтың шыбандаған жылқыдай бір бас изей
салғанына қайдан қанағат қыла қойсын! Оны орыс елшісінің білместігі деп
түсінген жоқ, Əбілқайырдың əдейі істеп отырған астамшылығы деп ұқты.
Уфада жатқан елшіге үсті-үстіне хат жазып, хабаршы жөнелткенде қол
астындағы ұлыстың жақсысы мен жайсаңын неге алдын ала хабардар қып,
алдын ала ескертіп қоймады. Бұның бəрін былайғыны кемсітіп, өзінің ғана
басын оздыру үшін əдейі істеліп отырған сасық қулық деп санады. Бозбала
сұлтан сары ала күймеге кіріп кеткесін:
— Мына Өсеке балаларының да көздерінің еті өсейін депті-ау, — деп күбір
ете қалысты.
Онсыз да лапылдай ала жөнелгелі түрған қау шөпке сол бір əлсіз
тамызықтың өзі-ақ жеткілікті еді. Ырғыз жағасында тұтанған от Маңтөбеге
келгенде гүр ете қалар өртке айналған-ды. Елшіні арнайы тігілген ақ отауға
кіргізе сала бəрі дүр көтеріліп, хан ордаға келді. Өрт сөндіргендей
қабырытып кірді.
— Ал, жолаушыларыңыз қалай жетіпті? — деп хабар сұраған ханға да:
— Жетті ғой! — деп кіржің ете қалысты.
Əккі хан əрі қарай сұрақ қойса, істі насырға шаптырып алатынын
бірден ұқты да, үндемеді. Сол екі ортада билер:
— Өздері елші емес, бүтін бір бексауытты қол ғой. Əлгі ноғайы да
мəмлегер елшіден гөрі үйірге енді түскен сөуірік айғырға көбірек ұқсайды.
Шікірейіп кісіге кезі түспейді. Ел бар, жұрт бар деген ойында да
жоқ.
Ханзададан басқамызға пысқырмайды да. Ал, ханзаданы да іргелі елдің
сұлтаны көріп, терезесін тең санамады. Құдды елші емес, ақ патшаның өзі
құсап арқасынан қақты. Ақ патша ондайды басыбайлы боданына істер. Ал,
біз, құдайға шүкір өз тізгініміз өзіміздегі басы еркін жұртпыз ғой, — деп
салды.
Хан:
— Біздің еліміздің əдет-ғұрпынан бейхабарлықтан кеткен ағаттық шығар.
Сыпайылап есіне салармыз, — дей беріп еді, күжілдеген билер жолын
кескестеді.
— Жоқ, оған кімнің-кім екенін білгізу керек. Аяғын тарта жүретін болсын.
Тақсыр хан, онымен біз жоқ жерде кездесіп, келіссөз жүргізуіңзге
рұқсатымыз жоқ. Қандай əңгіме болса да біздің көзімізше айтылуы керек.
Сондақтан ол мырзаны қай күні қабылдайтынымызды ақылдасып-кеңесіп
өзіміз айтамыз.
Əбілқайыр билерден басқаны күтсе де, тап бүны күтпеп еді. Мына
ақылдың
кімнен шыққанын біле алмай дал болды. Жиырма тоғыз бидің қамшыларын
ортаға тастап қойған шарты əлгі. Бəрін естіп отырған Батыр дəмим үндеген
жоқ.
— Айтқандарың болсын, — деді Əбілқайыр онсыз да қиуы қашқан
əңгімені одан əрі ұшықтырғысы келмей. Билер бір шаруа бітіргендей
көздері
жылтылдап кеңілді кетті. Əсіресе, есікке қапталып тұрып алған Батырдың
жалпақ жауырыны кез алдында. Күйеу баласының бірдеңеге əбден разы
болғанда не ойындағысы орындалып, көңілін бірлегенде осылай екі иығын
қомдап, онсыз да көлкөсір жауырыны одан сайын далиып кетуші еді.
Демек,
ол бұл жолы да əлденеге əбден разы болып, бұл жолы да ойындағысын
орындап көңілін бірлеп бара жатқаны ғой. Демек, əлгі билерді осынша
сұңқылдатып отырған да сол болғаны ғой. Иə, оның бұл жолы айызы əбден
қанып барады. Өткен жолы Аңырақай соғысында хан оның да сөзін жоққа
шығарып келеке қылған. Намысқой сұлтан соған ерегесіп өр-шелене
соғысып
көзге түскен. Бірақ, бас қолбасшының қарайған жұрттың көзінше ештеңені
біліп жарытпайтын маубас біреудей тойтарып тастағанын ол өлсе де кешіре
алмақшы емес. Аңырақай шайқасынан ол өз қолымен бөлек қайтты.
Кейінгі
кезде Орта жүздегі қандастарымен көбірек араласып-құраласып жүргенін
естіген. Əбілқайыр кеше оны елшінің алдынан шығарғанда да баққұмар
сұлтан əкесі Қайыптың баяғыдағы орыстармен көже тамырлығы есіне
түсіп,
бұл шаруаға елігіп, белсене кірісер деп, өйтпесе кейінгі кезде қайтадан
ауыз
жаласып жүрген өз қандастарымен екі араларына қайтадан сына ңағылар
деп
əдейі істеп еді. Елші ноғайдың ноғайлығы ол ойының быт-шытын
шығарды.
Енді, міне, ол бүнда көптен кетіп жүрген есесін қайтарып мəз боп барады.
Даңғой мақтаншақ неме осы отырғызғанына қанағат қылып, осынысымен
тоқтаса да шүкірлік. Əй, бірақ тоқтай қояр дейсің бе... Қымызға өкпелеген
қазақтың өзі жыл он екі ай тоңторыс жүрмей қабағын жылытпайды. Бұның
да бұл кергуі біразға созылатын шығар. Бірақ сол тасырлап жүріп,
таңқылдап
сөйлегеннен басқаға зердесі жетпейтін таңқы көкірек неме кергігенде не
бітіре қояр дейсің... Жə, оны ит біліп пе? Одан бүгінгі мына сұмдықты
күткен
кім бар еді? Біреудің қолын кескестеп кесір тигізуге көп ақылдың қажеті
қанша? Ондай азғын ақыл Батырдың өзінен де табылмас. Бірақ, Батырдың
бүгінгі істеп кеткенін ондай арзан қулыққа жатқызуға бола ма? Жер түбінен
өліп-талып енді жетіп отырған елшімен өзімізден хабар болмай
кездеспейсің
де, сөйлеспейсің де дегені тап онша анау айтқан таңқы қулық емес. Жат
жұрттық елші кімнің кім екенін əу бастан біліп, аяғын тарта жүрсін деген
салқын сөздің бар ызғары, түптеп келгенде, бұған, Əбілқайырға
бағышталған. Сенің біздің ықтиярымызсыз елші шығаруға да, келіссөз
жүргізуге де қақың жоқ дегені. Елшіні біздің ықтиярымызбен
шақырғансың,
енді онымен келіссөзді де біз жүргіземіз дегендері. Қандай əңгіме болса да,
біздің көзімізше айтылсын дегені — бұның ақ патшаға айтып жіберген
сəлемінің мазмұнына күмандана бастағаны. Елші Нұралымен терезесі тең
мəмлегерлікке келген кісіше амандаспай, болары болып, бояуы сіңіп қойған
боданындай амандасты дегені де, бұның арғы ойын анық түсіне
қоймағандарымен, секем ала бастағандарын аңғартады. Бəрінен де өзі
сөйлемей, билерді сөйлеткені Əбілқайырдың жанына қатты батып барады.
Бір кезде Тəуке бəсекелестеріне əкелері Есім хан мен салқам Жəңгірдің
абыройымен қоса билердің сөзінің дауасын қару қылып пайдаланғаны
сияқты Əбілқайыр да мынау екіталай жылдарда өзіне жылы қабақ таныта
қоймаған арқар ұрандының қысастығына алаш ұрандының мақұлдастығын
қарсы қойып келе жатыр еді. Сондықтан да ол алаш ұрандының еті
пысықтарының абыройын асырып бағуға тырысатын-ды. Қазір алдына бес
жүз бас пысқырып түскен шаруаның бəрін бай атандырып, бес ауылдың
басын құрап, сөзін ұстанған кісінің бəрін би атандырып, жүз қара сойылды
соңына ертіп шыға алғандардың бəрін батыр атандырып, талай май
тымақтан
көзін жерге түспестей қылып еді. Онысына Жəдік тұқымы қаралай ыза боп,
«қарашымен қарашы боп кеткен хансымақ» деп кекететін. Не істесе де,
безбеннің басын билер мен батырларға аударып, солардың сөзін сөз қылып
шыға келетін. Бұл жолы да ол əлі көзі көрмей түрса, айдаладағы ақ патшаға
өр еркімізбен бағынайық десем, мақұлдай қоймас, бірақ қақырайтып
елшісін
жіберіп, сый-сияпатын беріп жатса, кісілікке қолы енді жетіп жүрген
немелер
соның өзіне-ақ қаралай мəз болып, дегенімен шыға қоймас деп жүр еді.
Мынау таңқ-таңқ сөйлейтін тасыр сұлтанның алдын орап кетіп, сол өз
қаруын өзіне қарсы салып отырғаны. Бұл оның күтпеген сұмдығы еді.
Жəдік
тұқымы билерді өз жағына тап бүлай оңай шығарып ала қояр деп ойламап
еді. Мұндай ақыл бұл тасырға қайдан бітіп жүр?! Осының бəрі, шынында
да,
содан шығып жүрген шаруа ма?
Əбілқайыр осыны ойлап жегені желім болды. Жарайды, енді-енді қатарға
іліккен немелердің соншама баққұмар, соншама атаққұмар, соншама
намысқой, соншама кіді келетін əдеттері. Батыр султан елшінің əлгіндей
білместігін пайдаланып, шамшыл немелердің шабынан түртіп, əлгіндей
сөйлетсін делік. Сосын не істей алады? Елші мен бүл ондай кер ауыз
кергімелерді ақ патшаның сарайынан жіберілген тарту-таралғылар беріп
əлгі
райларынан қайтара алады, ал Батыр сұлтан сонда оларды немен
алдарқатып,
немен ұстап тұрмақшы? Əбілқайыр əлгі бір өз буларына өзі пісіп бара
жатқан
немелердін олқы жерін енді тапқандай масаттанып қалған-ды. Жиырма
тоғыз
бидің тиырымына қарамай елшімен астыртын кездесуге бел буған. Оған
ішіне құлта сақтамай ашық сөйлескен. Онысы елші мынау бейтаныс
өлкенің
шын жағдайынан мейлінше толық хабардар болса, бұның айтқанына бірден
құлақ асып, тізе қосысып əрекет қылар деген ой еді. Бірақ, шығыс
жұрттарының мінез-құлқын мейлінше жақсы біледі дейтін тілмаш мырза
əп
дегеннен сыр беріп алды. Бір тізгін, бір ноқтадан қашып, бет-бетіне
кісімсіп
жүрген кергіме халықтың алдында кекірейіп сөйлеп жындарын келтірді.
Қошамет құмар, сый-сияпат десе əкесінің атын ұмытып қала жаздайтын
мақтаншақ халықтың қақ ортасына қызылды-жасыл қыруар дүниемен келіп
отырып, тиын санап іштарлық жасады. Қазақтың сый-сияпатқа əуестігін
мақтанқұмарлық деп ұқпай малқұмарлық, дүниеқұмарлық деп ұқты.
Дүниеқұмардың аларын алып, дегеніне жеткесін де танымай кететінін
жақсы
білетін елші мақтанқұмар кісілердің жұрт алдында басын оздырып,
мəртебесін асырған сəл қылығына бола астындағы атын түсіп беріп,
айтқаныңа екі етпейтін мəрттігінен атымен бейхабар боп шықты. Тиын
санап
қалған елшінің мынау орынсыз сараңдығы күні кеше ақ патшаның
елшісінен
қошамет көреміз деп тамағы ісіп отырған игі-жақсылардың өкпе-бопсасын
бірте-бірте нағыз өшпенділікке айналдырды. Астамсыған елшінің қолынан
бермегенін жолынан аламыз деген жаубасарлық көбейді. Бірақ, əзір қайрат
көрсетіп жатқандар тек ру басы билер ғана. Төрелер мен сұлтандардан
хабар
жоқ, тым-тырыс. Олардың не ойлағандары бар? Ол арасы бұған жұмбақ.
Орысқа бағынбаймыз деп туласа қарашылар тулар. Бірақ, мынау екі оттың
ортасында қалып, өз жұртының алдында абыройдан əбден айырылып
болуға
айналған төре тұқымының қарсы болуы мүмкін бе? Жоқ, мүмкін емес.
Орыс
патшасымен ауыз жаласуды əуелден де қазақтың қарашасының ойлап
шығарған ештеңесі жоқ, төрелері ойлап шығарған-ды. Олардың қайқайсысының да ындынын құртып жүрген нəрсеге Əбілқайырдың қолы
бұрын
жетіп қоя ма деген қорқыныш қана оларды мынау қыңыр билердің
одақтасы
қылып отыр. Орыс елшісі Əбілқайырдың ауылына түспей, олардың
ауылына түссе, тастай қатпағанын көрер едін! Олар қазір орыс елшісін
Əбілқайырдың ұлысынан басымен қайғы ғып бездіріп алып, артынан өлім
аузынан əзер құтылған елшіге жақсылық жасаған боп, алдияр патшаның
шарапатына өздері ие бола қойғысы кеп құлқындары құрып жүрген шығар.
Ендеше, ол найсаптардың бұл арам пиғылдарын қайткенде жүзеге
асыртқызбайды?
Əбілқайырдың басына ендігі туып тұрған қарлы Қаратау мəселе сол. Ол
үшін, əлі де болса, өз құйрығын өзі теуіп тулап жүрген асау билерді жылыжылы сөйлеп райдан қайтарып көрейік деп елшіге барып еді, Бөкенбай
болып, Қара батыр болып қанша айтса да, ол неменің сол баяғы кергіген
қалпы. Екі арба қоқыр-соқырын жұмыртқа басқан тауықтай бауырына
басып
алып: «Ант беруге келген кісі болса, сый-сияпат тартуға мен дайынмын, ал
шалқайған кісіге мен де шалқайдым», — деп шақ-шақ етеді. Манағы
елшінің
үйінен түстеніп шыққасын да бұлар біраз кеңескен. Елші бұрынғы райынан
қайта қояды деген дəмеден Əбілқайыр күдерін біржола үзіп шыққанмен,
Бөкенбай əлі үзбепті. Тағы да барып айтам, алдынан өтем деп тағы да
кеткен.
Бірақ, не шығара қойды дейсің. Егер бір беткей сыңаржақ елші дегенге бүл
жолы да иліктіре алмайтын болса, онда басқа бір амалдар қарастыруға тура
келеді. Ондай ой анада Тевкелевпен жыңғыл арасында кездескенде-ақ
басына
келіп еді. Бірақ, аңысын аңдай тұрайық деп ойлаған. Бақташы жігіттері
Баймұрат бидің екі көз баушы ұрысын ұстап əкелгенде бұл жағынан
қуанған.
Кекірейген елшінің зəресін бір алса, кеудесінен ешкімді аттап өткізе
қоймайтын осы асау би алар деп, екі тұтқынның аяқ-қолына кісен салып,
ауылдарына астыртын хабар бергізген-ді. Дүлей неме орыс елшісінің ғана
емес өзінің де шаңырағын ортасына түсіріп кете жаздады. Соны естіген
шектінің қызыл шеке, қызыл көзі Бəби бидің жігіттерінің киген кебі анау.
Бірақ бұл жолы орыс елшілігінің басына, шыннан да, үлкен зобалаң туды.
Кикілжіңге қан араласқасын-ақ, істің арты насырға шабары белгілі емес
пе?
«Қанша өр, қанша асау болса да, бір иліксе, илігер тұсы осы ғой», — деп
ауыз-лəмін байқайын деп барғандағы көргендері манағы. Қыр тұрмысының
қиырман-шиырмандарынан атымен бейхабар елші біреу иегінің астына
темір
қазық қағып қойғандай əлі кекірейіп отыр. Əумесер топ ат қызуымен
елшінің
басына қауып төндірсе де — сазға отырып қалатын Əбілқайыр. Олардың ар
жағында жел беріп тұрған жымысқы топ, айлаларын өзгертіп, Кіші жүзге
кім
түртті бола бастаған орыс елшісіне қол үшың беріп, өз жақтарына
шығарып
алса да — сазға отырып қалатын Əбілқайыр. Сондықтанда оған істі бүлай
сез
бұйдаға сала бермей, бір нəрсеге белді бекем бууға тура келеді. Оның
алдында, бірақ Тевкелевке тағы бір барып жолығып шығуы керек. Бұл
жолы
оған бұрынғы айтып жүргендерін айтпайды.
Ол күні Əбілқайыр көрер таңды көзімен атқызды. Ертеңіне түс қайта
Тевкелевке қайта барды. Күн батқанша əр нəрсені бір əңгіме қылып
отырып,
кенет:
— Мəмбет мырза, мынау қиқар жұрт менің айтқанымды тыңдамай,
ақ патшаға бағынбай қойып жүрсе, онда нүр сипатты падиша мені өз
қамқорлығына алып, мынау бөрідей талағалы тұрған тағы жұрттан қорғай
ала ма, оларды сөзбен иліктіре алмасам, күшпен иліктіруге əскер бере ме?
— деп сұрады.
Тевкелев шоқ басқандай кілт тынып қалды. Бірақ көп ойланып жатпастан:
— Əрине. Ак, патша өзіне сенім артқан қай үмбетін де тағдырдың
тəлкегіне тастамайды. Өзіңізді де, үрім-бұтағыңызды да мейірбанды
падиша өз қамқорлығына алады, — деді.
Əбілқайыр «мына сығыр алдарқатып отырған жоқ па» дегендей елшінің
бетіне тағы да көз жүгіртіп еді. Тевкелев оның жүзіне тайсалмай тура
қарады.
— Бұл жайында маған ақ патшаның арнайы айтқан тапсырмасы бар.
Ханның өз тарапынан қояр шарттары болса, айтсын, қысылмасын деген.
Ол
шалғай шеттегі билеушілердің қай-қайсысына да қалаған кезде əскери
кемек
бере алады.
Əбілқайырдың сұп-сұр жүзі мына сөзді естігенде біртүрлі лып-лып қан
ойнап
нұрланып кеткендей болды.
— Ендеше, ақ патшаның жолында жаным пида. Өзім не болсам, ол
болайын. Əйтеуір, артымдағы ұрпағым қорлық көрмесе болғаны! — деді.
Тевкелев ханның мына сөзін естігенде əуелі елп етіп қуана түсті де,
артынша
көгілдір көзінде жылт ете қалған от лезде сөніп, орынына əлдеқандай бір
тымырсық уайым тұнып шыға келгендей болды. Шамасы: «Мына ханның
сонда өз халқынан күдерін біржолата үзгені ме, ендеше менің күнім не
болмақ?» — деп ойлап отырған тəрізді. Ойласа, ойласын... Бұған да керегі
сол еді.
Ертеңіне таң атар-атпаста ақ жұмыртқадай тізіліп отырған ханның ауылы
үйлерін жыға бастады. Есік алдында қаз-қатар шегіп жатқан кəтепті қара
нарлар мен жазылы сары атандарға жүк артыла бастады. Ұйқысынан енді
оянған елші бүны көріп қатты таңырқаса керек, үйінің күн жағында бүлай
қарай телміре қарап көп тұрды.
Əбілқайыр оған Байбекті жұмсады;— Бар, анау елшіге айт. Үйін жығып,
жүгін тиесін. Бірге кешеміз, — деді.
Содан мынау жүзген мен сексеуіл өскен қара бұйрат құмдарды белуардан
кешіп түстікке тартқан ала шұбар көш қайтқан құстай тізіліп мігірсіз шеру
тартқалы бірнеше күн өтті.
Көстеңдей басып көсіле аяңдаған ұзын сирақ қара нарлардың ізімен келе
жатқан сары ала күйменің қиқалаң жүрісі Тевкелевтің əбден ит зықысын
кетірді. Бірінен ассаң, бірі қарауытып тұрып алатын дөңкиген бұйрат
жалдардың да шамалыда таусыла қоятын түрлері көрінбейді.
Бұл жақтың құмы Тевкелевтің бұрынғы көрген құмдарына атымен
ұқсамайды екен. Тыр жалаңаш еспе қызыл шағыл жоқ. Дөңесі — майқара
жусан мен қара шағыр қалың өскен бұйрат жалдар да, еңісі — ну жыныс
тоғай. Оқтын-оқтын сексеуілден өріп шеген салған құдықтар кездеседі.
Суыр
көш оларға да тоқтап жарымайды. Бір астау су бір-ақ сыйып кететін көп
қауғамен су тартып, түйелерді сырп-сырп суарып алады да, тағы да ілгері
тартады.
Хан қасына бір топ салт атты ертіп анадай жерде оқшау кетіп барады.
Алдарынан жүзген, сексеуіл, шағыр қалың өскен қара түйелер кезіккенде
бірнеше жігіт қатар тұра қап көнек даңғырлатады. Қара түлейдің ішінде
қаптап жүрген аң біткен безіп шығады. Қолына қаршыға ұстаған
саятшылардың, садақтарын кере тартқан мергендердің құдайлары береді де
қалады. Хан төңірегі соған мəз бе, əлде көңілдерінің басқа да бір желігі бар
ма — жыртақтап көп күле береді. Тек Əбілқайыр ғана үнсіз. Оның анау
жанынан қалмай тырағайлап шауып бара жатқан жандайшаптарының неге
көңілді екенінде, сол жыртақтаған көп жандайшаптың орталарында
қақыраиып келе жатқан ханның неге көңілсіз екендігінде ешқандай
шаруасы
жоқ сияқты. Əркім өзімен-өзі.
Əсіресе көш қапталында бір бөлек келе жатқан орыс елшісінің қабағы
қатыңқы. Онсыз да аяқ қолы бір тұтам тығыншықтай кісі абажадай кең
күйменің бір бұрышында бүрісе қапты. Айналасына қарай-қарай əбден мезі
болғандай, борпылдақ құмақ жолға малтыға жорғалаған қос торының ақ
сабын боп терлеген сауырына тесіле қапты. Мынау пəлен күнгі жайсыз
жүрістен əбден мəңгіріп қалғанға ұқсайды. Тек жартылай жұмық көзінің
бір
қиығында қашқан түлкідей тығылып жатқан көкшіл жылт қана мынау
арбаның жүрісіне былқ-сылқ ырғалып келе жатқан болбыр дененің əлдебір
жерінде əлдебір тіршілік нышаны бар екенін сездіргендей. Көзінің жауын
қамап алған қоянның жымындай көк шиыр осынау үн-түнсіз кісінің
көкірегін
торлап жатқан көп уайымның ізіндей.
Уайымдамай да қайтсын. Ар жағында не жатқаны белгісіз, қараған сайын
жігеріңді құм қылатын мына бір бытқылдың шамалыда таусыла қояр түрі
көрінбейді. Ол таусылғанмен, бұл мұратына жете қоя ма? Алдында қандай
күннің күтіп түрғанын кім біліпті? Хан: «Көш! деді — көшті. «Ер!» деді —
ерді. Қайда келе жатыр, неге келе жатыр? Түсінсе бұйырмасын! Оны келіп
түсіндіріп жатқан хан жоқ.
Құйрық жалы шұбалған сары аттың үстінде сазарып кетіп барады.
Тұмшаланған сары күйменің ішінде түн-жырап бұл келе жатыр. Құдай
салды,
біз көндікпен əлі келеді. Көнбегенде қайтеді. Аюдай ақырған ақ патшаның
ақжолтай елшісі екеніңді кім құлағына қыстырып жатыр! Енді анау
алдыңда
кетіп бара жатқан сыз қабақ, сұр кісінің етегінен тас қып ұстап алмаса, күні
қараң... Соны біле ме, хан үндемейді. Мынау шетсіз-шексіз құмды өлкеге
сүйрей жөнелуге не себеп болғанын да айтқан жоқ. Ал, бүл бетімен қалған
қазақтардан алыс кеткенде келген шаруасының не күйге ұшырайтынын да
ақылдасқан жоқ.
Не ренжірін, не қорқарын, не өкпелерін біле алмай пұшайман болып
Тевкелев келеді. Ана жақта, жау да болса, ызғындай ел-жұрттың көз
алдында
еді. Біреуі болмаса, біреуі хабарын жеткізер еді. Ал, мынау тау-тау
шағылдың
арасында оның не күйге ұшырағанын кім естіп, кім көреді? Уфа болса, бір
жақта бұру қалды. Одан барған сайын алыстап барады. Алдында баяғы
Бековичтің түбіне жететін Хиуа көп онша қашық емес дейді. Сонда мынау
ішінде ит еліп жатса да байқатпайтын сыз қабақ хан елші боп келген бұны
оп-оңай тұтқынға айналдырып алғаннан сау ма? Соңында қарайған адам
бар?
Жоқты бардай, барды дардай қылып ақ патшаны алдап, жер түбінен елші
шақырып, əуре-сарсаңға салып жүрген су аяқ неме, кім біліпті, артындағы
екі
арба толы дүние-мүлікті былай қойғанда, қасындағы солдаттары мен
башқұрттарын əлгі Хиуаға апарып сатып жіберсе, не істей аласың? Сосын
ақ
патшаңмен ат құйрығын үзіседі де, Персияға ма, Ауғанға ма, Индияға ма
бодан бола салады. Бұларға кімге бодан болғанда ңе? Мынау құлазыған қу
далаға кеп, кім бұлардың бастарына ноқта, аяқтарына тұсау сала алады?
Ондай қолынан келсе тек Жоңғарияның ғана қолынан келер еді. Соны біліп
те, бұлар одан зыр-зыр қашып жүр ғой!
Тевкелев пəлен күннен бері осыны ойлап уəйімнің ұшы-қиырына жете
алмай
қойды.
Ал, Əбілқайырдың онымен еш шаруасы жоқ. Əне, мұның жүрегін зырқ
еткізіп, тағы да бір айғыр жал қызыл шағылдың құйрығына ілікті.
Бұл мынау түсініксіз сапардың таусылатынынан əбден күдерін үзіп көзін
тарс жұмып алды. Көз алдына сол бұйрат-бұйрат шағылдар, бытқылбытқыл
ну жыныс, көсіле аяңдаған қу аяқ түйелер, көнек сабалаған саятшы
жігіттер,
сары аттың үстінде сазара шаншылған хан мен екі жегін торының терге
малшынған су-су сауырлары елестеді. Ол үшін дүние осы бір езара еш
байланысы жоқ үзік-үзік көріністермен шектелетін сияқты. Уфаны, воевада
Бутурлиннің үйінде емес тостағанға құйып ішкен Сібір арағы мен
тұздалған
қозықұйрықты көз алдына елестеткісі келіп еді, одан ештеңе шықпады.
Бірауық астананы кез алдына елестеткісі келіп еді, одан да ештеңе
шықпады.
Күнде барсаң да, құлазып тұратын Сенат залын, көлдей қағазды жайып
салып, екі білегін түрініп сызу сызып жатқан Кирилловты көз алдына
елестеткісі келіп еді, одан да ештеңе шықпады. Қылқан мойнына дейін
түбіт
орамалға оранып ап сығырая қарап отырған Андрей Остерманды көз
алдына
елестеткісі келіп еді, одан да ештеңе шықпады. Шалшық кешіп бара жатқан
көк құтандай аннан бір, мыннан бір басатын Петр патшаны көз алдына
елестеткісі келш еді, одан да ештеңе шықпады. Өмір бақи Россияда
болмағандай. Россияны қүлағы естігенмен, көзі көрмегендей. Көз алдынан
қайдағы бір сидиған сексеуілдер, ұйысқан шағырлар, теңкиген қу томарлар,
сырп-сырп су сораптаған жырық ерін түйелер кетпей қойды.
— Анау көгеретін не болды екен?
— Теңіз ғой!
— Оттапсың, қу далаға біткен неғылған теңіз!
— Қайдағы бір сор балшық бірдеңе шығар.
Жан-жағындағы жабыр-жұбыр дыбыстан көзін ашып алып еді — анадай
жерде, шынында да, кемеріне шырп-шырп соғып теңіз жатыр. Көзін қайта
жұмып, қайта ашты. Екі қолымен бірдей уқалап тағы қарады. Теңіз. Күзгі
салқын желмен қарын жарып, ақ жалданып жатыр. Мұрынына күңірсіген
таныс иіс келді. Ерініне тұздың дəмі келді. «Шыннан да бүл теңіз...
Сенбесеңдер, міне, бізге қараңдар!» — дегендей ақ жал толқындарға
шүйіле
құлап, қайта самғап шығып шағалалар шарқ ұрып жүр.
Неге екенін білмейді, өз-өзінен көңілденіп кетті. Бұрын хан қасындағы
нөкердің əр қылығы жынына тиіп зығырданын қайнатып келе жатыр еді.
Бұл
жолы олардың көз ұшында қылт-қылт зымырап бара жатқан əлденені көре
сап, қолдарындағы қаршығаны жалп-жалп ұшырып жайраңдап шаба
жөнелгеніне де мəз болып қана келеді. Олар бес шақырымдай ұзап кетті.
Өзді-өздері қиқуласып барады. Сол-ақ екен қапталдағы ақ тұмсықтың
тасасынан жүзден астам салт атты сау етіп шыға кеп бұған беттеді. Бұл
қасында садақ асынған он башқұрт, Бөкенбайдың мылтық асынған алты
жігіті, екі Уфа казагі бар оңаша келе жатыр еді. Қалған адамдары артта
қалып
қойған жүктің қасында-тұғын.
— Ойбай, жүкке қарай шабыңыз. Сізді ұстап алса, бəріміз құрыдық. Ал сіз
аман болсаңыз, бізге зақым жасай алмайды, — деп башқұрттар шу ете
түсті.
Бұл күйменің алдына көлденең тоса берғен салт атқа қарғып мініп, қасына
екі казак пен бір башқұртты ертіп ап кейін шапты.
Тевкелевтің кейін қарай шауып бара жатқанын көріп қалған қазақтар
аттарын
борбайлатып қуа жөнелді. Күйменің қасында қалған башқұрттар оларға
қапталдан тиісіп жолдарын бөгеді. Сол екі ортада Тевкелев жүкке де жетті.
Жеткен бойда арбаның артында келе жатқан башқұрттарды шайқасып
жатқандарға жұмсады.
Өздеріне қарай қаптағайлап шауып келе жатқан башқұрттарды көріп қап,
аң
қуып келе жатқан хан нөкерінің де кері бүрылғанын көріп, əлгі қапталдан
тиген қазақтар Таймас Шайым ұлының қол-аяғын буып, байлап алып
зытып
берді.
Тевкелев төңірегіндегілер жүз қаралы салт аттының соңынан қуып барып
Таймасты арашалап алып қалуға жүрегі дауаламады.
Улап-шулап қалған үлкен көш бұрқ-сарқ шырпынып жатқан көк теңізді
айналып өтіп, оның күн батыс жақ қапталынан іреп кіріп жатқан қара
түбекке
сұғына түсті.
Қара түпке қонған хан ордасынан дауыс естім жерге елшілік жайғасты.
Қара
түпке қонған күні таң атпай жатып бозғыл тұман түсті. Тұманның арты
жібіскі жаңбырға айналды. Еңсеңді езіп бара жатқан осы бір бұлыңғыр күн
жан біткенді өз баспаналарына қуып тыққандай. Бөтен өлкенің бүрын көз
көріп, қүлақ естімеген жаңа бір пұшпағына кеп аяқ басқалы Тевкелевтің
қасындағылардың назары тым сынық. Оның үстіне кеше жолды белгісіз
салт
аттылардың қапияда тиісіп Таймасты алып кеткені онсыз да май ішкендей
болып жүрген жүректі одан сайын шошытып тастады. Көрер көзге бір
кісіден
жырып алып кете берсе, бұлардың ертең-ақ сайда саны, қырда ізі қалмай
тозып кетуі мүмкін ғой. Ол жаубасарлар кім? Ондай жол торушылар алып
кеткен Таймастың артынан жоқшы шығармай хан неге үн-түнсіз жатыр?..
Бəрі жұмбақ...
Тевкелевтің де ойлай-ойлай басы қатты. Ойланған сайын мынау үшан
далаға
келгелі көріп жатқаны, естіп жатқаны бұрынғысынан гөрі де шымшытырық
шырғалаңға шешуі табылмас шытырман жұмбаққа айнала түседі. Бір
сауалыңның ізін тауып, жауабына енді жеттім бе деп тұрғаныңда, ойда
жоқта
жаңағыдан да жұмбақ, жаңағыдан да шытырман жаңа бір жұмбақ килігеді
де,
манағыдан бергі бас қатырып ойлап отырғаныңның бəрі бос əуреге, түбіне
жетіп болмас, түсініп болмас мағынасыздыққа айналып шыға келеді.
Əбілқайыр ханның бір сөзі көңіліңе болмашы үміттің əлсіз нұрын сеуіп
кеткендей болады да, артынан істеген ісі əлгі айтқанына қырық қайнаса
сорпасы қосылмай, онсыз да дал болып отырған басыңды одан сайын дал
қылады. Хан əдейі істей ме, əлде қолы тимей ме, бірнеше күн қатарынан
хабар алмай тып-тыныш жатып алды. Өстіп жатады-жатады да, бір күні
салпақтатып төлеңгітін жіберді, не бүты салақтап өзі шауып келеді. Бірақ
оларынан шығып жатқан еш пəтуа жоқ. Қайда басыңның бұрынғы
шырғалаңы аздай, жаңа бір шырғалаң, жаңа бір жұмбақ қосып кетеді.
Əне хан ауылында тағы біреу атқа қонды. Атының басын қалай қарай бүрар
екен... Шоқырақтап ауыл сыртына шықты. Қырға көтеріліп жан-жағына
қарап алды. Сосын бері салды. Ал, тағы да бір жұмбақ, тағы да бір
шырғалаң
келе жатыр. Келсін, келсін, келмей жүр ме? Салар шырғалаңын салсын,
бəрібір салмай жүр ме?
Ол ханның немере ағасы Нияз сұлтан болып шықты. Хандай емес ойқышойқылау қара кісі. Атқа отырғанда екі тізесі аттың алдыңғы екі тірсегінқағып келе жатады. Ерге отырысы да қолқ-қолқ. Сөйлегенде де қоңқылдап
сөйлейді. Сонысынан ба, жұрт оны төре тұқымы екендігіне қарамастан
басынып, қомсынып бағады. «Əй, сол Ниязды қойшы... Соның қолында не
түр дейсің. Оның айтқаны не, менің айтқаным не?» дейді. Ел ішінде елеусіз
осы сұлтан аяғы салақтап ауыл аралайды да жүреді.
Міне, дүрс етіп, үй іргесіне түсе қалды. «Ассалаумағалейкүм!» деп есікті
мойнына іліп алып біраз түрады. «Əликісалам!» —демесең, кері қайтып
кететін кісі құсап, кірмейді. «Əликісəлем, төрге шықты» естігесін барып
қамшысы салаңдап ішке озады.
Міне, айтқанындай, есіктен бас сүқты. Міне, кеқірдегін кере созып
«Ассалаумағалейкүм!» — деді. Міне, естір жауабын естіп ішке кірді. Етігін
шешпестен төрге озды. Екі құлағы салақтаған далбайын алып, ішіндегі көк
барқыт телпегімен қыр мұрынды, сопақ бетін бір сыдыра сүртіп шықты.
— Ал, халдарың қалай, елші мырза? — деді сосын.
— Хал, езің естіп жатқандай, сұлтан.
— Мен олардың кім екенін біліп отырмын. Дəуде болса шекті
Сырлыбайдың жігіттері. Анадағы түндегі атыста өлетін соның немере іңісі
ғой. Бəрі де Жақайым шектінің Тоқбурасынан. Бердіқүлдың төрт ұлының
бел
балалары. Кешегі Таймасты соған өтеу қып əкетті. Көп ұзамай, тағы келеді.
Өлген бауырына құн сұрайды. Кəр де түр. Тап сөйтеді. Қызылкеңірдек
пəлекет мына сіздің үйдің іргесінде тұрған қызылды-жасылды дүниеден, ең
болмаса, өлген бауырының борбайын сатып болса да, бос қалғысы
келмейді
ғой. Қой, бұл дүние шіркін жаман ғой. Оның үстіне қазір жұрттың
шүберектен əбден жұтап отырған кезі. Баяғыдай базарға бара алмайтын
болды. Төбенің астына апарып талапайлап əкететін керуендердің де аяғына
жем түсті. Енді қайтсін. Қатын-балаңның абыройын қайтіп аңғал-саңғал
ашып қоярсың. Сосын ғой, мынау, езіңізден қалмай қуып келіп отырғаны.
— Дүние керек кісіге ақ патшаның сый-сияпатын қайтып алу қажеттігі
айтылды ғой. Жөнімен келмей ме?
— Пəтшу, — деп күлді Нияз сұлтан. — Мына заман жөніңді тыңдап
тұр ма? Бұл қазақты қойсайшы. Əбілқайырдың ауылына ақ патшадан
елші келгенінің өзін кере алмай, қырып бара жатқан жоқ па? Сол тулап
жүргендердің өздеріне ақ патшадан елші келсінші, бетегеден биік,
жусаннан аласа боп, құрдай жорғаласын. «Мен көнгенде, сендер неге
көнбейсіңдер! — деп қамшы үйіріп шыға келсін. Барлық пəле сол
іштарлықта болып тұр ғой.
Қазаққа амандық-саулық сұрасқасын қалтасынан шақша суырудан басқа
шаруа қала ма? Нияз да сөйтті. Енді аузына насыбай салып ап, екі ұртын
бұлтылдатып шүлжіңдеп сөйледі.
— Бүл Сырлыбай — Əбілқайыржан мен мына сіздің іргеңізге жүгіртіп
жатқан қара таяқтың ұшы ғана. Сабы əзір көріне қоймас. Бірақ, қашанғы
шыдар дейсің. Көрінер.
«Елші мырза бұныма не дер екен?» — деп кідіріп еді, Тевкелев, қапелімде,
не
дейтінін де білмеді. Бұл қазақтармен сөйлесу кім-кімге де оңай болмас.
Өңкей бір жұмбақ. Бірдеңенің шекесін шығарады да, «өзі не дер екен?» деп
аузыңа қарайды. Үндемесең — «жə, оны қойшы» деп, басқа бір əңгімеге
аунап түседі. «Əй, сол Ниязды қойшы» деп жүрген Нияздың езі, міне,
мұның
көмейін білгісі кеп кəлгірсіп отыр. Былайғыларынан не жөн сұрайсың?!
— Ойбүй, — деп Нияз орнынан көтеріле бастады. — Бүйтіп отырғанда
əлгі бара жатқан ауылыма жарық барында жете алмаспын.
— Кімнің ауылына бара жатыр едіңіз?
— Мына Кіші Борсыққа биыл қандай ауылдар қыстайын деп жатыр
екен, біле қайтайын деп едім?
— Сырлыбайлардың ауылы қай тұста?
— Олар да сол маңда шығар. Қазір баяғы Қызылқұмның ен