Үркер - 35

елшіні соққыға жығып, қасындағы адамдарын үлыс-үлысқа таратып
əкетеміз
дейтін көрінеді. Қарақалпақтан көле жатқан башқұрттарды Тевкелевке
жеткізбей талап əкетеміз деп жаланып отыр дейді.
Əбілқайыр өз ордасында жиналып жатқан тілеулес билердің біреуін
Бөкенбай батырға жүмсады.
Бөкенбай ертеңіне қас қарая хан ордаға жетті. Алакөбеңде екеуі елшіге
барып ақылдасты. Тұтқыннан босап келе жатқан башқұрттарды қарсы жақ
атқа қонбай түрып тезірек жеткізіп алу үшін қарақалпақтарға қайтадан кісі
шаптырылды. Ертең шығанақтан айналып өтерде тілеулес рулардан қол
жиып, ұрымтал түстарға алдын ала қарауыл қойылып, аса сақтанып көшу
керек деп шешілді. Қарсы жақтың тағы қандай ойлары бар екенін біліп
келуге Төлебай батыр қайта жұмсалды.
Арада тағы да жылдай ұзақ төрт күн өтті. Əбілқайыр тағы да ойға батты.
Қарсы жақтың шабамыз деп түрып шаппай қалғанын не деп түсінуге
болады!
Батырдың аяқ астынан түрікпенге аттанып кеткенін не деп түсінуге
болады?
Ертең Арал айналып көшерде бұрынғыдай ханды да өлтіреміз деп
қорқытпай, елшіні ғана өлтіреміз дегендерін не деп түсінуге болады? Осы
бір
əзəзіл үш сауалдың түбіне тереңдеп бойлаған сайын Батыр сұлтанның
бұрынсоңды өзі байқамаған ақылдылығына қайран қалды. Хан екеуін сабап,
ханымды көкпарға тартып өлтіреміз десе, ел алдында Əбілқайырға деген
өшпенділікті күшейткісі келгені, ертең Арал айналып өтерде елшіні ғана
өлтіреміз десе, хан екеуінің арасына сенімсіздік түсіргісі келгені. Ел ішінде
дүрбелең шығарды да, өзі ит арқасы қиянға кетіп қалды. Енді мұнда не
болып, не қойса да, оның ешқандай қатысы жоқ. Осы батырдың ойынан
шығар ақыл, қолынан келер іс пе? Бұның бəрін Батыр ойламаса,
орайластырып отырған кісі кім? Қасындағылар да өңшең өзі сияқты
ұрдажықтар еді ғой. Əлде бұның бəрін орайластырып отырған сонау
Сарыарқаның сары аязында жатқан Жəдік əулеті ме? Əрине, алты шекті
осы
қияңқылықты анада Сəмеке елшілері келгенше істесе, көрмей жүріп пе?
Осыны ойлай-ойлай Əбілқайырдың шақшадай басы шарадай болды. Арада
төрт күн өткесін масқар Төлебай қайтып келді. Қарсы топтағы ру басылары
жиын құрып, өзара ақылдасыпты. «Патшаның елшісін қайтеміз?» — деп
кеңесіпті. Пікір екі жарылыпты. Біреулері: «Елшіні екі арыстың елі де
жақсы
қабылдап жатыр. Жұрттың көбі патшаға бағынсақ, тыныштық табамыз деп
ант бере бастады. Соның бəрін көріп-біліп отырып, Мəмбет мырзаға қол
көтерер болсақ, ертең ел мамыр айыңдағы жиында орыспен екі ортаға
араздық отын тұтаттыңдар деп бізді жазғырып жүрмей ме? Осы райдан
қайтсақ қайтеді?» — десе, біреулері: «Ол сенің қазағыңа жаны ашып келіп
отырған адам емес, еліңді-жеріңді көріп қайтуға келіп отырған жансыз.
Одан
айрылып қалуға болмайды. Ертең Арал айналып Ресей бетке өтерде ұстап
алып, өз ұлысымызға апарып өлтіруіміз керек», — деп бет бақтырмапты.
Төлебайдың айтуынша, қасарысып тұрғандар, көбінесе, бүрын санатта жоқ
ұсақ аталардан қамшы ұстап шыққандар көрінеді, ал іргелі рулардың
билері
баяғыдай емес, қастандық жасау ниеттерінен айнып қалған секілді.
Тағы да сол дүдамал хал. Тағы да сол екі ұдай жүмбақ. Үрей мен үміт
қосарласқан əуре-сарсаң тіршілік. Əсіресе Тевкелевтің басы бауырына
түсіп
кетті.
Соны байқаған Əбілқайыр оны ешқашан оңаша қалдырмауға тырысты.
Бопайды ертіп барып түн ортасына дейін əңгіме-дүкен қүрып отырады.
Бір күні Дəлудің аяқ жағында елшімен сөйтіп оңаша мəжілістесіп
отырғанда
қасында алты жігіті бар Бəбидің баласы Ақша кіріп келгені. Бұлар аң-таң.
Сойдауылдай-сойдауылдай жеті жігіт бүл екеуін одан сайын танқалдыра
түскілері келгендей оң жақта кеп қаздай тізіліп монтиып-монтиып отыра
кетті. Үйдегілер жөн сұрап еді, ортасындағы құс мұрын, томаға көз, ақ
сары
жігіт сөз бастады. Бидің өзі жібереді. «Біз райымыздан қайттық.
Маңымызға
жиналған қолды елді-еліне тараттық. Хан мен елшіні қайдағы бір тар
қолтыққа тығылып алмай, ортамызға көшіп келуге шақырамыз», — депті.
Жұмбақтың үлкені мынау болды. Үш ай күз, үш ай қыс, «əне шауып алам,
міне, шауып алам» деп, алты қырдың астынан айқай салып жатқан ақикөз
ақыр аяғында өзі келіп қол ұсынды. Бұнысы қалай? Бұрын келмеген ақыл,
бүгін неге келе қалған? Əлде анадағы жиында алты шектінің ру
басыларының пікірі екі жарылғаны əсер етті ме? Ештеңе өндіре
алмастарын
біліп, баяғы дəмелерінен баз кешті ме екен? Əлде күш көрсетіп, қоқан-лоқы
жасауды қойып, айлаға көшкені ме? О да мүмкін ғой. Бүрынғы
одақтастардың жартысы ниеттерінен айнып қалса, қол жиып кеп шауып
алудың қиынға түсетіні рас. Не де болса, ағайын боп ақылдасар мəселе.
Хан
сол бойда-ақ Бөкенбай батыр мен жақтастарына кісі шаптырып, мəслихатқа
шақырды. Мəслихат басталмас бүрын ол Бөкенбаймен оңаша сөйлесті. Ол
да
Бəбидің бұнысы айла, хан мен елшіні алдап қолға түсірмек деп ойлайды.
Билер алдында жауапты Бөкенбай беретін боп келісті. Əбілқайырдың бұл
тұста үндемей қалғаны жəн. Қарсы жақ ханның не ойлағаны бар екен деп
күпті жүрсін.
Ақша келген күннің ертеңіне-ақ билер хан ордаға түгел жиылды. Хан
жұртқа
Бəби бидің сəлемін айтты. Бірінші болып Бөкенбай сез бастады:
— Хан егер ол үлысқа көшем деп жатса, өз еркі. Менің оған билігім
жүрмейді. Ал, бірақ, елші мырзаны қасымнан жіберіп, ертең ел-жұрттың
алдында обалын көтерер жағдайым жоқ. Мамыр орталағанша өз қасымда
болады. Мамыр айында болатын жиынға өзім алып барамын. Оғанға дейін
тартып əкеткісі келетіндер табыльш жатса, қасық қаным қалғанша
шайқасамын.
Жұрттың бəрі одан асып ештеңе айта алмады. Ақшаңың əкесіне айтып
барар
жауабы осы болды.
Дуылдасқан жұрт жөн-жөніне тарасты. Ертеңіне қарақалпақ тұтқынынан
босаған жүз алпыс үй башқүрт ауылы көшіп келді. Енді ақ патша елшілігі
бір
қауым елге айналды. Олай-бүлай күн туса, атқа мінер үш жүздей жігіт
Мəмбет мырзаның өз қасынан да табылады. Содан да Тевкелевтің соңғы
күндері қарс жабылып алған қабағы ашылайын деді.
Нұр үстіне нұр деген ғой. Ант берушілердің біраздан бері аяқтары сиреп
кетіп еді. Үт туа қарақалпақ жұртының ірі шонжары Оразақ батыр келді.
Ол
Тевкелевке барып:
— Арал теңізінің жағасында Хиуадан екі күншілік жерде Сəтемір ханның
ордасы бар. Оның қол астындағы жұрт біраздан бері Хиуамен жауласып
келеді. Сол елді Ресейдің қол астына өтуге көндірсем, алдияр патша оған
қалай қарар екен? — депті.
Елші батырға əлгіндей ықыласы үшін төрт аршын шүға мен бір түлкіні
сыйға
тартты.
Ол жалдан аса бергенде қарақалпақтың белгілі биі Сүйіндік бастаған тоғыз
кісі сау етіп түсе қалды. Олардың ант беруден гөрі сыйлық алғылары келіп
құлқындары құрып отырғандарын көре тұрса да, Мəмбет мырза құшақ жая
қарсы алып, қонақасы қылыш, ант қағазға қолдарын қойғызып алып қалды.
Оларды жолға салып тұрғанда Орта жүзден қасында бір серігі бар Алшақ
батырдың ат арытып, тон тоздырып жетіп келгені. Елші олардың да
бармағын бастырып, қолтықтарына азын-аулақ сəлем-сауқат қыстырды.
Оларды да белдеуден енді аттандырып тұрғанда қара жалдың басынан тағы
бір тайпала басқан қара жорға көрінді. Дəу де болса, ант беруге келе
жатқандардың бірі ғой деп ойлаған елші темір сандығында қанша мата
қалғанын қарап тұрғанда жүргінші үй іргесіне жетіп, белдеуге ат байлады.
Сөйтсе — Құдайназар мырза екен. Бəкенбай мен Есет жіберіпті.
Əбілқайырдың ана жолғы күмəні бүл жолы да рас болып шықты. — Қарсы
топ та елшінің көшіп-қонғанына көмектескенсіп, жүз түйе, жүз ат жібереді.
Хан мен елшіні алдап қолдарына түсірмек, абай болсын, — депті.
Сол арада үшеуі отырып ақылдасты. Үттің екі жаңасында Қаратүптен əуелі
ханның ауылы көшіп шығады. Сосын араға сəл уақыт салып елші көшіп
шығады. Елшіні көшіруге көлікті Бөкенбай жібереді. Құдайназар көш
өтетін
жерлерді жігіттерін ертіп кегі өзі торып тұрады. Пəтуа осылай байласылды.
Ол жылғы үт кұрт жұмсақ түсті. Дəлуде апшыңды куырып тұрған ақ шұнақ
қыс кенет сынды. Жылтырап күн көзі көрінді. Күн көрініп еді — қар
тесілді.
Қар тесіліп еді — бықсық тұман көбейді. Сəске болмай жатып бу көтеріліп,
сыртқа шықтың-ақ, лақтың түбітіндей селдір ақ тұман көз шолаңды қамап
алады. Мал баққан жұрт мұндай тұманға қуана қоймайды. Арты тұтас
жылынып кетсе жақсы, ал жылынбай қойса, қыстан қажып шыққан əлжуаз
малдың түбіне осындай бықсып-бықсып тұрып күрт қатаятын көктем алды
əзəзіл борандар жетеді. Сондықтан да олар Үтке сенбейді. Түске дейін киіз,
түстен кейін мүйіз болып тұратын аунақшыма ай жер соқтырып кете ме деп
қорқады. «Үт — жақсы болса сүт, жаман болса жұт», — дейтін сөз де
осыдан
қалған-ды.
Əбілқайырдың биылғы үттен қорқынышы тек қана ол емес-ті. Хан
болғанмен
оның да малдан басқа сенері жоқ. Малға тəуелді кісінің малшы болмасқа
жағдайы жоқ. Малшы кісі малдың жайын күйттемей отыра алмайды. Биыл
мынау ақырған теңіздің елсіз қолтығына қыстап шыққан хан күн
жылтырады-ақ құм арасындағы малын ойлап жəйі кете бастады. Қазір
бəрінің де бауырымен жер сызып желіні ағарып қалған кезі. Мұндай тұста
қасында бас-көз болып отырмасаң, ұйтқыма жел бір үйіріп кетсе, сақал
сипап
қалуың оп-оңай. Малдан айырылғасын ханның бəсі де соқыр теңгешік.
Онсыз да мынау қайтып кетері белгісіз алмағайып заманда құдай ондай
ноқтаңды ұстап қалар қараң күннің бетін əрі қылсын. Соның бəрін бес
саусағындай білетін хан мынау қиян қолтықта бұдан əрі қайтып отыра
алсын!
Оның үстіне мынау өкірген теңіздің ертең сең жүріп, көктемнің ескек желі
қайратына мінген кезде тоқымдай түбекке топан қаптап кетуі ғажап емес.
Сондықтан да, қазір кеңге шығып, құм арасына кіріп алғаны дұрыс. Бірақ,
өйтейін десе, кеңде бұларды қайбір кеңшілік күтіп тұр!
Биыл ұйтқыма үттің қаупына ұйтқыма жұрттың қаупі қосылып тұр. Қарсы
топтың бірде бату, бірде тату боп қырық құйқылжып тұрғаны əлгі. Бəби
бидің анадағы əңгімесінің де көмейі белгілі. Қарақұрым қол жиып кеп
шауып
алуға ағайынның ауызы ала боп кеткесін енді айламенен қолға түсірмек. Ол
Сырлыбайдай емес, қасарған жерінен қан алмай қоймайтын қасарыспа еді.
Шаш қараған кемпірдей ерінін жымқырып ап бір тиісіп кетсе, сөзге де дес
бермейді. Оның үстіне Байқараның үйелмелі-сүйелмелі екі баласы Əділ
мен
Жанкелді соның панасында қалды. Байқараның əйелі де бір еріні
қайқаңдаған
ділмартұғын. Былтыр күзде Байқараның өлігін салақтатып» Ой,
бауырымдап!» шауып барып, бытырлатып үйін сабай жөнелген жолсыз
қолдың алдынан қолына шырақ алып жүгіре шығып, өз шаңырағын өзі
бірге
өртесетін долы қатын ала қыстай: «Айдаладан қаңғып келген естекке
арысын
алдырып шектінің əлі де елмін деп отыр-ау, еркектері де бір ат пен
қатынның
белінің обалына қалып еркекпін деп жүр-ау», — деп зарлайды дейді.
Құлақтарының түбінен құзғындай сүңқылдап отырған қақсауық қатыннан
қалай құтыларын білмеген жұрт ереуіл атқа талай тақым сала жаздапты.
Бірақ, алты шекті түгел көтерілмегесін талай жерде тəуекелдері судан
қайтыпты. Анадағы Ақшаның келісі — амалсыздықтың келісі болар. Енді
айламен алдап қолға түсіріп, кек алудан басқа амал қалмағаны шығар.
Əбілқайыр сол қызыл оттың ортасына қарай жыл-жып қонуға қанша
дегенмен жүрегі дауалай алмады. Биыл Бөкенбай, Есет үш ұлыс жұп
жазбай
қатар көшіп жүруге бел байласты. Бірақ, дұшпанның көкейін анық
білмегесін
қиын екен. Үттің екі жаңасында ақ тұманмен араласып жұрттарынан
көтерілгенде сабырлы ханның ат үстінде тізесі дірілдегендей болды. Суық
шық-шыламнан ба, тұла бойы инедей шаншып қоя берді. Ердің құны да —
қазақ үрдісінің бір талма тұсы. Осыдан Байқараның өлімі үшін елші мен
хан
мерт тауып жүрсе, даңғой қазақтар Бəбиді батыр деп мадақтамаса, жазғыра
қоймас. Сырлыбайдай даңғой емес Бəби бұл екі ортаны қалай
салмақтайтынын кім біліпті. Ауыл арасының бір барымташысының кегін
қуам деп, күллі жұртын онсыз да аранын ашып тұрған арыстанның аузына
өзі
апарып түсіре ме, жоқ болса бір жолмен бітім табуға ақылы жете ме — ол
арасы беймəлім. Бөкенбай елшіні өз панама алам деп тұрса, Бəби, ақылы
болса, тап бұрынғысынша тепсініп отырып алмас деп ойлағанды.
Бөкенбайға: «Егер хан барам десе, өзі білсін», — деген сөзді де əдейі
айтқызған. Күндердің күнінде жылы сөз, жұмсақ рай кергіп жатар күн
болса,
бір қолымыз бос тұрсын деген есеп еді. Енді, міне, «иə, сəт» деп
көштерінің
басын кеңге бұрды. Көз көрсетпес соқыр тұманның арасында бір-екі жерде
қарауытқан-қарауытқан қатулы шоғыр кезігіп еді. Олар ұрымтал тұстарға
алдын ала қойылған Құдайназардың жігіттері болып шықты.
Олар үйлерін тігіп үлгергенше сылбыр жауын себелеп қоя берді. Сол ақ
жауын ертеңіне таң атқанша басылмады. Күллі дүниенің иінінен су
кеткендей. Төңірек сілтідей тына қапты. Жаңбыр сытырынан басқа үн
естілмейді. Кавказ буркасына оранып алған Тевкелев таң атқанша көз
ілмеді.
Бұрын Қаратүпте отырғанда терістікке қарай жүрсе де, шығысқа қарай
жүрсе
де, түстікке қарай журсе де, өкіріп жатқан кек теңізге тірелетінін, ал күн
батысқа қарай жүрсе — ызғындай боп иін тіресіп отырған Есет ұлысына
тірелетінін білетін. Ал, қазір батысында да, шығысында да, терістігінде де,
күнгейінде де ауызын арандай ашып қауып түр. Үстіндегі тоғыз қабат
кіреукесін сыпырып шешіп тастап, қардай борап тұрған оқ өтіне жалаңаш
тұра қалғандай тұла бойы түгел түршігіп, қанша сабырлы болғысы
келгенмен
тағат таба алар емес. Мынау сырт-сырт себелеген көп тамшы кейде жанжақтан түн жамылып арғымағын жебелеп үн-түнсіз қоршап келе жатқан
қалың дүшпанның түяқ тысырына үқсап кетеді. Ондайда басың жастықтан
көтеріп алып айналаға құлақ түреді, Сол сытыр-сытыр жаңбыр уні...
Шылпшылп тамшы дыбысы. Аңылжыған дүниеден сыз исі, салқын леп аңқып
қоя
береді. Денең тітіркеніп кайтадан жылы төсекке тығыла түсесің. Бірақ,
бəрібір көзің ілінбейді. Тағы да жан-жағыңа құлак, тəсеп, тосын үн, тосын
сыбдыр іздейсің. Бірақ бəрібір сол шетсіз-шексіз сытыр-сытыр, тысыртысырдан басқа ештеңе естілмейді. Сол бір қалыпты тысыр-тысыр
дүниеден
іші пысқандай таң алдында көзі ілініп барады екен, дəл түндіктің төбесіне
қонып ап байғыз шақырғаны. Көшпенділердің арасында кеп жүрген
Тевкелев
осы бір жексұрын үнді естісе болды, төбе шашы тікірейіп қоя берді. Мынау
құзғын қүс үсті-үстіне шықылықтап қуанышқа шақырып тұрған жоқ, үзіпүзіп қорқынышқа шақырып тұр.
Тевкелев сосын қайтып басын жастыққа сала алмады. Бір тұрды, бір
отырды,
шынтақтап қисайды, əйтеуір көз ілмеді. Бір уақытта жаңбыр басылды. Ол
далаңдаған буркасының екі өңірін қаусыра ұстап сыртқа шықты. Таң
атыпты.
Жан-жақтың бəрі су өтіп қоңырайып көрінеді. Шəп басы мөлтеңдеген шық.
Жым-жырт. Құлақ селт етердей сыбдыр-сыбыс жоқ. Дөңкиген-дөңкиген
құм
шағылдардың ту сырттарына не жасырып тұрғаны белгісіз. Бұл кешеден
бері
қап-қараңғы киіз үйдің ішінде бүркеніп басыр болып жатып-жатып қай
жақтың шығыс, қай жақтың батыс екенін де ұмытып қалыпты. Кенет бір
деңбек шағылдың жалпақ сауыры бірте-бірте қызара түсті. Көп ұзамай сол
шағылдың үстінен дөңгеленіп күн көтерілді. Қостағылар ояна бастады.
Бұдан
кейін екінші боп сыртқа шыққан Юмаш Минаев болды. Үйде отыра
алмайтын кезбе. Ермегі таусылғанда төңіректі шарлап тышқан аулап кетеді.
Қазір де, міне, мынау бұрын аяқ баспаған бөтен қоныстың жан-жағын бір
шарлап қайтқысы кеп жаланып түр. Бір кезде солдаттықтан қашып қазақ
арасында көп жүрген. Қазақша сөйлегенде судай ағады. Сонысынан ба
мынау жан-жақтан тұзақ құрып жалақтап отырған көшпенділердің арасына
тез сіңісіп кетеді. Нағыз су жұқпас. Талай күдеріңді үзіп отырған жерден
дым
көрмегендей боп аман келеді. Бірақ, қасына кісі ерткенді қаламайды.
Жаңғыз
жүргенді ұнатады. Жаңа қонысқа қонған елшінің маңайдан хабар білмей
тыныш отыра алмасын біліп бүгін де əдейі тұрып тұр. Басқа біреуді емес,
өзін жүмсар ма екен деп, таң атпай жатып ербиіп қасында тұр.
— Юмаш, — деді Тевкелев. — Бүгін маңайдағы қазақ ауылдарының біріне
соғып хабар біліп келмейсің бе? Бірақ, алысқа ұзап кетіп жүрме! Мал
қайтарған, жоқ қараған біреу-міреуіне жолық та, дереу кері қайт. Бұл
қазақтарға сенім жоқ екенін білесің ғой...
Тевкелев үйге кіріп, төсегін жинай бастап еді, сырттан сытыр-сытыр дыбыс
шықты. Ол атына мініп, күн шығыс жақтағы қызыл шағылға беттеп бара
жатқан Минаев еді. «Бұл атын түнде ерттеп қойған ба, қашан үлгерген?!»
— деп ойлады елші.
Юмаштың аттануы қандай тез болса, оралуы да сондай тез болды. Сол күні
бесін ауа үй желкесіне кеп дүрс етіп түсе қалды. Жылдам басып кіргенінен,
көзіндегі жылтылынан, басындағы — далбайын тез сыпырып алғанынан,
не
де болса, ауыз толтырып айтарлықтай маңызды хабармен келгенін сезе
қойды.
— Мына күн шығыс жақ шетімізде Ожырай кетелердің ауылы
отыр екен. Біздің осы араға келіп қонып жатқанымызды кешеден бері естіпбіліп жатыпты. Сол ауылдан естідім: бүл өңірге тағы да бір үлкен пірəдар
келіпті. Баяғы кісідей бақсы-құшынаштығы жоқ дейді.
Сəлдесі дағарадай инабатты адам көрінеді. Шамасы, Бұхарадан келген
түрі бар. Осы маңайдағы аузы дуалылардың үйінен үй тастамай
аралап: «Орталарыңдағы кəпірдщ елшісін еліне тірі қайтарушы
болмаңдар. Онда өз бастарыңа өздерің пəле тілеп алғандарың. Ол
сендерді ертең қалай жаулап алу керек екенін білейін деп жер барлап келіп
жүр. Сендер де баяғы Хиуаның істегенін істеңдер. Хиуаға ештеңе істей
алмаған орыс сендерге не істей алушы еді?! Ертең əскерін бастап əкелетін
жол көрсетушісінен айырылғасын, ақ патша қарға адым жер мұң болып
отырады да қалады. Əбілқайыр мен Бөкенбайдың айтқанын тыңдамаңдар.
Орыстар мен башқұрттар іргемізге тыныш бермейді деп қорықсаңыздар,
Бадахшанға қарай көшіп алыңыздар. Егер осыдан орыстың елшісін аманесен
кері қайтаратын болсаңдар, сендерғе күллі мұсылман жұрты қарғыс
айтатын болады. Жерлеріне адамдарың түгілі жоғалған малдарыңды
аттатпайды, — деп уағыз таратып жүр дейді.
— Келгеніне ңанша болыпты?
— Осы жуық арада.
— Қазақтар ол əңгімесіне қалай қарап жатыр екен.
— Əр қилы. Біреулері онша елп ете қалмай салғырттық көрсетсе,
кейбіреуі бүл Əбілқайыр бізді мүсылмандықтан да қалдырар-ау деп
тулайтын көрінеді.
Тевкелев Юмашты сол бойда Əбілқайырға жұмсады. Əбілқайыр оның
табалдырығынан тұнжырап аттады. Анадағы Хиуаға кеткен Нұралы кеше
түнде оралыпты. Хиуалықтар айтқанын тыңдамақ түгілі өзін басымен
қайғы
қып зорға босатыпты. Хан алақанына түкіріп отыр.
— Жыланның қырық кескенде де, кесірткелік əлі бар деген. Сол немелерді
осы барып шауып алсам ба екен, — деп қояды.
Тевкелев Юмаштың айтып келгеніне тап онша сескене қоймап еді, ханның
мына хабары қабырғасына батайын деді. Қазақтың өз арасындағы қызыл
көздері ғана емес, жанжаңтағы айдап салушылардың да көбейе түскені ғой.
Өткен жолы Хиуа азғырса, енді Бүхара қосылып мынау көшпенді
мұсылмандардың қолға түскелі тұрған бұйдасын бұл түгілі Əбілқайырдың
өзіне ұстатпайын дегені ғой. Мына Юмаш Бұхара пірəдары қазақ дін
басыларына: «Құдай жолына, құран жолына қол көтерген хан басындағы
бақ
пен астындағы тақты өз еркімен мансұқ еткен хан», — деп жүрген көрінеді
деп айтып келіп еді.
Қабағы түсіп, қабарытып отырған ханның бетіне мүсіркей қарады. Ол
кейінгі
кезде қатты жүдепті. Онсыз да ұзын мойыны ырғайдай боп жіңішкеріп
кеткен. Тостағандай көзі аларып, маңдайдағы əжімі қазыла түсіпті. Қапқара
мұрты мен ерінінің қызылы болмаса, алдында отырған қырықтардағы жігіт
ағасы кісі емес, қаусаған шал деп қалатындайсың. Хиуаның хабарына
алдына
ұстаған, қол бастаған азаматы болды дегенге ешкім сенер еместей,
соққыны
жей-жей өн бойында соқыр ызадан басқа ештеңе қалмағандай. Уысын
босатса, өзінен-өзі үгітіліп күйреп кетердей, қолындағы қамшысын
сығымдап
қыса түседі.
Тевкелев Əбілқайырға қараған сайын осы бір сызқабақ адаммен өз
арасында
бір жақындық барын сезінеді. Оларды соншама етене жақын қылып тұрған
не? Мына екеуінің басына бірге туып тұрған зобалаң ба? Əрине, əлгі
Бұхардың қаңғырмасының дегені болып жатса, екеуінің қара құсына бір
қара
балта төніп, екеуінің мойынын бір қыл арқан қылғындырмақ. Шынында да,
мынау ай астында дəл бұл күндері бұдан жақын, бұдан тағдырлас ешкімі
жоқ
екен.
Оны бүл, міне, дəл осы жолы сезіп отыр. Оны аяғаны сонша, жаңа ғана
Юмаштан естіген хабарын айтуға да жүрегі дауаламады. Онсыз да көкірегі
əлем-жəлем болып отырған ханның жанын жарақаттағысы келмеді.
Минаевтан не естігенін егжей-тегжейлеп жатпай:
— Балтыр күздегідей тағы бір қақсауық шығып ел арасына іріткі салып
жүр дейді ғой.
Хан алара бір қарады да үндеген жоқ. Мүдіріп қалған Тевкелев əңгімесін
қайта жалғады:
— Бөкенбайға, Есетке айтып, ел арасына сондай азғырынды
əңгімеге ермеңдер деп кісілер жіберу керек шығар.
Хан үн-түнсіз басын изеді. Қамшысына таянып орынынан əзер тұрды.
Жерге
төселген қалы кілемнің қамшының ұшына жаншылып, жапырылып қалған
түгіне қарап, елші Əбілқайыр екеуінің басына төніп тұрған қауіп пен
қатердің шын салмағын сезінгендей болды.
Хан атының тыпыр-тыпыр тұяқ дүрісі əлсірей-əлсірей ақыры жым-жырт
жоғалды. Төңірекке құлаққа ұрған танадай тылсым тыныштық орнады. Сол
тыныш-тық аттай бес күнге созылды. Суық жауыннан соң тұманға ұрынып,
онсыз да берекесі кетіп отырған елші қосындағылардың еңсесін одан
сайын
езе түсті.
Бір күні іңірді жамылып ағалы-інілі Қара батыр, мен Бəйімбет батыр кеп
аттарынан түсе қалды. Жақайымның маңдайға үстар екі биінің түн
жамылып
жүргендері тегіннен-тегін емес екен. Қарсы топтағы Бəби би, Бөтжан,
Жантума би, Еспембет би, Өтегүл би, Байжан би, Малынбай би, Өтеп
батыр,
Ақша батыр, Сартай батыр ат жалынан тартып мінер азаматтың бəрін
жинап
дүрлігіп жатқан көрінеді. Не істемек ойлары барын бұлар білмейтін боп
шықты. Бірақ, сақтықта қорлық жоқ деп, елшіні алдын-ала ескертуге
келіпті.
Бұл хабар Бөкенбай мен Есеттің де құлақтарына тиіпті. Ертеңіне айғыр топ
адаммен олар да жетті. Бəрі елшіні ортаға алып хан ордаға барды.
Əбілқайыр
Мойнақ батырды шектілердің ауылына жұмсады. Түн жамылып кеткен
Мойнақ ертеңіне түн жамылып қайтып оралды. Бəби төңірегі: «Байқараның
артын құр жібермейміз, не былтыр күзде оны атқан башқұртты таптырып
алып қанын төгеміз, не құн төлетеміз» — деп пəтуаласыпты.
Мойнақтың мына хабарын естігесін Əбілқайыр ордасында таң атқанша
мəжіліс қызды. Хан елшінің қүн төдеп құтылғанын жөн көріп еді, елші:
«Қайдағы бір қарақшы үшін қүн төлейтін жəйім жоқ. Құн төлесем, айыпты
өз
мойныма алғаным. Мына тағы далада мойыныма айып алсам, əңгіменің
арты
ұшығып, өз басыма зобалаң тууы мүмкін», — деп келіспей қойды.
Бөкенбай
мен Есет өз пікірлерін айтпай əліптің артын бақты.
Хан ордадағы мəжіліс бір тоқтамға келіп үлгермей жатып, Бəби мен
Жантума
бастаған қалың қол елшілік қосының көк желкесіне топталып тұрып алды.
Араларынан екі кісіні бөліп елшіге жіберді. Елші олардың талабын
тыңдады.
Кешегі сол Мойнақтың айтып келгені: «Не былтыр күзде Байқараны
атқан башқұртты
түскені ғой. Өткен жолы Хиуа азғырса, енді Бұхара қосылып мынау
көшпенді мұсылмандардың қолға түскелі тұрған бұйдасын бұл түгілі
Əбілқайырдың өзіне ұстатпайын дегені ғой. Мына Юмаш Бұхара пірəдары
қазақ дін басыларына: «Құдай жолына, құран жолына қол көтерген хан
басындағы бақ пен астындағы тақты өз еркімен мансұқ еткен хан», — деп
жүрген көрінеді деп айтып келіп еді.
Қабағы түсіп, қабарытып отырған ханның бетіне мүсіркей қарады. Ол
кейінгі
кезде қатты жүдепті. Онсыз да ұзын мойыны ырғайдай боп жіңішкеріп
кеткен. Тостағандай көзі аларып, маңдайдағы əжімі қазыла түсіпті. Қапқара
мұрты мен ерінінің қызылы болмаса, алдында отырған қырықтардағы жігіт
ағасы кісі емес, қаусаған шал деп қалатындайсың. Хиуаның хабарына
алдына
ұстаған, қол бастаған азаматы болды дегенге ешкім сенер еместей,
соққыны
жей-жей өн бойында соқыр ызадан басқа ештеңе қалмағандай. Уысын
босатса, өзінен-өзі үгітіліп күйреп кетердей, қолындағы қамшысын
сығымдап
қыса түседі.
Тевкелев Əбілқайырға қараған сайын осы бір сызқабақ адаммен ез
арасында
бір жақындық барын сезінеді. Оларды соншама етене жақын қылып тұрған
не? Мына екеуінің басына бірге туып тұрған зобалаң ба? Əрине, əлгі
Бұхардың қаңғырмасының дегені болып жатса, екеуінің қара құсына бір
қара
балта төніп, екеуінің мойынын бір қыл арқан қылғындырмақ. Шынында да,
мынау ай астында дəл бұл күндері бұдан жақын, бұдан тағдырлас ешкімі
жоқ
екен.
Оны бұл, міне, дəл осы жолы сезіп отыр. Оны аяғаны сонша, жаңа ғана
Юмаштан естіген хабарын айтуға да жүрегі дауаламады. Онсыз да көкірегі
əлем-жəлем болып отырған ханның жанын жарақаттағысы келмеді.
Минаевтан не естігенін егжей-тегжейлеп жатпай:
— Балтыр күздегідей тағы бір қақсауық шығып ел арасына іріткі салып
жүр дейді ғой.
Хан алара бір қарады да үндеген жоқ. Мүдіріп қалған Тевкелев əңгімесін
қайта жалғады:
— Бөкенбайға, Есетке айтып, ел арасына сондай азғырынды
əңгімеге ермеңдер деп кісілер жіберу керек шығар.
Хан үн-түнсіз басын изеді. Қамшысына таянып орынынан əзер тұрды.
Жерге
төселген қалы кілемнің қамшының ұшына жаншылып, жапырылып қалған
түгіне қарап, елші Əбілқайыр екеуінің басына төніп тұрған қауіп пен
қатердің шын салмағын сезінгендей болды.
Хан атының тыпыр-тыпыр тұяқ дүрісі əлсірей-əлсірей ақыры жым-жырт
жоғалды. Теңірекке құлаққа ұрған танадай тылсым тыныштық орнады. Сол
тыныш-тық аттай бес күнге созылды. Суық жауыннан соң тұманға ұрынып,
онсыз да берекесі кетіп отырған елші қосындағылардың еңсесін одан
сайын
езе түсті.
Бір күні іңірді жамылып ағалы-інілі Қара батыр, мен Бəйімбет батыр кеп
аттарынан түсе қалды. Жақайымның маңдайға ұстар екі биінің түн
жамылып
жүргендері тегіннен-тегін емес екен. Қарсы топтағы Бəби би, Бəтжан,
Жантума би, Еспембет би, Өтеғұл би, Байжан би, Малынбай би, Өтеп
батыр,
Ақша батыр, Сартай батыр ат жалынан тартып мінер азаматтың бəрін
жинап
дүрлігіп жатқан көрінеді. Не істемек ойлары барын бүлар білмейтін боп
шықты. Бірақ, сақтықта қорлық жоқ деп, елшіні алдын-ала ескертуге
келіпті.
Бұл хабар Бөкенбай мен Есеттің де құлақтарына тиіпті. Ертеңіне айғыр топ
адаммен олар да жетті. Бəрі елшіні ортаға алып хан ордаға барды.
Əбілқайыр
Мойнақ батырды шектілердің ауылына жұмсады. Тұн жамылып кеткен
Мойнақ ертеңіне түн жамылып қайтып оралды. Бəби төңірегі: «Байқараның
артын құр жібермейміз, не былтыр күзде оны атқан башқұртты таптырып
алып қанын төгеміз, не құн төлетеміз» — деп пəтуаласыпты.
Мойнақтың мына хабарын естігесін Əбілқайыр ордасында таң атқанша
мəжіліс қызды. Хан елшінің қүн төлеп құтылғанын жөн көріп еді, елші;
«Қайдағы бір қарақшы үшін қүн телейтін жəйім жоқ. Қүн төлесем, айыпты
өз
мойныма алғаным. Мына тағы далада мойыныма айып алсам, əңгіменің
арты
ұшығып, өз басыма зобалаң тууы мүмкін», — деп келіспей қойды.
Бəкенбай
мен Есет өз пікірлерін айтпай əліптің артын бақты.
Хан ордадағы мəжіліс бір тоқтамға келіп үлгермей жатып, Бəби мен
Жантума
бастаған қалың қол елшілік қосының көк желкесіне топталып тұрып алды.
Араларынан екі кісіні бөліп елшіге жіберді. Елші олардың талабын
тыңдады.
Кешегі сол Мойнақтың айтып келгені; «Не былтыр күзде Байқараны
атқан башқұртты артымызға өңгеріп берсін, не ата салтымызбен жүз
жылқы, бір қалқан, бір жесір, бір сауыт, бір мылтық, бір түйе қүн төлесін.
Екінің бірі. Мəмбет мырза осы екі шарттың бірін орындамай тұрып бізден
аман-есен құтыламын деп ойламасын».
Тевкелевтің де жауабы тым қысқа болды.
— Былтыр күздегі оқиғаға қазақтардың өздері айыпты. Елшілікке шабуыл
жасаған солар. Он жеті жылқы, үш түйемді айдап кеткен солар. Желкемнен
келіп оқ атқан солар. Жау тигенде қорғанба деген заң ешбір елде жоқ.
Менің
адамдарым өз бастарын қорғау үшін оқ атуға мəжбүр болды. Байқара
сондай
атыс үстінде өлді. Əлгідей қылмысты іске ол өз еркімен келсе, өз обалы
өзіне, ал біреу жұмсаған болса, оның құнын сол айдап салып отырған адам
төлесін. Мен үшін Байқара тыныш отырған адамдарға түн жамылып кеп
тиіскен бұзақы ұры. Қарауымдағы инабатты адамдарды қайдағы бір қиық
құлақ бұзақының өтеуіне берер жəйім жоқ. Өзі кеп ұрынып, ажалын тапқан
қарақшы үшін қүн төле деулерің зорлық. Ақ патша ешкімнің ондай зорлықзомбылығына көнбейді.
Екі елші оның бүл сөзіне лəмим үн қатпастан, аттарының басын кері
бұрып,
анадайда топталып тұрған өз топтарына қарай далақтап шаба жөнелді.
Жал басында анталай қарап тұрған айғыр топ екі елшінің хабарын естіген
соң, елшілік орналасқан шұқыр ойды шырқ айнала қоршап жатып алды.
Содан он күнге дейін елшіліктен ешкім ешңайда аттап шыға алмады. Аттап
шыққан адам болса, Байқараның өтеуіне кетері белгілі болды. Отын
таусылды. Су бітті. Елші қасындағылардың жəйі кете бастады. Сонда да
тырп етпей жатып алды.
Қазақтар мынау басыр ауылды одан əрі қоршап жата беруге шыдамдары
жетпеді. Марттың жиырма бірі күні түн ортасында елшілікті шыр айнала
қоршай қонған қарақалпақ тұтқынынан босаған башқұрттарға дүрсе қоя
берді. Ойда жоқ шайқас таң атқанша созылды. Таңертең жал басына қаптап
шыға келген Бөкенбайдың қолын көріп, қарсы топтың қазақтары өкшелерін
көрсетіп тайып түрды. Башқұрттардың қырық алты жылқысын алдарына
сап
қуып кетіпті. Шайқас болған жерде ауыр жарақатты үш адамы қалып
қойыпты. Елшінің жанына бəрінен де көбірек батқаны сол болды.
Мынау қансырап жатқан үш еркек бұның қасында ажал табатын болса,
Байқараның дауының үстіне жаңа дау қосылады. Екі арадағы өшпенділік
одан бетер өрши түседі. Сондықтан да олар əзір тірі жатқанда Байқараның
қүнын төлеп, мына даудан аман құтылуға тура келді. Екі жақ бітімге келіп,
елші қарсы жақтың талап еткен күнын үш жүз қырық жеті сом елу алты
тиын
төлеп, ақшалай қайырды. Қарсы жақ башқұрттардан алып кеткен
жылқыларының отыз бесін қайырып, он бірін бермей қалды. Бірақ,
құтырғаннан құтылған дегендей, Тевкелев ол он бір жылқыны даулап
жатпай, елшілердің жандары алқымға келіп бебеулеп жатқан үш жаралыны
арттарына өңгеріп жал асып кеткендеріне қуанды.
Қызылкөз топ жал асып қараларын жоғалтқасын барып үйіне кірді.
— Уһ, қүтылдық па, ақыры, — деді қалы кілемге бөксесін енді баса беріп.
Əбілқайырдың қиылған қара мүрты жылт ете қалғандай болды.

Төртінші бөлім
АЙҚАС
Жарға біткен. жантақты
Жанынан безген нар жейді.
Халық мақалы.
Жер түбіне жортуылдап барып қайтқан ауыр қол наурыз басында елге
оралды.
Қақаған қаңтарда Борсыққұмнан үн-түнсіз суыт аттанып кеткен бұл
жорықтың басталуы қандай жұмбақ болса, аяқталуы да сондай жұмбақ еді.
Одан ой жарымдай салақтап ат үстінде жүріп қайтқан екі мың адам атымен
бейхабар-ды. Білетін тек Батыр сұлтанның өзі ғана.
Тең-тең олжа артып, үйір-үйір жылқы айдап қайтпаса да, сұлтан бұл
жорығына риза. Қыстың көзі қырауда ат ерттеген ауыр қолдың жолына кім
қызылды-жасыл дүние жайып, көк алалы жылқы үйіріп қойсын... Ел
арасынан жал асып шығар-шықпаста-ақ жұрт арасында күбір-сыбыр күңкіл