Үркер - 05

боздаған бота, күлдір-күлдір кісінескен жылқы... Мынау ұлан-ғайыр кең
жазықтан ертең жиын тарағасын да айлар бойына қымыз исі аңқып, дуду күлкі естіліп тұрардай.
Сайрамдағы жиын тұсында жұрт ай бойына арман дегенді ұмытады.
Өйткені, армандаған дəуреніңнің тап мынау іргеңдегі ұлы думаннан асараспасы неғайбыл-тұғын.
Сайрамдағы жиын тұсында жұрт ай бойына уəйім дегенді ұмытады.
Өйткені, дəл мынандай шалқар қызықтың ортасында шалқып жүрген
пенденің қайтып еңсесі жығылып, қайтып көкірегін кіреуке шалмақшы.
Сайрамдағы жиын тұсында жұрт ай бойына ертегі, дастан, хисса
дегендерді ұмытады. Өйткені, мынау тап іргеңдегі дүбірлетіп жатқан сəнсалтанат, жыр-думанға қай ертегің тең келмекші.
Сөйтіп, қиялдағы үжмақ мамыр өте қара жерге, мынау Сайрам түбіне
өзі кеп орнай қалатын-ды. Ол кезде күллі қазақ сахарасы шаршысына
толып шалқып к,оя беруші еді.
Үш перзенті үш ұлыс ел болып көсегесі көгерген кəрі Қаратау ол күндері
жайдағы жапырақ белі көтеріліп, аспан астын бір өзі тіреп тұрғандай
күдірейіп шыға келер-ді.
Ұлан байтақ даланың түкпір-түкпірін түтінге толтырған ызғындай
елдің қара жұрты Қаратау ол күндері жапырағы жайылған үрім
бұтағының жан-жақтан жамыраса табысып, қатар отырып бір
дастарқаннан дəм татқанын көруге асыққан кəрі анадай еміреніп жатарды.
Əуелден еншісі бөлінбеген ен қазақтың ене қазаны Сайрам болған да,
аяқтарының ұшынан басып, айбынып
кірер ата шаңырағы
Түркістантұғын. Пəтуа Сайрамда байласылып, бата Түркістанда берілерді. Ол күндері Мəртөбе мен Түркістанның арасын жалғастырып
жатқан жайдақ табан Оқжетпес сайының атам заманда құрғап қалған
қуаң арнасында арғымақ мініп алшаңдай басқан салт аттылардан көз
түнушы еді. Исі қазақтың еркек кіндігі көк найзасын көтеріп, бес қаруын
асынып жауға бара жатқандай жарақтаньга келетұғын. Қару асынбай
келген еркек қатарға кіре алмайтын. Мəртөбенің жиыны бүкіл бір
халықтың ақыл түгендесіп қана қоймай, қару түгендесер, айбын сынасар
айтулы оқиғасытұғын. Қазақтың маңдайына біткен шешені мен
батырының бəрі осында, палуаны мен жүйрігінің бəрі осында, ең азы,
бəсекеге түсіп қазан тауысып, саба сарқа алар тамақсауларына дейін түгел
осында.
Қазақтың қазақ екенін білгің келсе, халық екенін білгің келсе мамыр өте
Мəртөбеге кел дейтін сөз де содан қалғанды.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – сөйлесең сөзі сай-сүйегіңді
сырқырататын қазақтан еткен ділмар халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – жетім қозының жұмырындай ғана қара
шанақ, екі шек, он алты пернеге жер-жаһандағы үн біткенді түгел
сыйғызған қазақтан өткен күйші халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – даусы төрт кереге, тал шаңырақты ғана
емес, аспан астын түгел əлдилеп, ұшқан құсты, жорытқан аңды
талмауратқан қазақтан өткен əнші халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – биі сөйлесе, дүиие жаратылғаннан бергі
ықылым заманның жай-жапсарын түгел жадыңда сақтап, келешегің
бəрін көрмей біліп отырған қазақтан асқан сұңғыла халық жоқ па деп
қаласың.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – көпті көрген көнесінің иегіндегі көк
шулан сақалдың тұқылына, көпті білген кемел ақыл айтқан сөздің
үтырына бас шүлғи тоқтайтын қазақтан асқан пəтуалы халық жоқ па деп
қаласың.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – алқалы жиындары азаматы тұгілі
кермедегі атына дейін бірінің жалына бірі басын тығып шұрқырасып
жатқан қазақтан өткен бауырмал халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – дастарқаны жиылмас, сабасы
сарқылмас қазақтың жомарттығын көресің.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – қазақтың кəрісінің ақылына, жасының
қайратына қайран қаласың.
Мамыр өте Мəртөбеге келсең – жігітінің астындағы атына қарап, қызының
иініндегі киіміне қарап қазақ жұртының ырзығы мен дəулетін, сəні мен
салтанатын көресің.
Қазақтың өзіне-өзі риза болған мақалдарының қай-қайсысы да сол
Мəртөбенің басында туған-ды. Қарға тамырлы қазақ «Ұлы жүзді
қолына қауға бер де малға қой, Орта жүзді қолына қалам бер де дауға
қой, Кіші жүзді қолына найза бер де жауға қой», – деп те сонда айтқанды. Ел ырысы – малды Ұлы жүзге тапсырса, пейіліне сенгені, ел
жыртысы – дауды Орта жүзге тапсырса, білігіне сенгені, ел шырқын
бұзар жауды Кіші жүзге тапсырса, ерлігіне сенгені.
Сондықтан да мамыр өте Мəртөбедегі жиында тоқайласатын үш ұлыстың
əрқайсысының орыны бөлек, əрқайсысы өзінше ыстық-ты.
Алақандай Сайрам Ұлы жүз тобы келгенде кəрі-жасы аяғынан тік
тұрып, əкесін күткендей елпек қағар-ды, Орта жүз тобы келгенде
ағасының алдынан шыққандай құрақ ұшар-ды, Кіші жүз тобы келгенде
қиырдан қиқар ерке інісі келгендей мəз-мəйрам болар-ды.
Мамыр өте Мəртөбеге келгендер жиын басталмай тұрып ат бегі
Əзизбаптан бастап Сайрамдағы сансыз бапқа, Қожахмет Яссауидың əкесі
Ыбырайым ата мен шешесі Қарашаш анадан бастап барша əулиеəмбиенің бастарына барып шырақ жағып шығар-ды. Дүкеннен дүкен
қалмай аралап қоржындарын толтырар-ды.
Отырықшы басынан қысы-жазы бөркін тастамайтын, қауын екен деп
асқабақ жеп қоятын көшпендіні, көшпенді қымыз орнына қысы-жазы
бір сары ала суды ертелі-кеш ысылдап-пысылдап тартар да отырар
отырықшыны мазақтап, қыран-топан күлкіге батар-ды. Мəртөбені үш
жағынан шырқ айнала қоршай қонған үш қосын бірі-біріне шұбырып,
былтырғы наурыздан бермен қарай қол алыспаған ағайын-жекжаттың
амандығын білісер-ді. Талай үлкенге табақ-табақ сыбаға тартылып, талай
кішіге шеңгел-шеңгел сарқыт асатылар-ды. Талай мұрт майланар-ды.
Тойған жұрт Ұлы жүздің құйрығы төңкерілген көбесін, Орта жүздің бал
татыған қымызын, Кіші жүздің кеңсірігіңді жарып, көкірегіңді ашар
қымыранын мақтап өзеуресер-ді. Талай жиен нағашысын, талай жезде
балдызын тауып қалжыңға кенелер-ді. Сосын басына қызылды-жасыл
кілем, текемет төсеген Мəртөбенің басында жарты айға созылатын қызу
жиын басталар да кетер-ді.
Шар тарапты өзіне шақырып тұрған шаршы төбенің шырқау басында
шақырайған зер кілемнің үстінде алтын тақта алшайып алтын тажды хан
отырар-ды. Тақтың екі жағында, қос қанатта тізе қосысып ұлыс бегі
төрелер мен сұлтандар тізілер-ді. Тақтан сəл төмен, хан алдында
қолдарына үш арыстың қамшысын ұстап үш жүздің төбе билері жайғасарды. Үш биден төменірек үш шоғыр боп үш жүздің ру басы билері мен
батырлары отырар-ды.
Кең жазыққа оқшау біткен биік төбенің ұшар басына игі жақсылар иеленіп
болған соң төскей мен етекке қарақұрым қарашы орналасар-ды.
Мұрттарын өрге шанышқан сұңғыла билер ру арасы даудан қайда
жайлап, қайда қыстау, қай жұртқа жаушы, қай жұртқа елші жіберу
керектігіне дейін түгел қозғап, сол тұстағы қазақ жұртының басында бар
мұң мен қамның бəрін түп-түгел талқыға салар-ды.
Сұңқылдасқан билердің əрі ырғасып, бері ырғасып мəмлелескен түп
тоқтамын саңқылдаған жаршылар хан атынан жалпы халыққа жариялап,
жеңген жақ жеңілген жақтан алапасын алар-ды, бұрыстық қылған жақ
ат шапан айыбын, ханға тиесілі хандық, билерге тиеселі билік ақыларын
төлер-ді.
Дуылдасқан жұрт қайтадан сапырылыса қыдырып бір-бірімен қоштасарды, елде қалған кəрі-құртаңға айтар сəлемін айтар-ды. Далиып жатқан
кең даланың пұшпақ-пұшпағына құлтылдаған көп аттылар мен түйдектүйдек қою шаң тарар-ды.
Жиын өткен соң Мəртөбенің маңы құлазып қалатын. Сайрам базары
жылан жалағандай қаңырап бос тұратын. Мəртөбенің думаны қазақ
даласының қиыр-қиырында іші пысып бүк түсіп отырған көп
ауылдардың жолдарына қарай-қарай көздері талған игі жақсылары,
еркек кіндіктері аман-есен оралып, базарлық пен хабарға қарық қылып
тастар қақақу жиындарына ұласар-ды. Жиыннан қайтқандар арқылы
салқар сахараның түкпір-түкпірше бұрын естілмеген жаңа хабар, жаңа
лақап дүңк-дүңк тарап жатар-ды. Бұрын ешкім білмеген жаңа жүйрік,
жаңа палуан, жаңа шешен, жаңа əнші-күйшінің жұлдызы аспандап шыға
келер-ді.
Жиыннан кейін ауыл-ауылдағы қыз-келіншектердің иығы жаңарар-ды.
Талайдан бергі қырбайлар бір-біріне құда түсіп татуласып қайтар-ды.
Араларынан қыл өтпейтін ескі достардың бір-біріне атарға оқтары жоқ
боп араздасып оралып жатуы да кездеспей қалмай-тұғын.
Несін айтасың, мамыр өте Мəртөбеде бас қосатын ұлы жиын бір жыл
бойы ауыздан түспей айтыла жүретін көл-көсір хикая, хисса, жыр дастан
еді ғой.
Несін айтасың, мамыр өте Мəртөбеде бас қосатын ұлы жиын сахараны
жайлап, самиянда аунап жүрген етек-жеңі кең, бейқам халықтың
маңдайына біткен дəулет пен өнердің, ынтымақ пен парасаттың хан
базар жəрмеңкесі-тұғын.
Мəртөбе қазақтың мəртебесітұғын. Енді, міне, ол дəурен де көзден бірбір ұшты.
Бір кезде елу мың түтін сылаңдап көкке атылып жататын ызғындай
Сайрам тып-типыл қызыл тəмпекке айналды.
Басынан мəжіліс ауған Мəртебенің тақ тұрар тақия биігінде қонтайшы
жасауылының мамырдың ажырығына жарыла тойып, мажыра боп
тұрған месқарын айғыры буын-буынына əлде бір əзəзіл бу жүгіріп: «От
пен судан да басқа бір мұқтажым бар еді. Оған тауып берер нелерің
бар?» – дегендей танауын желге төсеп талтая кісінейді.
Алатаудың қарлы жоталарының арасынан ту жолбарыстың сауырындай
сары ала жібек шатырдың іргесінен шар тарапқа түгел шалқып жатқан
қазақ даласына сұқтана қараған қанды көзге ең алдымен Сарам ілігуші еді.
Оның жайма базарындағы Қытай мен парсының жібегі, үндінің шəйі,
бұрышы, дəрі-дəрмегі, кавказдың күміс қыны мен алмас қанжары,
бұқардың кездемесі мен жонынан жарылған торы ала қауыны,
самарқанның торғыны мен моншақтай жəудіреген жүзімі, түрікменнің
қалы кілемі мен қаншырдай қатқан арғымағы, орыстың сисасы мен шойын
бақырашы, қызыл сақтиян былғарысы мен темір шегесі, орман толы
аңының терісі мен ай балтасы жан-жақта анталай торып тұрған көп
көшпендінің ауыздарының суын ағызатын. Олар осынау келкесір
базарға жан-жақтан шұбырып келіп жатқан, жан-жаққа шұбырып
шығып жатқан онсан керуендердің соңдарынан кездерін сатып қалатын.
Қарадан ұзап, тасаға түссе болды, төбелерінен төніп, төмпештің астына
алып, түйелерін бақыртып, адамдарын шулатып, тоз-тоз қып тонап та
əкететін. Бірақ, олар, бəрінен бұрын, осынау шартараптың қызылды-жасыл
дүниесін жиған қызыл көз саудагерлерін өзіне шақырып тұрған əзəзіл
қаланың езіне өлердей ынтазартын. Аш отардың майса кəрсе тапап
кеткісі кеп, шөл табынның көл көрсе көтере жұтып кеткісі келіп тұратынындай, кəшпенділер де өзгенің жеріне қол салса, ең алдымен, базарлы
шаһарларына тап беретін, бəрі де ондай шаһардың өзгеде болғанынан гəрі
өзінде болғанын к,алайтын. Бірақ, шаһары құрғыр жайма базардың
шашылып жатқан көп жиһазындай емес, қоржындарына сия бермейді.
Сондықтан да қоржындарына сиғанынша сықап бағады да, бізге
бұйырмаған дүние басқаларға да бұйырмасын деп, қалғанының бəрін
қиратып, бұлдіріп бағады. Базарың түгілі шаһарыңның өзі тып-типыл
боп, бұрқыраған шаңдағы ғана қалады. Көшпенді сонысына да екі езулері
екі құлақтарьша жетіп мəз болып еліне қайтады. Көне шаһардың ордалы
халқы қырылып қалады да, ойға-қырға тығылып аман қалғандары қайтадан
жиылып, қайтадан қалқа көтеріп, қайтадан түтін түтете бастайды.
Үйреншікті жерге жан-жақтан қайтадан саудагерлер ағылып, қайтадан
үйреншікті тіршілігіне кіріседі. Тағы да бір қызыл көз жау шығып, тағы
да бір талапайға түсіргенше, қайтадан ызғындай қалаға айналып, қайтадан
жұрттың көзін қызықтыра бастайды. Сарамды ақи-тақи талқандаған
Күлеке батыр, міне, осы үрдістің ініне біржола су құйып кетуді
көздеген сияқты. Оған дейін де Сайрам сан рет ойран көрген-ді. Жоңғар
тағына бөксесі тимей жатып, көршілерін тулақтай сілкіп, жастықтай
жанша бастаған Қалдан Бесоқты мың да тоқсан үшінші1 тауық жылы жер
аяғы тарыла күдерлерін үзіп кейін шегінгендей болып еді. Алты ай жаз
аяқтарын көсіліп шəй де іше алмаған шаһар тұрғындары түтін басы бір
ақсарбас садақа шалып, бөріктерін аспанға атып еді. Жау қамаған
қысылтаяң күндері кімнің не істегенін еске алысып, бір махалла екінші
махалланы мазақ қып, қағанақтары қарқ, сағанақтары сарқ мəз-майрам
боп қалысып еді. Бірақ, о да ұзаққа созылмады. Келесі ит жылының
қысын Іле бойында өткізген жоңғар жер көктер-көктеместе қайта келіп
қамағаны. Ол жолы да қорғанды бүзьш келе алмаған-ды. Бірақ, бір
қапысын тауып, Түркістаннан келе жатқан Тəуке ханның баласын
тұтқынға алып, тағы да кері шегінген-ді. Жоңғарлардың ойында не
болғанын кім білсін, тұтқын ханзаданы Лұқастағы Үламаның қол астына
жіберген-ді. Бəлкім, өз діндеріне кіргізіп, күндердің күнінде қазақ тағына
өз діндестерін отырғыз-ғылары келген шығар.
Сыбан Раптан да қонтайшы бола сала доңыз жылы Сайрамға басып
кірді. Елу мың түтіні, сексен шақырымдык, майданы бар ызғындай
қаланың орынында аман қалса, ит аяқ қана аман қалды. Басқа дүние
біткен қаптағайлап шауып жүрген қалың жоңғарлардың қоржынында
кетеді. Жан біткеннің көбі оққа ұшты, пəлен күндік қоршауға шыдай
алмай аштан қырылды. Одан аман қалғандары Сайрамды алған
жоңғар əскерінің қолбасшысы Күлеке көгендеулі қозыдай қаз-қатар
тұрғызып қойып, қырық қайтара санап, қырық қайтара тексеріп шықты.
Əуелі еркектерден жауап алынды:
–Кəсібің не?
–Ұста!
–Сенің кəсібің?
–Тігінші.
–Сен ше?
–Зергер.
1 1683 жыл. Бұл белімде айтылатын тарихи оқиғалардың болған
уақыты хижра жыл санау жүйесі бойынша көрсетілген (Ə.К.)
–Ал, сен?
–Наубай!
–Сен кімсің?
–Делдалмын!
–Сен!
–Тері илеушімін.
–Қасапшы!
–Дəрмекші!
Қолдарына бір-бір дойыр қамшы ұстап, ат үстінде шіреніп тұрған
ойраттар мынау екі қолдары артына қайырылып, дірдектеп тұра алмай
тұрған қу сирақ тұтқындардың ауыздарынан шыққан əр сөзге əуелі
қарқылдап күлумен болды. Естімеген елде көп деген осы екен ғой.
Дүниеде кəсіптің түр-түрі болады екен-ау! Өзі малшы, өзі қасапшы, өзі
жауынгер көшпендіге мынау мауыздай-мауыздай еркектердің беттері
шылп етпей: «Киім тігушімін!», «Қазан қайнатушымын!», «От
жағушымын!» деп тұрғандары бір түрлі күлкілі көрінді. Бірақ, басқалар
күлгенмен Күлеке күлген жоқ. Күздің салқын таңында қалжырай
шыққан қажыңқы дауыстарға құлағын тосып үнсіз тұр.
–Диірменші!
–Етікші!
–Молла!
–Аспаз!
–Шарап ашытушы!
–Боза қайнатушы!
–Бояушы!
–Тас қалаушы!
–Сылақшы!
–Бəлгер!
–Тас жонушы!
–Түйме сатушы!
Əлде бір уақытта ұзын саптын да шетінен шықты. Көкала аттың үстінде
кек ала темір құрсанып тұрған жыланкөз қолбасшы сонда барып
орынынан қозғалды. Не бір тепсе темір үзгендей, бұлшық еттері
бұлтылдаған жігіттерді қырып салып, қадағы бір сіңірі шыққан
сілімтіктерді – темір соғушы, көрік басушы, нан пісіруші, былғары
илеуші, тас қалаушы, боза қайнатушы сүмелектердің жиырма мыңын
көзінен айдап əкетпекші. Олардың қандай ауруға дəрі болатынын бір
құдай мен бір қонтайшының өздері біледі. Тізелері қалтыраған жиырма
мың еркек көк найзаларын кезенген көп жасауылдың алдына түсті.
Сұрыптаушылар қалш-қалш етіп қаралай зəре-құттары қалмай тұрған
көп əйелдің қастарына келді.
Бұл жолы оларға лəмим тіл қатқан жоқ. Көздерін сығырайтып əрі бір
өтеді, бері бір өтеді. Сығырақ көздер əуелі əйелдердің құрсақ тұстарына
түсті. Жалаңдаған жасауылдар іші сəл-пəл бұлтиғандардың бəрін қолдарынан сүйрелеп ілгері алып шықты. Жау тұқымының ұрпағын
арқалаған арам құрсақ ұрғашылардың жоңғар хандығына керегі жоқ.
Бейбақтар анадай жердегі кемиек тас дуалдың түбінде себелеп жауған
сары жебеге жем болды.
Ызғар шаша қараған сығырақ көздер енді əйелдердің шаштарына түсті.
Бір тал ақ шашы барлар желкелерінен түйгіштеліп айдалып шықты.
Күндіз көсеуін ұстап қарқ қылмас, түнде төсегін жылытып қарқ қылмас
кəрі-құртаңдардың жоңғар сайыпқырандарына қажеті қанша! Əлгінде
екі қабат бейшаралар опат болған аждаһа тас дуалдың түбіне енді
бүкшең-бүкшең етіп кəрі-құртаң жазғандар кетіп бара жатады.
Кінəмшіл сығырақ көздер сай-сүйектерін сыр-қыратып қосақтаулы
əйелдерді тағы бір сүзіп шықты. Бұл жолы көздері қаралай зəрелері
ұшып, қолды-аяққа тұра алмай тұрған мұңлықтардың бет-ауыздарына
телміргені. Жанарларына, еріндеріне, бір қызарып, бір бозарып тұрған
екі беттеріне сүліктей қадалып, айырылар емес. Көздері қисықтар,
мұрындары ерсі үлкендер мен ерсі тəмпіштер, жайын ауыз, секпіл
беттер, қалқан құлақ, шот маңдайлар, жырық ерін, жалақ беттер ұзын
саптан аласталып, алға шығарылды. Олар да аждаһа тас дуалға қарай
сүйретіле басып бара жатады. Күні ертең аспан астын бір өзі билейтін
жоңғар əулетінің сиқын бұзып, сұрқын алатын сұмпайыларға мынау
қара жердің үстінде орын болмауға тиісті. Жоңғар төсегі түгілі жоңғар
есігіне тек көздің жауын алатын сұлулар ғана керек! Селдіреп қалған
əйелдер сапын əлгі инедей қадалатын тіміскі көздер тағы да бір тінткілеп
шығады. Бұл жолы олар сонау бөкседен төменгі жақты қыдырып
кеткен. Ертең қасиетті жоңғар нəсілінен көтерген перзентін жарық
дүниеге əкелмей жатып азапқа салатын тар жамбас, тар құрсақ, жұқа
сүйектілер мен бұты қисайған, тобығы жантайған ақсақ-тоқсақтар көк
желкеден бүре ұстайтын бүркіт шеңгелдерге ілігеді. Дүниеде жоңғар
нəсілінен дені таза, сүйегі берік, тұлға-тұрпатты нəсіл болмасқа керек.
Қалған нəсілдер тек жоңғарларға есігінде құл, төсегінде күң болып қана
өмір сүре алуға тиісті.
Осылай екі жыныстан сығалай сұрыпталып алынған, ертең қонтайшының
алдына айдап апарылатын қырық мың құл мен күң бөлек сапқа
тұрғызылды. Енді жер бетінен біржолата жоғалатын Сайрамның артын
қумастай қылып, кешегі бейбіт заманда бұл шаһарды айтқанына жүргізіп,
айдағанына көндірген ауызы дуалы əулеттерден алпыс ақ үйлі аманат
алу керек болды. Арғы түбі сонау əзіреті Əлі мен жөйіт қызы Ханифадан
туған Имам Мұхамбет – Ханифаның он үшінші ұрпағы, күллі Тұран
атырабына мұсылман дінін шашқан Түркістанда түмен бап, Отырарда
отыз бап, Самарқанда сансыз бап, бəрінен үлкені Арыстан бап болса, сол
Арыстан баптың жүрежаты күллі Сайрамның бас пірі Ишан Саид Камал
əт-дин баптан шашыраған араб текті қожа əулетінен жиырма үй, бір
кезде Тұран атырабын билеген парсы шахтарының тұсында Сайрамды
басқаруға жіберілген ұлықтан өрбіген тəжік текті шах əулетінен жиырма
үй, одан беріде Əмір Темір тұсындағы өкімнен тараған түркі текті Əмір
əулетінен жиырма үй тұқым-торпағымен, дүние мүлкімен Жоңғар
хандығына ауатын болды. Сөйтіп, алпыс ақ үйлі аманаттың соңынан
ілескен қырық мың құл мен күң жылап-сықтап кете барды. Қолдарына
бұғау киіп, жаяу айдалған қара непір сол кеткеннен Ілеге барып бір жыл
кідіріп, одан сонау көне Турфаннан бір-ақ шығыпты. Алыс Қашқарстанда
Сайрам деген жаңа шаһар салып, біржола мекен теуіпті деген қауесет бар.
Сайрамның басындағы дəурен сол кеткеннен мол кетті. Содан бері
Сайрам мен Мəртөбе қазақ кекірегіне баяғы заманның оралмас елесі,
өшпес өкініші, жазылмас жарасы боп орнады. Қазақтың содан бергі
жиыны Əңгірең бойындағы Ханабадта, Ханабадтағы Күлтөбеде əтетін
болды.
Қазақтар жылма жыл екі дүркін – əуелі мамыр туа, сосын сүмбіле туа
тайлы-таяғы қалмай Күлтөбеде бас қосады. Бас қосысқан сайын қарс
айырыла бір күрсініп алады. Өйткені, мұнда салхар сахараның
маңдайына біткен үш биік керінбейді, үш ұлыстың ұлан-асыр тарабы
кек сағым жалмап, қайдағы бір кəз кəрмес тасада қалады. Жан-жақтары –
кесенің иегіндей жылмың тегістік. Тегістіктің шеті – көлкіген көкжиек.
Кез ұшындағы мұнарытқан бұлдыр сағымның ар жағында не тұрғаны
белгісіз. Атамекеніңнің қақ төрінде қақырайып отырып мəслихат құрған
іргелі халық емес, айдалада бас қосып, пыш-пыштасқан қашқын-пысқын
сияқтысың. Қарасаң көзің, ойласаң көңілің құлазып қоя береді. Əйтеуір
бір сүлде сүйреткен елпі-селпі тіршілік. Баяғы еңсе біржола
жығылғандай. Баяғы айбын біржола тарқағандай.
Жиыннан қайтқандар жол-жөнекей Шаш базарына соғатын. Бірақ,
баяғы Сайрамдағыдай сайрандай алмайтын. Талтаңдап қалған шаң етік,
далбай тымақ, жайдақ омырау салқам жұрт ұршықтай үйіріліп, астыүстіне түсіп тұрған тіл алғыш саудагерлердің, қапелімде, қай айтқанына
құлақ асарларын білмей, желкелерін қасып, аңтарылысып қалады.
Айғайлай сөйлесіп, алшаңдай басып, бұтқа толып қалған немелерге
етек-жеңдерін жинақы ұстап, есеппен сөйлеп, еппен қимылдап, сызылып
тұрғаннан асқан тауқымет бар дейсің бе? Қазақ үшін қай заманда да
ашылып-шашылып жатқан арқайын дүние енді, міне, аяқ астынан
қуықтай қуырылып шыға келді.
Бұрынғы кеңпейіл дүниенің кенет танауы қусырылып тарыла
бастағанын алдымен аңғарған Тəуке хан жайылма судай бейберекет
шалқып жатқан қазақ тіршілігін бір жүйеге салмақшы боп, ел ішінде
осының ауызы дуалы-ау дегендерді жиып ап ақылдасатынды шығарды.
Жан-жақтан анталай қараған ашкез дұшпаннан бейқам жатпай, белді
буып бекем отырудың жай-жапсарын толғаса бастады. Оған, сірə, қазақ
қазақ болғалы бір бүйірден шаншудай қадалып, қасарысып тұрып алған
жоңғар найзасының суық сүңгісі аз əсер етпесе керек.
Жоңғар... Бір кезде күллі дүниені қалтыратқан жойқын сөз қазір
қазақтың ғана жүйкесінде ойнар жұлынқұрт сөзге айналды. Оны
естігенде қазақтың қорқақ жағы қалтырап, қайсар жағы қалшылдап қоя
беретінді шығарды. Қазақ қазақ болғалы қақ маңдайынан түйілген
жұдырық боп тұрып алып, адымын ашқызбай келе жатқан да сол. Бірбірінің қалт еткенін қағыс жібермей аңдысулы. Жоңғардың қазақ
білмейтін, қазақтың жоңғар білмейтін сыры да шамалы. Ол аз дегендей
табан жұртында отырған қара қалмақ пен əдепкі ата қонысын тастап,
күн батыстағы Еділ, Жайық, Жем бойына барып орын тепкен құба
қалмақтың арасындағы алыс-беріс, қарым-қатынас бір сəт толастап
көрген еместі. Ерсілі-қарсылы керуен бастап шұбырып жатқан алты
айшылық алыс жолдың көбі қазақ даласының үстінен өтетін-ді.
Қалмақтар жол жөнекей үш арыстың үшеуінің де байына қонып,
мырзасына түстенумен болар-ды. Сапырылған сары қымыз бен былқыған
бағланның үстінде нелер айтылып, нелер ашылмайды дейсің. Өстіп
отырғанда екі елдің арасында қандай сыр, қандай құпия жатпақшы! Ел
үстіндегі қазақтың екеуінің бірі өзінің жеті атасының жəй-жапсарын
қандай жақсы білсе, іргесіндегі жоңғардың жағдайын да сондай жақсы
білетін-ді. Əрқайсысы бір-бір арысты ауызына қаратқан көнекөз
кəриялар түгілі енді-енді қамшы ұстап, қатарға қосылып келе жатқан
Əбілқайыр сықылды жастар да жоңғар жайына қанықтұғын. Əсіресе,
Күлтөбенің басында кунде жиын кезде қазақтың басшысынан кещесіне
дейін ауыздарынан жоңғарды тастамайтын.
Сөйтсе, жоңғар жұрты ездерін ойратпыз дейді екен. Ойратқа сонау
Шыңғыс заманынан бермен қарай маңғұл əскерінің сол қанатын құрап
келе жатқан қошауыт, қойыт, шорос, дүрбіт, торғауыт, өлеуіт тайпалары
жатады-мыс. Бұл алты тайпаның бағзы заманнан келе жатқан дəстүрлі
қонысы бар көрінеді. Ең шығыс қанатта қойыттар, одан кейін
торғауыттар, одан кейін шоростар, сосын дүрбіттер, сосын елеуіттер,
сосын қошауыттар жайлайды деседі. Іштеріндегі ең көбі де қазақтəрмен
көршілес көшіп-қонып журетін қошауыттар секілді. Олар əлі жоңғарлар
күшейе қоймай тұрған кезде ңалқалықтарға қарсы соғысқанда отыз
мың қол шығарыпты, ал ол кезде дүрбіттердің қолы сегіз мыңға,
шоростардың қолы алты мыңға, қойыттардың қолы төрт мыңға,
торғауыттардың қолы екі мыңға зорға жетіпті. Ал, қазір Сыбан
Раптанның қол астындағы тұрақты əскер алпыс мың жорық кезінде жүз
мыңнан асады деседі.
Ойраттарды əу бастан-ақ қалған маңғұлдардай Шыңғыс əулетінен
шыққан ұландар билемей, бұрынғы түмен басы нояндардың əулеті
билепті. Бірақ, олар Шыңғыс əулетінен шыққан күллі маңғұлға ортақ
хандарға тəуелді бопты. Жалпы маңғұл тағына Шыңғыс, Үгедей, Күйік,
Мөңкелерден кейін бесінші боп отырған Құбылай Қарақорымды тастап,
ордасын езі жаулап алған Ханбалыққа апарып тігеді. Сосын-ақ Шыңғыс
əулеті қытай ықпалына ден қойып кетеді. Олардың қол астындағы
күнгей маңғұлдары мен шығыс маңғұлдары да жатжұрттық дəпке
жабыла көшеді. Маңғұлдардың қытайларға ықпалынан қытайлардың
маңғұлдарға жасаған ықпалы əлдеқайда басым түсе бастайды. Оған
кейбір маңғұл тайпалары іштей наразы еді.
Наразы болатын да реттері бар-ды. Қытай базары өздеріне ұқсап
отырықшы дəпке бүйректері бұрып тұратын күнгей мен шығыс
маңғұлдарын көргенде көптен күткен ағайындары келгендей екі етек боп
елпек қағып, батыс маңғұлдарын көздері шалса болды, анадайдан-ақ
тұмсықтарын көкке көтеріп кекірейіп шыға кедетін көрінеді. Əрине,
мұндай көпе-көрнеу алалаушылықтан алауыздық қоздамай қоймайды.
Алауыздықтың арты жанжалға жалғасары, сірə, белгілі. Жанжалдың
арты - бекісу емес кетісу. Шүршіттерге де керегі сол. Пəлен ғасыр
бойына желкелеріне мініп келген көшпенділердің бір-біріне айдап салып
ірит-соқ қып қояды. Əуелі күллі маңғұл тағындағы Шыңғыс əулетінің
ұланы Елбек хан ойраттардың көсеміне қысастық қып өлтіртеді. Оған
ызаланған ойраттар Елбектің өзінің көзін құртады. Елбектің көзі
құрығанмен, Шыңғыс əулетінің көзі құрымайды. Арада елу жыл
өткенде күллі маңғұл тағының жаңа иесі Адай хан асау ойраттарды
жуасытам деп жүріп, Елбектің кебін езі киеді. Бас-аяғы елу жылдың
ішінде əмбе маңғұл тағының екі иесінің түбіне жеткен ойраттардың енді
қалған маңғұлдармен қайдан басы піссін. Ірге ажыратып кетуге мəжбүр
болады. Ойрат байғұстардың бөлініп шыққанмен де, бəрібір,
айдарларынан жел есе қоймапты. Бір жақтарында – Қанғай, бір
жақтарында – Маңғолстан, күнгейінде – Гоби, теріс-кейінде – Ертіс пен
Енисей арасын ен жайлап жатқан Алтын хан ұлысы. Қай жағында да:
«Келе ғой!» – деп бауырын ашып, емешегі үзіліп отырған ешкім жоқ. Бəрі
де жер астынан жік шыққандай, ежірейе қарайды. Оның үстіне көшпенді
байғұстың базарсыз күні бар ма? Малының еті мен майын – астыққа,
жүн-жұрқасын шыт-шыбырға айналдырып беретін қытай базары енді
көздерінен бір-бір ұшты. Көк найзаға табынып, қалған аусар жұрт жанжағына жас бөрідей жалақтай қарап, алқымынан ала кетер, арқасына
сала кетер қоғыр қошақан іздеді. Көздеріне Самарқан, Бұқар, Хиуа, Шаш,
Сайрамға баратын қасқа жолды кесе көлденең бəгеп жатқан Мағолстан
ілігеді. Есенбұғының заманында Мағолстан жапыра тиген жоңғарға еш
қайран қыла алмай, сонау Шашқа дейін жіберіп қойды. Бірақ, қанша
қоңыр қозы болғанмен де, ызғындай Мағолстанда біраз азу да жоқ емес
еді. Шамалы да берісе қоймады. Алайда, терістік батысында Шəйбан
тұқымынан, түстігінде Ақсақ Темір əулетінен, шығысында ойраттардан
көрген құқайы аз болғандай, ішіндегі итір-қылжың қосылып əбден
титықтаған Мағолстан ақыры қашқарлық тараншының иінінде ит
сілікпесі шығып көнерген алажолақ шапандай тоз-тоз жыртылып
бітті. Бір шалғайы Шəйбан тұқымының, екіншісі – Темір əулетінің,
жағасы жоңғарлардың аузында кетті. Ойраттардың дегендері бəрібір
болмады. Батысқа қарай еңмеңдеген қыл жалаулы қырғи түмендердің
жолын кескестеп жаңа құрылған Қазақ хандығы жатып алды.
Содан бері қазақ пен жоңғардың қолы бір-бірінің жағасында келеді.
Шыңғыс əулетін тақтан тайдырып, бұрын өздерін кіріптар қылған
жұртты енді өздері кіріптар етіп алған қытай боғдыхандары мен əмбе
маңғұл тағындағы Шыңғыс тұқымы ұлыстарынан қысас көріп отырған
ойраттардың өрісі жылдан-жылға тарыла берді. Тайшылардың кейбірі
Еділ ауды, қейбірі Көкенұр ауды. Бірақ, жоңғар шапанының етек-жеңі
күзелген үстіне күзеле түсті. Олар Алтын хан мен қазақ ұлыстарының
арасындағы тар саңылауға сыналап кіріп, Ертістің бойын емін-еркін
жайлап, Есілге қарай бет түзеді. Бірақ, ойраттардың алдында жабыла жер
тістелеген қоңыр қошақандардың бүйірі бəрібір бұлтия қоймады. Ол
қырсықты біреу шүршіттен, біреу халқа маңғұлдарынан, біреу
қазақтардан, біреу теріскейден тіміскілеп тыным таптырмай бастаған
орыс əкімдерінің шолғыншыларынан, ал біреулер, бəрін де қойып, қанша
өріске айдасаң да, шөпектеп жүріп тоюды білмейтін құзғын құрсақ
қошақандардың өздерінен көрді. Алайда, істің бүйтіп айрандай
бұзылуына осы біздердің де қатысымыз жоқ па екен деген күман еш бір
торғауыт, ешбір елеуіт, ешбір дүрбіт, ешбір шорос, ешбір қошауыттың
ойына кіріп шықса, не дейсің! Ойраттар солай қой соңында қой болып та
біраз заман көшіпті. Əлгіндей ес кіргізіп, етек жиғызар азамат күндердің
күнінде шорос тайпасынан шығыпты. Бет-бетіне бытырап жүрген
жоңғар тізгінін бір қолға жинақтауға алғаш рет тəуекелі тұрған ХараХула тайшы екен. Ол өз дегеніне жете алмай, арманда кетті. Оның
дегеніне ұлы Батыр жетті.
Иə, қай жұрттың да сондай өткінші жанбағыстың соңында далақтап шаба
бермей, бір сəт алды-артына ойлана көз салып, басындағы қырсықтың
сырына үңіліп, одан құтылудың жолы – өз ноқтасын, жосық білетін
көшелі азаматтың қолына сеніп тапсыру екенін ұғатын кезі де болса
керек. Тек халықтың сондай кемел іске құлқы құлаған тұста, одан
əлгіндей көсем азаматтық туарын айт. Тек əлгіндей көсем азамат
туғанда, халқының соңынан ерерін айт. Əйтпесе, халықтың құлқы
түзелгенде, бұйда ұстайтын ешкім шықпай, ондай бұйда ұстар туғанда,
жұртының басы піспей, қашанғы қара шацырақтарын қараптан-қарап
жығып алып жатқан кемталай халық аз ба? Сорға батар сормаңдай жұрт
сондай берекетсіздікке тап болады да тұрады. Алға жүрер халқы бар да,
қарынының тойғаны мен иінінің жылтырағанына мəз боп қалғып қалған
бұйда ұстарлар бақ байлайды.
Əбілқайыр соны ойлағанда, мойын омыртқасының біреуі күрт
омырылып түскендей, еңсесі жығылып еңкейіп кетеді. Шіркін, мынау ай
асты тіршілікте өз жұртыңа не керек екенін бес саусағыңдай біліп тұрып,
оны жүзеге асыруға тəуекелің де, ақылың да, қажыр-қайратың да
жетіп тұрып, бірақ ол ниетіңді жүзеге асыруға алдымен сол емешегіңді
үзген еліңнің өзі дес бермей, бетіңнен қақпайлап, көкірегіңнен кері
итеріп, сыртың бұтін, ішің түтін күн кешкеннен асқан тауқымет бар
дейсің бе! Ал, əлгі Хара-Хуланың ұлы Батыр анасының қағанағынан тəж
киіп, тақ мініп туған неткен бақытты жігіт еді! Тізгінді ол алғанда,
əншейінде, ала ауыз жоңғар қыңқ демепті дейді. Далайлама оған Ерден2
Батыр қонтайшы деген құрметті атақ беріпті дейді.
Сол Ерден Батыр қонтайшы өз жұртының бас тізгінін бір өзі ұстап,
айтқаны болып, атқаны тиіп, шаршысына толып тұрған абыройлы
2 Ерден - маңғұлша асыл тас, асыл қазына, байлық деген мағынаны
білдіретін ұғым (Ə.К.)
шағында мың да елу бірінші қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған қой
жылының қыркүйек айында бауырайы семіз жабағының сүбесіндей
сары ала, қоңыр ала боп қатпарланып жатқан Тарбағатай аясында
Жоңғардың, Көкенұрдың, Халқаның жəне Еділ бойының тайшыларының
бірде-бірі қалмай түгел жиылған Құрылтай3 жиынын өткізеді.
Сол кезде Жоңғар айтып келген қорқынышты əңгімелер қазақтардың
əлі күнге жадынан шығар емес. Күллі жоңғар ақ түйенің қарыны
жарылғандай қатты қуаныпты. Қазақ қуанса, өз етегіне өзі сүрініп
дадбақтап бітеді ғой. Ал ойрат қуанса, қабағынан қар жауып, арқырапкүркіреп айбынданып кететін көрінеді.
Құрылтай біткен күні ұлан-асыр той басталды. Майсасы жығылмаған
кең көгалға бүкіл бір ауылдың жаны түгел сыйып кеткендей сары ала
жібек шатыр тігілді.
Əлгі сары ала шатыр тігілген дөңгелек көгалдың жан-жағы зереңнің
кемеріндей тіресіп тұрған тығырық тау. Тығырық таудың баурайы бұйра
жыныс, бұйра жыныстың іші атқылаған ақ бұлақ. Бұлақ басы ұлыс-ұлыстан