Үркер - 41

барады. Кісі өлтіріскен жерлері жоқ еді. Бұл неткендері? Ақ патшаның
елшісі
келгенде Орта жүз ру басыларының ішінде əлі сырын байқата қоймағаны
Қошқар ұлы Жəнібек демейтін бе еді? Мыналардың қырындап өткені оның
да қыдиықтанып қалғаны ма? Ендеше, елшіден не алам деп бара жатыр?
Бəрі
де бұның төбесінен секіргісі келеді де тұрады. Сонда Жəнібектің де Сəмеке
манындағы керауыздарға қосылғаны ма?! Ол сілекей ауыз сүмелектер ханға
да басын иіп сəлем бермейтін керік неменің ауызын қалай алып жүр екен?
Сұлу қатыннан басқаға көзі түспейді дейтін еді, Сəмеке əлде баяғы бұл
сыйлаған қалмақ сұқсырынан да асқан перизат тапты ма...
Қырық қылаң бұның ауылының тұсынан өтіп кетті. Хан іргеден көзін
тайғызды. Ішіндегі бұлқан-талқанды байқатпайын деп тығыз өскен қара
сақалын бір сипап қойды. Манадан бері байқамапты. Оң жақта Мырзатай
отыр екен. Жездесінің ойын желкесінен аңғарып қойғандай үн-түнсіз
орынынан көтерілді. Сол-ақ екен елші қосы жайғасқан күн батысқа қарай
шауып бара жатқан ат тұяғының дүсірі шықты.
Əбілқайыр ханның көзі алайьш барады. Іштей тымырсық ашуға
булыққанда, өзіне-өзі ие бола алмай сабыры сарқылар түста ғана сөйтуші
еді.
Апырай! Апырай! Көңіліне сөз оралмай, көмейіне əлдебір сиқыр қыл арқан
тығып жібергендей қылғынып бара жатты. Жəнібектің де олардың жағына
шыққаны бұның өрісінің біржола тарылайын дегені ғой. Қарсы топ
Бөкенбай
екеуінен күдерін үзген ғой. Қалмақ елшілеріне оң жауап
қайтармайтындарын
білген ғой. Сосын буған дейін бет пердесін ашпай келген Жəнібекті салып,
елшіні Сəмеке ұлысына шақырып алып кетпек қой. Сөйтіп бұны бұйыра
ма,
бұйырмай ма деп қаралай, күпті болып отырған есек дəме үміттен де
айырмақ қой! Жан-жақтан сығалай қарап отырған қызылкөздердің алдында
біржола масқара қып кетпек қой! Жоқ, ол дегендері бола қоймас. Егер
елшінің көмейі ондай солқылдақтық байқатар болса, азғырғанға еріп,
мұның
іргесін қүлазытып көшіп кетер болса, онда оның да жолына жуа бітер. Оны
істейтін көктегі құдай емес, жердегі өзі. Жəдік тұқымын өйтіп масайратып
қойғанша, көрер масқараны көріп, Доржы мен Лобжының тентектеріне
қосылып, асырды салып өтеді. Ендігі гəп елшіде! Бұ да бір қылпылдай
бермей сынап көрсін! О неме де басы болса, қалмақтан елші келіп
жатқанда,
айдаладағы Жəдік тұқымының айтқанына көне қоймас. Егер олардың
айтқанына көнер болса, Əбілқайыр ұлысынан асар-аспаста қанды кездікке
жолығар, сосын оның обал-сауабын ақ патшаның алдында кергіме тұқым
өз
мойындарына көтеріп алар. Мейлі, сөйтсе, сөйтсін. Мынандай бола ма,
болмай ма деген екі ұдай хəлден сонысының өзі артық! Құдайдың мана тал
түсінде көздеріне біреу құрым киіз байлап қойғандай оң мен солын таба
алмай, керінгенге соқтығып жүретін көрсоқыр қазақ Жəдік тұқымының да
көкейін тескен, өздері айтатындай, кең далада армансыз көсіліп арсалаңдап
жүретін бұла халықтың еркіндігі емес, үш арыс алаштың бас ноқтасы мен
бас
тақыты екенін, оны ұстатып жатса бүгін өздері пəлекеттеп отырған орыс
патшасының аяғын жалауға олардың да ындыны құрып отырғанын білсін...
Бірақ бұл езіне бұйырмаған алтын тақты оларға бұйыртып қоя ма!
Өздерінің
істемегін өздеріне істейді.
Əбілқайыр бұл жолы елшінің үйінің іргесінен сығалап суқақтамайды. Не де
болса, өзі білігіне салады. Пайдам дегенін қылсын...
Орта жүзден елші келгелі хан ауылымен арадағы жалғыз аяқ соқпақтың
шаңы тағы да басылып қалды. Ертелі-кеш сұқақтап шықпай қоятын
орыстар
мен башқұрттардың да қарасы құрыды. Ондай-ондайды елең етпейтін тек
Сарытайлақ қана. Сəске болар-болмаста ерең-серең етіп сол келе жатады.
Ымырт үйіріле ебіл-себіл боп кетіп бара жатады. Ол қазір бұрынғыдай
ертелі-кеш балға тықылдатып отыратын Зердебайды ғана жағаламайды.
Табалдырықтан аттамай жатып жан-жағына жалақ-жұлақ қарайды. Көзіне
Торғын түссе болды — салбырап сыртқа айналып кеткен жаялық ерінін
жия
алмай ыржың етіп күліп жібереді. Торғын əуелде оның осы бір арсалаң
мінезінен сезіктенуші еді. Қазір бойы үйреніп келеді. Қанша дегенмен,
атасы
еркек қой, осы бір жайын ауыз жігіттің көрсе болды, ыржыңдай кететіні ме,
жоқ бірде ол əкеліп сыйлаған айна мен тарақ па — əйтеуір не əсер еткені
белгісіз, бұрын шешесі құсап балағын жинай алмай, қалай болса солай
жүретін салпы етек қыз кейін үсті-басына көп қарағыштайтынды шығарды.
Қолы қалт етті-ақ сандық ақтарады. Шешесінің көптен бері қоқырсоқырдың
арасына тығылып қалған əлекей-күлекей дүниелерін шығарып ап, үстібасына өлшеп көреді. Сыртынан біреу қарап тұратындай ойқы-шойқы
жүрістұрысы да түзеліп қапты. Онсызда ақ пен қызылдың жарастықты
үйлесімінен
тұратын əдемі жүзі кейінгі кезде тіпті бал-бұл жанып кеткен. Ұшқын атқан
тостағандай жанарын бір төңкеріп қарағанда, кім-кімнің де көкірегі дауыл
шайқап өткендей алай-түлей болады. Сарытайлақ жігіт келген-кеткенінде
мынандай періште сұлудан көзін ала алмайды. Тіл қатуға жүрексіне ме, жоқ
айдалада ескен қыр қызы сезіме түсінбейді ғой деп сескене ме, көмекейіне
тығын тығып қойғандай, көзі көкшірейіп үн-түнсіз телміреді де отырады.
Онсыз да жалақ еріні тозған жаялықтай жалбырап барады. Сонсын
қызықтай
ма екен, қыз да оны көргенде, оң жақ мықыны бір бүлк етіп, мырс етіп
күліп
жібереді.
Бұрын ұстаның үйінде үсті-басына қайдағы бір алба-жұлбаны іліп ап күлкүл болып жүретін бала қыздың мына езгерісін Сартайлақтан басқалар да
аңғарып қалған сияқты. «Бопай ханша өй деп жатыр, бүй деп жатыр», —
деп
бас төлеңгіт келгіштейтінді шығарыпты. Шалғы мұрты жылтырап, орақ
мұрыны салбырап, əйел көрсе əукесі салақтап кететін бұл неме кіріпшыққан
сайын Зердебай ішіне мүз жиып жиырылып қалады...
Мəмбет мырза оңаша қалды-ақ, темір сандықтың түбіне тығып, жұрт
көзінен жасырып сақтап келген қатырма қалың дəптерін алып ақтара
бастайды. Оны оқыған сайын мынау қазақ даласына келгелі өз басынан
өткерген көп тауқыметі көз алдында сайрап келе қалады.
Кейде ақ қар, көк мұз қыста, ақ түтек боранда тас төбеңнен бір жылт етіп,
қайта жоғалып кететін күн көзіндей баянсыз үміт əуре-сарсаңға сала-сала
енді, міне, əбден торықтырыпты. Қалың дəптерге қосылып жатқан əр бетті
оқыған сайын бір күрсініп қояды. Күрсінбей қайтсін, кеңіл орнықтырардай
бір жылт еткен жылы шырайлы сөйлем кездессейші. Бəрі де үрпиген
жүрегіңнің басына су бүркіп шошынта түседі.
«Майдың жиырма бірі күні Орта жүзден жылда осы уақытта əтетін қазақ ру
басыларының дəстүрлі құрылтай жиыны жуырда қалмақ қонтайшысы қол
жиып қазақтарға қарсы жорыққа шықпақ деген хабар келіп, əр ұлыс өз
басымен қайғы боп кеткен себепті биыл жиылмайтынын айтып, Тевкелевті
Орта жүзге ертіп кетуге шақшақ арғынның биі Бөкенбай келген-ді. Бұл
қазақ
та кім көп, Бөкенбай-ақ көп екен. Бұған дейін Тевкелев өзінің досы табын
Бөкенбай Қара ұлын ғана білуші еді. Енді, міне, шақшақ Бөкенбай келіп
отыр. Ол: «Атым — Бөкенбай» — дегенде бұл қайран қалып еді. Мейман:
«Таңданбаңыз, Найманда қанжығалы Бөкенбай тағы бар!» — деді.
Тевкелев
оған екі-үш апта жол жүріп жететін жерге елшілігін көшіріп баруға,
келігінің
бəрінен айырылып, құр тақым отырғанын, егер Орта жүз билері өздері
келіп
ант берер болса, құшақ жайып қарсы алатынын айтты. Шақшақ
Бəкенбайдың
хабарына қарағанда, Лобжының елшілері Орта жүзге де барған көрінеді.
Олар ол тарапта да жұртты Шерін Дөндік пен орыстарға қарсы жорыққа
шығуға азғырып жүр дейді. Тевкелевке анада Əбілқайырға айтқанын
шақшақ
Бөкенбайға да айтып берді. Бөкенбай орыс елшісінің жүйелі сөзіне мойын
ұсынып, қасына еріп келген бір қазақты «Қалмақтардың азғырғанына еріп
опа таппайсыңдар!» — деп айтуға Орта жүзге қайта шаптырды. Ол қайтып
келгенше өзі орыс елшісінің қосында жата тұратын болды.
Майдың жиырма бесі күні тілмаш Тевкелевке Бекшора деген башқұрт
келді. Оны қазақтар тарапынан қайта-қайта барымтаға ұшырап, талантаражға түсіп отырған Сібір башқұрттары жіберіпті. «Қазақтардың
мынандай
еліріп жүргеніне қарағанда, ақ патшаның елшісі аман бола қоймас, елі ме
екен, тірі ме екен, біліп кел!» — деп жұмсапты.
Майдың жиырма сегізі күні Тевкелев Бекшораны еліне аттандырды. «Хат
берсем, жол-жөнекей қазақтар ұстап алса, басыңа қауып төндірер. Менің
мындағы хəлімнің қалай болып жатқанын аман жетсең, ауызекі де айтасың
ғой!» — деді шығарып салып тұрып.
Майдың отызы күні қарсы топтағылардан екі адам Əбілқайырға келіп:
«Орыстың елшісін басыңның аманында бізге бер. Берсең бергенің,
бермесең
қара-құрым қол жиып кеп тартып аламыз. Шаңырағыңды ортаңа түсіріп,
басыңды күлге домалатып кетеміз!» — деп қорқытыпты. Хан қаһарына
мініп,
екеуін де ұстап алып, аяқ-қолдарына кісен салып байлатып тастапты. Екіүш
күннен соң біреуінің кісенін шешіп: «Сені жұмсағандарға барып айт. Өз
бастары əз мойындарына салмақ боп жүрсе, келіп керсін. Əбілқайыр да
қолына бүйен байлап отырғаы жоқ. Кімнің басының күлде домалайтынын
бір
алла білер. Өйтіп, жал астынан жұдырық түйгенше, ол немелер келіп
сейлессін. Егер əлгіндей ойларынан тыйылар болса, сығай-сыйды
Əбілқайыр
да біледі. Хан ауылынан құр иін аттанамыз деп қорықпасын. Ал мына
серігің
солардан жауап келгенше осылай темір тістелеп жата тұрады», — депті.
Июннің он үші күні елшіге Əбілқайыр, табын Бөкенбай, тама Есет
батырлар келді. Олар Доржы Назаров пен оның баласы Лобжының
жіберген
елшілерін елдеріне қайтармақ көрінеді. Айтар жауаптары: Шерін Дөндік
пен
орыс қалаларын шабуға ешқандай əскер бермейміз. Егер ұлы императрица
ағзам қазақ əскеріне қалмақ бұзақыларын тыйып бер деп бұйрық етсе,
ондай
жорыққа аттануға əрқашан да əзірміз.
Əбілқайыр елшіге: «Ұлы патша ағзамға адалдығымызды білдіру үшін
мынау қалмақ ұлысбектерінін бізді азғырып жазған хатын апарып
тапсыруға
арнайы кісілер аттандырсақ қайтеді?» — деп ақыл сұрады.
Оны тілмаш Тевкелев қуана мақұлдады.
Бекенбай батыр елшіге еткен февраль айында кейбір қазақ руларының
қалмақтарды шабайын деп жатқанын айтып жеті жігітін Доржы Назаровқа
жұмсағанын айтты. Ол кезде Доржының орыс патшасына опасыздық жасап
жүргенін білмепті. Сөйтсе, ол жіберген жеті жігітті жолда Жайық
казактары
ұстап алыпты. Батыр елшіге: «Сол жазықсыз жеті жігітті тұтқыннан босату
керек деп Мəскеуге хат жазбас па екенсіз», — деп өтініш қылды.
Июньнің жиырмасы күні тілмаш Тевкелев қолына хат беріп Иван Курчевті
Уфаға аттандырды. Əбілқайыр қалмақ ұлысбектерінің хатын апарып беруге
шақшақ арғын Жабай деген қазақты қасына ертіп жіберді.
Июньнің жиырма бесі күні Россияға бағынамыз, оны айтып Мəскеуге
барып қайтуға əзірмін деп жоғары қарақалпақтардың бас пірі, Хиуа
ханының
қайын атасы Ұланқожа келді. Жоғарғы қарақалпақтардың саны отыз мың
түтіннен аспайды. Қалалары, қыстаулары жоқ, бəрі бір жерге жиылып ірге
ажыратпай отырады. Жер жыртып, егін егіп күн көреді.
Ұланқожа Тевкелевке соғыс қыларсың деп қабырғасы ырсиған бір аңғалсаңғал арық бие жетелеп кепті. Əкелген сыйлығының сиқы сол.
Тевкелевтің қапшығының да түбі қағылып қалған кез еді. Оған бір бас
қызыл былғары, екі шаршы қытайы жібек берді.
Июньнің жиырма тоғызы күні көңілдес ру басылары қарсы жақтың
адамдары үш топ болып барып башқұрттардың жылқысын айдап кеткелі
жорыққа əзірленіп жатқанын айтты. Тевкелев башқұрттарға қапы қалмасын
деп астыртын адам жіберіп хабар салды.
Июльдің үші шақшақ Бөкенбай Тевкелевке тағы да жолығысқа келді.
«Маған еріп жүріңіз. Орта жүз билерінен ант алуыңызға қолқабысымды
аямаймын», — деді. Тевкелев: «Күні кеше ғана Уфа башқұрттары Орта жүз
барымташыларынан отыз кісіні өлтіріп, екі жақтың арасында қан төгіліп,
шалқайысып тұрған кезде қайтып барам?» — деп жағдай айтты. Шақшақ
Бөкенбай өз ұлысына жалғыз қайтуға мəжбүр болды. Шақшақ Бөкенбай
ұлыстас ру басыларын орыс патшасының қол астына өтуге үгіттеуге уəде
берді. Тевкелев бидің ол сөзіне разы болып, Жəнібек батыр екеуіне отыз
сомға тарту тартты.
Июльдің тоғызы күні қарақалпақ тұтқынынан босаған башқұрттарды
Уфаға
апарып салған Құдайназар мырза қайтып оралды. Оны Əбілқайыр мен
ханды
жақтайтын ру басылары орталарына алып көп əңгімелесті. Құдайназар
мырза
өте көңілді екен. Уфаның жаңа воеводасы Кошелев тақсыр құшақ жая
қабылдап, тарту-таралғыны мол тартыпты. Құдайназар Уфаны айтқанда
ауызын ашып, көзін жұмады. Қаланы күзетіп тұрған атты əскер мен жаяу
əскердің өзі жиырма мыңнан асады дейді. Бұл хабарды естігенде ру
басыларының жақтас жағының көздерінде жылт ойнап, қарсылас жағы
үрпиісіп қалысты.
Июльдің он бірі күні Тевкелевті Бөкенбай батыр қонақасыға шақырды.
Онда Əбілқайыр хан мен оның жағындағы ру басылары түгелге жуық
жиналды.
Июльдің он екісі күні кеше Бөкенбай батырдың ауылында қонақта
болғандарды баяғы ақ патшаға елші боп баратын Құттымбет би шақырды.
Июльдің жиырма төрті күні Əбілқайырға Сəмеке ханнан хабаршы келді.
«Қалмақ қонтайшысы отыз мың əскермен жорыққа шыққалы жатыр, қапы
қалмасын», — депті. Əбілқайыр өз ұлысының пұшпақ-пұшпағына кісі
шаптырды.
Июльдің жиырма алтысы күні Əбілқайыр қонтайшы əскерінің саны қандай
екенін, қай жерге келгенін, бастап келе жатқан кім екенін біліп келуге
Ақжігіт деген кісіні Орта жүзге жұмсады.
Августың он бесі күні Тевкелев капитан Дубровиннен полковник
Гарбердің керуенінің қалай тоналғанын естігенін, бұны қазақтар
тұтқынынан
босатып алу үшін ақша жібергелі жатқанын жазған хат алды.
Августың он алтысы күні Орта жүзге кеткен Ақжігіт қайтып оралды.
Қалмақтар мен қазақтар арасында тағы да шайқас бопты. Оған қалмақ
жағынан Шақпақ басқарған жеті мың əскер қатысыпты. Қазақтар жиырма
үйінен, қарайған малынан айырылыпты. Тевкелев башқұрттары былайғы
қазақтардан қонтайшы бұл жолы 200 үйді, алты мың жылқыны, он мың
қойды алдарына сап айдап əкетті деп естіді.
Августың жиырма бірі күні бұларға жақтас қыпшақ биі Төле батырдан
адам келді. Ол Төле ауылдарына Орта жүз қазақтарынан қырық шақты кісі
келіп қонғанын, төрт орысты тұтқын қылып айдап бара жатқанын, егер
оларды құтқарып қалуға Əбілқайыр мен Тевкелев көмек жіберсе, өзінің де
қолғабысын аямайтынын айтыпты. Əбілқайыр қасына Құдайназар мырза
мен
жиырма кісі алып, Тевкелев отыз башқұртты ертіп əлгі қазақтарды қуып
жетуге аттанып кетті...».
Қалың дəптерді қанша ақтарып оқыса да, осыдан басқа айтары жоқ.
Тевкелев өзінің тышқанның ізіндей ұсақ жазуына қарап отырып ойға батты.
Жан-жақтан көзіне көрсетпей жайылған қыл тұзақ бұрынғысынан да
тарыла
түсіпті. Қалмақтар ереуілінен іс шықпаған соң Орта жүз əміршілері
іргелеріндегі башқұрттарға соқтығуды көбейтті. Башқұрттар да қанға қан,
жанға жан деп қазақтардың өрістегі жылқысына тиіп, қуып кетуді жиілетті.
Уфамен екі ортаға адам қатысудан қалып барады. Орыс шекарасына тиісіп,
малдарынан айырылып, көп жігітін тұтқынға қалдырып əбден қандарына
қарайған Сəмеке қол астындағы рулар сонау Уфадан жолаушылап келе
жатқан орыс пен башқұрт көрсе, төбе астынан бұрқ етіп тусе қалып,
ноқтасынан ұстай алып, өз ұлыстарына жетелеп кетеді. Кіші жүздегі
Əбілқайырға қас қарсы топтағы ру басылары да Тевкелевтің маңындағы
орыстар мен башқұрттарды оңаша шықса, ат көтіне өнгеріп əкетіп, Сəмеке
ұлысына асырып жібергілері келіп жаланып-ақ отыр. Енді Тевкелевке
қалған
қазақтардан да ант алу былай қалып, мынау құтырына бастаған есер
даладан
басын аман алып кетудің өзі арман бола бастады. Ол баяғы келгендегідей
қып, қара нөпір нөкерімен аттанып кете алмайды. Ал, биылғы жер қатқақта
құтылып алмай, келесі қысқа қалса күнінің не болары белгісіз.
Тевкелев қолындағы дəптерді темір сандыққа салып, орынынан тұрып,
аядай киіз үйдің ішінде ерсілі-қарсылы сенделіп кетеді. Сонда не істемек
керек. Əуелі мынау қасындағы нөкерден құтылғаны жөн. Оларды өзі
осында
отырғанда Уфаға аман-есен бір жеткізіп салса, артынан өз басына не күн
туса
да, көріп алар еді. Тіпті болмай бара жатса, бір күні түнде қашып кетер!
Қасындағыларды қырып алмай аман апарса, ақ патша қашып кеткенін
кешпес дейсің бе?! Енді, не де болса, ебін тауып аман құтылғаннан басқа
амалы қалмай барады. Аз де, көп де, қазақтың екі арасының басында
отырған
екі хан, екі сұлтанның анты бар. Жүздеген қазақ билерінің орыс боданы
болуға ризамыз деп қол қойып берген қағаздары тағы бар. Қазақ жеріне
бағыт түзегісі келіп жатса, ақ патшаға соның өзі де аз сылтау, аз ілік емес.
Енді мынау бір жақтан жоңғар тіріліп бір жақтан қалмақтың аузы бөлініп,
бір
жақтан башқұртпен екі орта бүлініп тұрған кезде Орта жүз билері жер
түбінен ант береміз деп келе қоймас. Ал, өзінің Əбілқайыр мен Бөкенбай
маңынан аттап шықса, күнінің не болары беймəлім. Мұндай қиын-қыстау
кезде Батыр сұлтан бастаған қарсы топ та ымыраға келе қоймайды. Қайта
былтыр күзде құдай айдап Батырдың езі келіп ант бергені қандай абырой
болған десейші! Енді сол антынан айнып қалған сыңайы байқалады.
Бұндай
жағдайда антты бұзудың жалғыз жолы — елшіні өлтіру. Енді, бұл далада əр
күн, əр сағат қауыпты. Сондықтан қасындағы Уфадан ертіп келген нөкерін
амалын тауып аттандырып жіберіп, өзі қазақтардың қолында əзірге аманат
болып қала тұрғаны жөн. Кешегі шақшақ Бөкенбайдың да не пиғылмен
келгенін бір тəңірдің өзі біледі! Башқұртпен алыс-жұлысты күннен-күнге
кебейтіп, орыс шекарасымен шиеленісті күнненкүнге күшейтіп отырған
Сəмеке қарауындағы ұлысқа өз аяғынан барып, бұны еле алмай жүр дей ме
екен! Алдап ертіп əкетіп, баяғы Дəулеткерей мырзаның кебін кигізбек
шығар! Жоқ, онысы бола қоймас. Бірақ, екі қолын танауына тығып, бос
барғанын көргесін, Орта жүз билеушілері қараптан-қарап отырар дейсің бе!
Бұрынғы бұрынғы ма? Шын шиқыман енді басталар.
Мынау жым-жырт тыныштық тегін ғой дейсің бе? Бұлар осылай үн-түнсіз
жатып алады да, төбеден түскендей қып бірдеңені бұрқ еткізе салады.
Айтушылардың хабарына қарағанда, маңайдағы ауылдарда тағы да баяғы
Маңтөбенің қасындағыдай астыртын жүріс-түрыс, жиын-мəжіліс, күбірсыбыр көбейіп тұрған секілді. Төбе-төбенің тасасымен суси жылысқан
суыт
жүргіншілер бұны мен Əбілқайырға соқпайды. Екеуін тағы да бөлектей
бастады.
Елші күні бойы көзін іргеден айырмайды. Бірақ ешқайдан қылт еткен бөтен
жолаушы көрінбейді. Көк мұнарға көмілген дөңбек жалдар өкпелеген
кісідей
дөңкиіп-дөңкиіп теріс қарап кетіпті. Мына даланың адамы түгілі жеріне
дейін жымысқы. Көзін сатып отырған жатжұрттыңтың ызасына тигісі
келгендей еш шырай танытпай көк сағымға малынып қырық құбылып
күлміңдейді де тұрады. Міне, жеті күн болды, төңіректен ешкім ат ізін
салған
емес. Құдды бұларды əлдеқашан жоққа санап санаттан шығарып
тастағандай.
Кейде бүйтіп пұшайман қып қойғандарынан қаумалап кеп шауып
əкеткендерінің өзі дұрыс көрінеді. Бірақ, мынау қаскөй жұрт айтқанға
көнбейтін қыршаңқы елшінің өкініштен еті жарылып, өз зəріне өзі
тұншығып
өлсін дегендей тұяқ серіппей тып-тыныш жатып алды. Дəл мынандай
қыршаңқылық тек осылардың ғана қолынан келер.
Жаз да өтіп барады. Көкжиектің көзді алдайтын көлгір сағымы да
сұйылайын деді. Бедірейген құла түздің үстіндегі безерген сұп-сұр
аспаннан
басқа көзге түсетін де ештеңе жоқ. Қарай-қарай төңіректе қанша
адыраспан,
қанша итсигек өсіп тұрғанын жатқа білетіндей болып алды.
Терістік бетте көз ұшындағы көк тастақтың тұмсығынан екі бұта
қарауытатын. Кесірткеден басқаға сая болып жарытпас қос тапал қараған
мынау көсенің иегіндей жылмық жазықтағы жалғыз көз қуаныш еді. Бүгін
түс қайта, міне, сол екі бүта аяқ астынан төртеу болып шыға келгені.
Тевкелев керегенің көгінің маңдайына батқанына қарамай ашық іргеден
телміре түсті. Көзіне қос көрініп отыр ма, жоқ анау екі қарайған шынында
да
қимылдай ма? Қимылдайтын сияқты. Төрт қарайған біресе бір-біріне
қосылып, біресе төртеуі төрт жаққа бытырай қашқандай болады. Екеуі
жүргінші болсын, олар қозғалсын-ақ. Ал, бірақ баяғыдан бері көк тасқа
жабысып жер бауырлап өскен екі бұта қалай, қимылдайды?! Шамасы,
бұның
ақылынан алжасайын дегені шығар. Көзі жасаурап барады. Əлгінде ғана
көкжиекке қадалып тұрған төрт қарайған төрт қара шыбын болып көк
аспанға көтеріліп барады. Ол жалма-жан көзін сүртіп қайта қарады. Əлгі
төрт
қарайған, шынында да, жұп-жұптан екіге бөлініпті. Арғы екеуі
бурынғысынан да құрдымдана түссе, бергі екеуі күдірейіп ірілене түскен
сияқты. Мыналар, расында да, жүргінші болды. Бұл жападан-жалғыз
ыржың
етіп күліп жіберді. Неге күледі, неге қуанады... Əйтеуір, бір тірі жанның аяқ
басқанына ма...
Қайдан шыға келгені белгісіз, жылмаңдап Юмаш жетіп келді.
— Тілмəш мырза, терістік жақтан екі атты көрінді.
Оның да дауысында қуаныш бар. Шамасы, мынау жым-жырт
тыныштықтан жұрттың да іші пысайын дегені. Не де болса, анау екі атты
көз
ұшында ербеңдеп тұрып алмай тезірек жетсе екен...
Көрші үйлерден де қауқылдасқан дыбыстар шыға бастады. Енді бəрі
іргеден көз алмай екі жүргіншіні тыпыршып тосты. Екі баран атты
жүргінші
елші қосының өздерін асыға күтіп отырғанын сезгендей баяғы сол бүлкек
желісінен танбай қойды. Ауылға жақындағасын аяңға көшті. Аттарын
маңғаз
бастырып желкеге кеп тоқтады. Алдарынан шыққан башқұрт жігіттерге
жүгендерін керенау ұсынды. Аттарынан шіреніп түсіп, қамшының сабымен
үстерін қақты. Сосын башқұрттардың біріне: «Алға түсіп, өзің баста», —
деп
белгі берді.
Қақ төрге шірене жайғасқан екеу əуелі қымыз ауыз тиді. Тақуалықтары
қыстап бара жатқандай, қолдарын жайып ағарғанға бата қылды. Бір-біріне
қарап қойды. Төр жақтағы сида сақалды сөз бастады. Оның əр сөзін оң
жақтағы бұйра сақал бас изеп қостап отырды.
— Бізді ру басыларының кешегі өткен жиыны жұмсап отыр, — деді олар.
— Ақсақалдар бір ауыздан елші мырзаның адамдарын өзінен бөлек
жібермейміз, керек кезінде бəрін бірге аттандырамыз деп пəтуа қылды.
Тевкелев мынаны естігенде төбесінен жəй түскендей болды. Əлгі екі
хабаршының сосын не айтқанын, өз қосынан қашан кеткенін, өзінің не
істеп,
не қойғанының еш бірін анық білмейді. Тек қасына қамшысын тізесіне
басып
еңгезердей боп Бөкенбай жайғасқанда барып есін жинады. Батырдың күн
қақты қоңыр жүзіне, тозаң қонған бозғылт қас-қабағы мен сақал-мұртына
қадала қарап біраз отырды. Дүниедегі ендігі сенері осы бір еңгезердей
адам.
Мына тамұқтан құтқарса тек осы ғана құтқара алады. Бірақ кейінгі кезде
бұның да иіні салыңқы, қабағы түсіңкі жүр. Тек, əйтеуір, қайдағы пəлеге
қайдан тап болдым деп опынып жүрмесе болғаны!
Елші əлденеден қаймығып отырғандай даусы дірілдеп сөз бастады. Сөйтсе,
Бөкенбай бəрін біледі екен. Кешегі жиында өзі де болыпты. «Елшінің өзін
ұстап қалайық та, адамдарын елдеріне жіберейік», — деп қанша айтса,
өңшең
өжеңдеген қызылкөз бой бермепті. Даурықпа тобырдың бір тобы: «Бұл
шоқыншық ноғай біздің арамызға келгелі көргені зорлық пен қорлық.
Оның
адамдары ертең елдеріне барады да, мында не көріп, не қойғандарын айтып
көздерінің жасын көл етеді. Оған ашынған ақ патша зеңбірегін күркілдетіп
бізге салады. Оларды жылдан аса бірге қаңғып қай сайымызда құдық, қай
жылғамызда бұлақ бар екеніне дейін түгел біліп алған мына сығырлар
бастап
келеді де, сайда санымызды, құмда ізімізді қалдырмай түгел қырып кетеді.
Одан да сүмырай елшінің көзін қүртып, су мүрын башқұрттарын ауылауылға бөліп əкетейік», — деп бой бермесе, Орта жүзден келген төрт би:
«Мəмбет мырзаны нөкерімен бізге ертіп жіберіңіз. Елдеріне қайтарамыз ба,
жоқ па, барғасын өздеріміз білеміз» — деп өзеурепті. Бөкенбай батыр қайта
сөз алып: «Орыстарды ойларына не келсе, соны істейтін біздің қазақ екен
деп
қалмаңдар. Олар өз басшысының бұйрығынсыз тышқан мұрынын
қанатпайды. Қазір елдеріне жіберсек, баяғыдағыны қазбалап жатпайды,
қайта
риза болып аттанады. Олар мынау жылқымен бірге жусап, қоймен бірге
жайылып жүрген біздің жұртымыздан ештеңе дəметпейді. Ал, егер ақ
жолтай
елшісін өлтірсек, ақ патша бізді бүйтіп алшаңдатып қоймайды, бір күнде
жетіп келіп көкемізге кəрістіреді. Ондай арам ойларың болса, басқаңды
білмеймін, мына мен қол қусырып қарап отыра алмаймын. Елші түгілі
қасындағы қара таяқ нөкерінің тұмсығын қанататын кісі табылып жатса,
қолында елем. Қол астымдағы ұлыстан тігерге тұяқ қалмағанша шайқас
салам. Егер ақ патшаның елшісіне қол көтереміз деп, өз
ағайындарымыздың
қанын арқалағыларыңыз келсе, өздеріңіз біліңіздер!» — деп орынынан
тұрып, шығыпты да жүре беріпті. Содан кейін не болып, не қойғанын
білмеді. «Шамасы, əлгі сөздері əзір мынау қасыңыздағы нөкерден айрылып
қалмау үшін ойластырған айла-шарғысы болар. Бұл желөкпе халықтан
ондай
сұмдық шығады деп те, шықпайды деп те айта алмаймын. Бірақ, кешегі
сөзім
сөз. Мен сендерді көзім тіріде ешкімнің зорлығына беріп қоймаймын!» —
деді, қара торы жүзі одан сайын қабарытып.
Мұны естігенде елшінің көзіне дөңгелеп жас келді. Шашала тіл қатты.
— Батыреке, мың да бір рақмет. Шынында да, ендігі бар үмітіміз
өзіңізде. Сіздің бұл жақсылығыңызды құдайдың да, адамның да
алдында ұмытпаспын.
Аманшылық болып, ақ патшаға жетер күн болса, аузыма алдымен өзіңіз
түсерсіз. Сіздің бұл артықша қызметіңізді ол да аяқ асты қалдырмас.
Бұл сөзіне Бəкенбай да толқып кетті.
— Айтқаным айтқан, Мəмбет мырза. Мен сіздерді ол қорқаулардың
тырнағына талатпаспын. Өз қолымнан жетектеп жеткізсем де, Уфаға аяқ
асыртармын, — деп орнынан тұрды.
Елші кеңілі біржолата орнықпаса да, батырдың мына сөзінен бір түрлі
сабасына түсейін деді. Бірақ онысы көп ұзаққа бармады. Көкжиектен ереңсерең тағы да бір төрт салт атты көрінді. Олар — Орта жүзден келген билер
болып шықты. «Біздің ұлысқа жүрмесеңіз, Уфаға жібермейміз.
Нөкеріңізбен
бізге жүріңіз. Бізге соқпай қазақ жұртында болдым деп ақ патшаның алдын
қалай көресіз!» — «Ау, Кіші жүзде болғанда бізге соқпай, олар бəйбішеден
туған да, біз тоқалдан туыппыз ба!» «Аты жер жарған ақ патшаның елшісі
бола тұра өйтіп сүйегімізге сынық түсірмеңіз». Бірінен-бірі өткен төрт
сұңқылдақ қанша сылап-сипағанмен Тевкелев те илікпеді. Оларға да
əнеугүнгі Бөкенбайға айтқанын айтып, күні кеше башқұрттардың қолынан
отыз бірдей арысынан айрылып отырған ордаға қазір барса, ашу үстіндегі
халықтың қаһарына ұшырап қалармын деп сескенетінін айтып
сылтауратты.
Төрт би аттарына түнеріп мінді. Əнеугүннен бері іш пыстырады деп
қарғап-сілеп келген жым-жырт тыныштық көзден бір-бір ұшты. Елшінің
күндіз күрсінуі, түнде уһілеуі көбейді.
Сергей Костюков қаннен-қаперсіз. Тал түске дейін ұйықтайды. Сиыр
сəскеде тұрады. Жан-жағындағы жапыр-жұпыр əңгімемен ешқандай
шаруасы
жоқ. Жуынып-шайынып, ысылдап-пысылдап шай ішіп алады да, хан
ауылына қарай аяңдайды. Хан ауылы да үрпиісіп отыр. Ол ауылдың да
ашық
іргелерінен жан-жаққа тіміскілей қарап отырған бір көз. Үй-үйде сыпсыңсыпсың əңгіме. Ол ауылдағы ештеңемен шаруасы жоқ кісі Зердебай. Баяғы
сол төрт қанат шатпаның ішінде баяғысынша көк ала түтін сап отырғаны.
Бір
күні жан-жағы ағаштың жаңқасына толып жатса, бір күні қиқым-сиқым
былғарыға толып кетеді. Өзі ұста, өзі зергер, өзі етікші, ағаштан түйін
түйетін шебер. Аспаннан қар жауып, дүниені қаран су алса да, өзінің керегі
барын біліп болған адамдай айналадан хабар да сұрамайды, хабар да
айтпайды. Біреу бірдеңе айтып жатса тыңдайды, ездігінен ешкімнен «не
естіп, не көрдің?» — деп сез қаузамайды. Мынау Сартайлаққа да əбден еті
үйреніп кеткен. Ол келмесе елеңдеп отыратынды шығарыпты.
Табалдырықтан аттаса, ыржың етіп басын бір изейді де, өзімен-езі болып
кетеді. Сартайлақ та нағыз жалықпас саппастың өзі. Тер алдына етпетінен
түсіп ап, жағын таянып оның қимыл-қыбырына қарайды да жатады. Кейде
күн батқанша ауыз жаппай əлденелерді сұрастырумен болады. Кейде күн
батқанша лəмим тіл қатпайды. Кейінгі кезде ауыз жаппауды азаитып, тіл
қатпауды көбейтіп барады. Ауық-ауық есік жаққа қарап қояды. Есіктен
бүгінде одан басқа ешкім аттап жарымайды. Анда-санда екі босағаны
бірдей
сықырлатып, сатыр-сұтыр аттап Бəйбек төлеңгіттің кіріп-шығатыны бар.
Оны көрсе, Сартайлақ өз-өзінен тыжырынып қалады. Бəйбектің жүрісі де
бір
түйе жоғалтқан кісінің жүрісіндей. Алым-берімі жоқ, сəл тізе бүгіп отырып,
жағдай сұраған боп қайта шығып кетеді. Зердебай ұста ол келгенде сазарып
қалады да, ол кеткенде бір жымиып қояды. Орақ тұмсық неменің діңкесінің
неге құрып жүргенін біледі. Орда маңындағы қараша ауылдын қызқырқынын жағалау — хан төлеңгіттерінің үйреншікті əдеті. Бұл үйге де сол
Торғын көзіме түсер ме екен деп келеді ғой. Торғын бүгінде ол түгілі бұның
көзіне түсіп жарымайды. Соңғы айларда қараптан-қарап сылана беретін
əдет
шығарыпты. Күні кешегі бала, о да бой жетейін дегені ғой. Өтіп бара
жатқан
заман-ай! Зердебай оны ойласа бір күрсініп қояды. Бет-ауызы шешесіне
тартқан ажарлы, мінезі бұған тартқан орнықты. Қол қусырып қарап
отыруды
білмейді. Осы үйдің отын-суы соның мойынында. Азғантай жандықтарына
қарайтын да сол. Кəсіпқорға біткен мал отарға қосылмайды. Ауыл маңында
жеке жайылады. Оны өріске айдап салатын, айдап əкелетін Торғын.
Иығынан
дорба түспейді. Тезек тереді, əкесі көрік қыздырар томаша отын жияды.
Əйтеуір күні бойы үйге тұрмайды. Қолды аяқтай бала боп, кісінің көкесі
боп
өсіп келеді. Құдайдың тек тілінен байлағаны болмаса, басқа міні жоқ.
Жалғыз қызы көзі жаутаңдап үйге кіріп-шыққан сайын Зердебайдың
көкірегін бір уəйімнің суық ызғары шарпып өтеді. Бірақ, онысын баласына
байқатпайын деп бір жымияды да, тық-тық балғасымен болып кетеді.
Күнде осы бір сарынды тіршілік. Сарытайлақ та осылай жатады-жатады да,
бесін ауа Торғын келген соң, онын бет-ауызына бір қарап ап қосына
қайтады.
Есіктен қыз кіріп келгенде жымың етіп орынынан көтеріліп қағаз-қаламын
суыра бастайды. Тақтайға қадаған қатырма қағаздың бетіндегі шимай
күннен-күнге бір таныс кейіпке көшіп келеді. Сарытайлақ Торғынды оң
жаққа тізе бүктіріп отырғызып қойып, оған бір қарап, қағазға бір қарап
шимайлай жөнеледі. Қанша дегенмен, жас немелер ғой, бір-біріне
қарағанда
беттеріне қантеуіп күреңітіп алады. Бірақ, екеуінің беттерінде балаға тəн
аңғалдақ пен адалдықтың табынан басқа ештеңе білінбейді.
Бүгін де Сарытайлақ бесін ауғанша жатты. Бесін ауғасын тыпыршып отыра
алмады. Зердебаймен қоштасып қосына қайтып кетті.
Зердебайдың үйінен шыққан Костюков аяғына жем түскендей ілбіп келеді.
Ауық-ауық артына жалтақ-жалтақ қарап қояды. Иығына бір дорба тезек
асып
ап үйіне қайтып келе жатқан Торғын бəрібір көрінбеді. Костюковтың кеңілі
құлазып не істер, не қоярын білмеді. Қосқа қарай беттеген сияқты еді, бірақ
аяғы əлдеқайда алып қашып беті ауған жаққа лағып келеді. Қайда келеді,
оны
өзі де білмейді. Мынау құла түзде сенделгенде де, маңдайыңды түзер
нысана
табыла бермейтін. Елшілік қосынан да, хан ауылынан да желке жақтағы
қос
қарайған кезге ұрып тұратын. Бұл да, міне, солай беттеді. Қос қараған
ескен