Үркер - 36

көбейді. Қырын қарап, қырыстана сөйлеуді шығарған кішкене шектінің
батыры Бақтыбай. Оттан-судан тайынбайтын көк жұлын неме кемді-күнгі
тауқыметті ауырсынбаса да, ит арқасы қияннан барғанда алдымыз құр,
қанжығамыз жұтаң қайта ма деп қоңылтақси бастады.
— Бір қолын Хиуаға, бір қолын орысқа жайып телмендеп отырған Қараған
түрікпендерін жылда ақ түйе бас қылғанда не табамыз? Одан да мынау
Жайық пен Жем бойындағы ызғындай құба қалмаққа неге тиіспейміз? —
деп
қыңқылдайды.
Шабдар қасқа шалқұйрық айғырдың үстінде түйенің жарты етіндей боп
шалқалап жатып алған Батыр сұлтан кеңірейіп құлақ аспай қойды.
Бақтыбайдың бір дəметер жері — Асмантай-Матайдың құмы еді,
Жəуміттер кей жылдары ойға құламай, сонда қыстап қалатын. «Жер
түбіндегі
Маңғыстауға аяқ салақтатып жүрмей-ақ, құм сағалаған түрікпендердің
сылаң
мойын арғымақтарынан бірер үйір қуып қайтсам да, ішім майлы», — деп
дəметіп келе жатқан батыр еш-қайдан жас тезек ұшыраспай, құлазып
жатқан
қу шағылдарды көргенде шалқақ басы көкірегіне қарай біржолата үзіп,
жанжағына жалбыр қабақтың астынан керенау көз тастап үнсіз келе жатты.
Жөңкілген қол сол бетімен Манатаның ернегіне жетті. Жалғыз аяқ тау
соқпағына тіреліп, алды-артына амалсыз көз салды. Арттарында мың бір
жылан ирелеңдеп ойнақ салғандай жаяу боран үйдей соққан жадағай
Үстірт,
алдарында — ішіне құйрық бауыр салып құдаларға ұсынған қара тегештеЙ
дөңгелек алқап, ақ шыңдар мен қара шоқылар ай құшақ қауып жатқан
Маңғыстаудың қара ойы. Ақ таулардың етегінде ойдық-ойдық сор
жалтыраса, қара шоқылардың күнгей баурайында кемпірдің қолынан жел
алып қашқан шүйкедей боп шөкім-шөкім тұман кілкиді. Арлан бөрінің азу
тістеріндей андыздаған ақ тұмсықтардың арасынан жалғыз сабақ ине
жіптей
ширатыла құлаған жіңішке жол тақтайдай тықылдаған тақыр сорды басып
өтіп, ойдағы ақ шоқы, қара шоқыларды орағытып бұлғақтай қашып
отырып,
қазір көзге көрінбей тұрған, бірақ анау түтіндей жатқан көкжиектің
қүшағындағы күркіреген кек теңізге барып бір-ақ тіреледі.
Ұшы-қиырсыз қара ойдың əр жер, əр жеріндегі жылымшы бұлақтардың
басында бүрісіп-бүрісіп отырған егдір, шəудір, абдал, салдыр, бозашы
түрікпендердің қара үзік ауылдары. Анадай-анадайдағы ақ шоқы, қара
шоқылдардың басында қысы-жазы қарауыл. Алыстан шаң көрінді-ақ,
бөріктерін бұлғалап белгі береді. Етектегі құрым үйлер ұйқы-тұйқы болады
да қалады. Азғантай малы мен дүниелерін құз-қиядағы ұры кеуектерге
тығып, өздері жан-жағы шаппа шың ойдық, таулардың басына көшіп
алады.
Хиуаның да, қалмақтың да, орыстың да қол астына түгел қарап болмаған
осы
өлкеге қазақтар айдап кетсең, артында сұрауы жоқ тұтқындары мен
шалқұйрық аруаналарына, серең аяқ, серек мойын арғымақтарына
қызығып
үсті-үстіне жортуылдап тұрады. Соңғы бесалты жылда Батыр сұлтанның
өзі
мынау қуаң түбекті əлденеше рет ала тозаң етті. Əншейінде ол мұндай
жорыққа сонау Қарағантүптегі айлаққа жан-жақтан саудагерлер
шұбыратын
мамыр мен қарашаның тұсында аттанушы еді, бұл жолы қыстың көзі
қырауда не түлен түрткенін кім біледі?..
Қолдың алды қасқа шыңнан ирелеңдей түсіп жатқан жалғыз аяқ жолмен
шұбалып төмен құлай бастады. Бақтыбай пəлен күннен бері омырауына
түсіп
кеткен сұлқ басын сол арада көтеріп алды. Соңындағы үркердей топ — өз
жігіттеріне бүрылды. Айналасы екі жүз елудей ғана жолшора шектінің
жігіттері нояндарының одырая қарағанынан бірдеңе анғарғандай
аттарының
басын тежеп іркіле түсті. Басқа қол ернектен түгел құлап, төмен асып
кеткенде Бақтыбай аттың басын кері бұрды.
Батыр сұлтан тағадай иіліп қоршай ораған аппақ шыңның етегіндегі ақ
тақырға жете беріп кідірді. Қолдың алды-артының түгенделгенін тосты.
Жұрт жанына тегіс жиылып болғасын жоғарыдағы қасқа шыңға қарап біраз
тұрды. Бақтыбай көріне қоймады. Əккі сұлтан қияс батырдың арам ойына
бірден түсінді. Кеуде кергісе, бес қаруы белінде келе жатқан қалың қолдың
көз қырынан ілігеді. Мынандай тар жерде енді ешкім қиямет шыңға қайта
өрмелеп, азғантай қиқар топтың артынан қуып жатпайды. Бұл жорықтан
елге
қайтып оралғанша кім бар, кім жоқ. Ертең ызғындай ел-жұрттың алдында
көрер зобалаңын көріп алар. Ал, қазір Жем, Сағызға төтелеп тартып,
қалмақтың шет ұлысына тиіседі. Шашау шыққан жылқысы болса, қуып
кетеді. Бұл сапардан Батыр олжалы орала ма, Бақтыбай олжалы орала ма —
оны бір алла біледі...
Сұлтан оң қолындағы Тəңірберді би бастаған қабақтар қолынынан екі
жігітті шақырып алды. Оны Жем бойындағы Лобжы тайшыға жұмсады.
Бақтыбайдың бара жатқанын хабарлады. Екі жаушы жаңа өздері түскен
Маната құлауының күн батыс бетіндегі Қаратүйе асуынан əбден көтеріліп
кеткенше күтіп тұрды да, аттарына қамшы басты.
Жолдарында кесекөлденең сұлап жатқан үздік-создық Қаратаудың екі
бетіндегі түрікпен ауылдарын кезек-кезек дүрліктіріп сүзіп щықты.
Бірақ ешқайсысынан іздеген хабарын шығара алмады. Қай-қайсысының да
айтатыны: «Былтырғы қарашадан бері əрлі-берлі өткен керуен керсек,
көзіміз
шықсын».
Қара жұрт, қара үзік ауылдарды қан жылата отырып, кек теңізге орап кіріп
жатқан Қарағантүпке барып бір-ақ тірелді. Суға сұғынған тар көсенің
басында о жер, бұ жерде қалқиып-қалқиып қарауытып тұрған
түрікпендердің
жел қайығынан басқа ештеңе көзғе түсе қоймады. Қорғантастың
басындағы
тас қоймадан да көңілге сезік қашыратындай ештеңе табылмады. Былтыр
күздегі кемелерден қалып қойып, енді көктем шығып, су аяғы кеңігенін
тосып қыстап жатқан дағара сəлделі алабажақ шапанды үнді, парсы, ауған,
қызылбас саудагерлерін көкіректерінен бір-бір итеріп омақастырып тастап
кетті. Жылқының қартасындай қыртыс-қыртыс қара ойдың қай қойнауын
да
аралап шыққанмен Бұхара мен Хиуаға беттеп бара жатқан сезікті керуеннің
хабары естілмеді.
Елден шықңалы екі кезі шоқтай жанып, өз-өзінен алабұртып, аруақтанып
келе жатқан Батыр сұлтан аяқ астынан қыңырайып сала берді. Мынадай ақ
шұнақ боранда осындай ит арқасы қиянға жол шығуында, шынында да, бір
мəн бар еді. Ақ патшаның əлгі кергіме елшісі ел шетіне аттамай жатып,
мұның көкірегінің басына орнай қалған көкше мұз жібісе, осы жолы жіби
ме
деп еді. Енді, міне, оның да неғайбыл боп бара жатқаны...
Қайып өлгелі қайнағасының қасында келе жатқан Батыр оның қай
айтқанын да екі етіп көрмепті. «Бар!» — деген жағына барыпты, «шап!» —
деген жауын шауыпты. Бірақ оны Əбілқайыр ешқашан қол бала санап
көрген
емес. Терезесін тең ұстады. Күллі жанарыс өз қолында болғанмен, мұның
қарауындағы алты шектінің ешбір шаруасына килікпейтін. Оны Батыр өзі
билеп, өзі төстейтін. Қайып баласын қағынан жерінген құландай өз
əулетінен
осынша қол үздіріп кеткен Əбілқайырға Жəдік тұқымының да атарға оғы
жоқ-ты. Батыр сұлтан оны да іштей сезіп-біліп жүрді. Сыр бермеді. Қайта
олардың солай күйіп-піскендеріне айызы қанатын. Оның да себебі бар-ды.
Тəуке өлгесін аға хандықтың жолы Қайыпқа түсіп тұрса да, алдын
кескестеген сол өз ұяластары еді. Ақ патшамен одақтасып, жоңғарға қарсы
күреске шықпақ болғанда да, тұяқ серіппей тым-тырыс жатып алған тағы
солар-ды. Тіпті кісі қолынан мерт болған əкесінің түсініксіз ажалын да
Батыр
ішінен сол өз тұқымынан көретін. Ал Əбілқайыр Қайып өз ағайындарынан
құқай көріп жүргенде, елден бұрын қол ұшын берді. Оның орыстан одақ
іздеу ниетін де елдің ең алдымен сол қүптады. Қайып ойда жоқта опат боп
кеткенде баласын қасына алып қарасқан тағы сол. Екеуі қостас болғалы
бүған ешқашан қоқырайып, қоқан-лоқы жасап көрмепті. Қайта бұның
атағын
дабырлап, абыройын асырып бақты. Бұл да аға ханның қасы мен қабағына
қарады. Күні кеше қол ұшын бермей кергіген ағайын енді мұны сыртынан
«күшік күйеу» деп құстаналайтынды шығарды. Өзара əңгімелерінде мұның
атын да атамай, «əлгі Əбілқайырдың қол шоқпары», «Өсеке тұқымының ит
аяғын жалап кеткен жалаңбұт», — деп отырады дейді. «Жаман қатын
байсақ,
жаман күйеу қайынсақ» деуші еді, Батыр қайнағасы түзге шыққанда дəрет
құманын өзі ұстап тұратын көрінеді, — деген пыш-пыш та құлағына тимей
қалып жүрген жоқ. Жəдік тұқымы бұл екеуінің арасына қырбайлықтың
қара
сынасы қашан қағылар екен деп, қанша сығыраңдасып, оңды-солды сөз
гулетіп баққанмен, оған Əбілқайыр да, бұл да апши қоймады. Қайта екеуі
де
дұшпандарының өйтіп өттері жарыдғанына іштей масаттанатын. Жəдік
əулеті батырды: «Намысына қанша шоқ салсаң да, былқ етпейтін жігерсіз
неме», Əбілқайырды: «Шайтанның да басын айналдырып ала алатын жады
неме» — санап, ел екеуін атыстырып-шабыстырмақ ниеттерінен өздері
торығып келе жатқан-ды, бірақ қүдай олардың көктен іздегенін жерден
берді.
Батыр сол бір күнді əлі ұмыта алмайды. Қаракесек Келдібеқұлы Қазыбектің
қаңқылдақ дауысы:
— Қазақ ғаскерінің бас сардары Əбілқайыр хан Мұхамбет қазы
баһадүр! — деп саңқ ете қалғанда Ордабасының адамы түгілі
тау-тасы жаңғырыға айқайлап қоя берген-ді. Неге екені белгісіз, аяқ
астынан тамағы құрғап, жағын аша алмай қалды. Қапелімде, ол мұны
жүрек
жарды қуаныштан шығар деп ойлаған-ды. Тісі-тісіне желімделіп қалғандай
көзі алақтап жан-жағына қарай берді. Жұртта ес жоқ. Желекті
найзаларын шошаң-шошаң көкке көтеріп желпілдесе шуылдасып жатыр.
— Əбілқайыр хан Мұхамбет қазы баһадүр!
— Əбілқайыр хан Мұхамбет қазы баһадүр!
— Əбілқайыр хан Мұхамбет қазы баһадүр!
Оған бір сəт тіпті көктегі күн көзіне де тіл бітіп:
— Əбілқайыр хан Мұхамбет қазы баһадүр! — деп күркіреп тұрғандай
көрініп кетті.
Жұртқа қосылып айқайлағысы келіп еді, тамағы қыжылдап үн шығара
алмады. Ұран төбенің басындағылар ауыз жаппай қақылдаи жатыр. Хан
қайтып тұр екен деп Болатқа қарады, о да Қазыбекке қосылып ауызын
жыбырлатқан болады. Бірақ екі иығы қуышып, еңсесі жерге кетіп шөге
түсіпті. Сəмеке күйек сақалы жылтырап, көзін жұмып, тісін ақситып апты.
Мынау қошаметшіл көптің айқайын мақұлдап тұр ма, жоқ еліріп алған ессіз
топты мазақтап күліп тұр ма — біле алмайсың. Топ арасынан Барақ пен
Əбілмəмбетті іздеді. Олар да манадан бері мұны бағып тұр екен. Мынандай
мелшиген қалпын көріп бір-біріне жымың ете қалысты. Бұл жалма-жан
жанарын ала қашып, топ алдындағы Əбілқайырға бұрылды. Қызыл көрген
қырандай емініңкіреп алға шығып кеткен Əбілқайырдын беті шүберектей
боп-боз. Атын атап еліре айқайлап жатқан қарақұрым халыққа да, түксигентүксиген жақпар тастарға да көзі түспей, сонау көктегі күн көзіне қарап
тұрғандай, иегі тым əуелеп қапты. Бұған дейін талай шайқас, талай
айтыстарда, талай жаудың беті, желдің өті тар жерлерде көріп жүргенде
əрдайым сырын шашпай, өте бір үсынақты шебердің қолынан шыққан
мінсіз
бұйымдай жып-жинақты, жып-жылмағай жүретін осы бір ұстамды, ақылды
кісіге ылғи риза болатын-ды. Оның дене бітімінен, бет-əлпетінен, жүріс-тұрысы
мен айтқан сөзінен ешқандай мін таба алмайтын. Ол не істеп, не
қойса да, бұл таңғалып бітетін. Ал, бүгін... бүгін оның бойынан тап осынша
ел болып, жұрт болып таңдай қата боп тамсана қалатындай оқшау ештеңе
таба алмай тұр. Кемсіту мен қорлық, жəбір мен жапа керіп жүрген кезінде
соншалықты асқақ, соншалықты сырбаз берік кісі бүгін етек жеңін жия
алмай
жайдақтанып кеткен сияқты. Құрмет пен бақыттан ылғи қағажу көріп
жүретін жарым кеңіл неме ақ түйенің қарыны жарылған күні əншейіндегі
ұстамдылығын жоғалтып алған секілді ме, қалай... Бүгінгі мынау көкке
қарап
кекшиіп кеткен басы да, құлағы бітіп қалғандай мəңгіріп тұрысы да, бопбоз
еңі де — түгел ерсі, түгел сөлекет көрініп кетті. Бұрын ылғи сүйсініп
жүретін
адамына бүгін ол бір түрлі мүсіркей қарады. «Апырай, мына сабаздың
тіпті есі шығып кетіпті ғой», — деп ойлады ішінен. Бірақ ол арада бұл
ойының мүсіркеушілік емес, кенет қау тамызықтай лап ете қалған
қызғаныш
екеніне, адамдар арасындағы өшпенділік пен бақастықтың бықсып жатар
пілтесі де сол болатынына əлі жөндеп түсіне қойған жоқ-ты. Оны кейінірек
сезді. Бірақ, бір ғажабы, Ордабасындағы жиыннан кейін-ақ Əбілқайыр
Батырдың көз алдында бұрынғы қадір-қасиетінен айырылып сала берді.
Оның ат устінде де, тақ үстінде де сарсаң кесек секілденіп суық
отыратыны,
қас пен достың арасына айырма салмай, екеуімен де қабағына сыз жиып
самарқау сөйлесетіні, сен арызшы, өзі қазы секілденіп, қашан айтарыңды
айтып біткеніңше жақ ашпайтыны, көкірегіңді жарып жіберердей боп
қыстықтырып келген сырыңды лақ еткізіп ақтара салғаныңда не езуін
жиырмайтыны, не көзі күлмейтіні, мелшиіп отырып тындайтыны — бұрын
ойлап келгендей сарқылмас сабыр, тұңғиық ақыл емес, өзімнен басқа неме
жоқ, су ішінде кеме жоқ деген астамшылық пен өркөкіректік қана екенін
енді-енді аңғара бастағандай. Жұрттың оны қараптан-қарап жек көретіні де
осы шығар!
Жер көрмей де қайтсін! Бұл далада кім-кімге сəлем бергендей. Құлазыған
қу даладағы қой баққан қазақ та, жол шыққан қазақ та жападан-жалғыз.
Оның көз шоласындағы кеңісте өзінен басқа қыбырлап-қимылдап жүрген
тірі
пенде кездесе бермейді. Оған «əй дер əже, қой дер қожа» да көп жолыға
қоймас-ты. Сондықтанда жапан түздегі кез келген жалба тымақ өзін
ешкімге
тəуелсіз бай-батшамын деп сезінеді. Шетінен намысқой, шетінен өркөкірек
келетіні де осыдан. Сəл нəрседен кеуіп күпілдеп шыға келулері қандай оңай
болса, сəл нəрседен талақтары тарс айырылып тас-талқан боп шыға
келулері
де сондай оңай. Алдыңа ісі түсіп келген кез келген пақырана айтқанын
қылмасаң, ендігəрі сені көрместей боп бетіңе түкіріп кетеді. Бұрын Батырға
Əбілқайыр жайында айтылып қап жүретін əр қилы алып-қашпа қаңқуды ол
əлгіндей өкпешіл жұрттың орынсыз бопсасындай көруші еді. Енді, міне,
одан
өзінің де көңілі екі жерде мықтап қалып отыр. Біреуі — баяғы Аңырақай
шайқасы тұсында. Сол кездегі Əбілқайырдың бет-бейнесі əлге дейін көз
алдында.
Ханның əншейінде жымпиып тұратын жылмағай беті сол күні өз-өзінен
ісініп желіндеп апты. Бас сардардың сары ала шатырына талтаңдай енген
сұлтандар мен батырларға тұнжырай көз тастады. Сөйлегендердің не
айтып,
не қойып жатқандарымен де ісі болмады. Жүзін қырын салып немқұрайды
тыңдады. Бұның көкірегіне: «Мынаның мейманасы тасайын деген екен!»
— деген суық ой алғаш рет сонда қашқан-ды. Тап сол сөйлеп, сол араласпаса,
қара су теріс ағатындай, ауызы жалпылдап қыстырылмас жерге қыстырыла
кететін Барақты төтеден тойтарып тұқыртып тастағанына іштей қыбы
қанса
да, артынан іле-шала өзі де дəл соның кебін кием деп ойламап еді.
Əбілқайыр
оны онсыз да «күшік күйеу» деп сыртынан сыпсыңдап жүретін
дұшпандарына оңдырмай жығып берді. Айтып тұрғанын ақымақ баланың
бос
былшылындай құлағына ілмеді. Əншейіндегі ішінде ит өліп жатса да,
байқатпайтын көрбеттігін қойып, желбезегі желп-желп етіп осқырына
тыңдады. Əлгінде ғана маңдайларын тасқа ұрғандай болып отырған Жəдік
тобына құдай берді де қалды. Баяғы Ордабасынан бері көкірегіне шымшымдап жиылып жатқан түсініксіз кірбің аяқ астынан қорғасындай
ауырлап,
зіл-заһар өшпенділікке айналып бара жатқанын тұңғыш рет сонда аңғарды.
Əбілқайырға көзі түсіп еді — сол баяғы сұп-сұр қалпы. Бұның қадала
қараған
қату жанарынан түк тайсалған жоқ. Ештеңе болмағандай. Əр сөзін талмап
дəмін алып тұрғандай өзінен өзі рақаттанып тамсана сөйледі. Сосын бүл да
ішінен тынып, екі иығын қомдап, бойын жиып ала қойды. Сыртынан
мысқылдай қарап отырған өз аталастарынан да қысылған жоқ. «Қап,
бəлем...» — деп сазарып, бедірейіп алды. Ол арада бұл ашуын Əбілқайырға
ма, жоқ өзімен көптен дүрдеараз ағайындарыиа ма — кімге бағыштағанын
өзі
де дұрыстап аңғармаған-ды. «Мені бір жүндеуге жақсы жуас тайлақ
санапжүр екенсіңдер, көрерміз!» — деп кіжінді. Ертеңіне Аңырақай
даласындағы шайқасқа əбден битін салды. Ала шаңыт ішінде ханнын өзіне
масаттана қарап тұрғанын əлденеше рет көзі шалған. «Қап, бəлем, солай ма
екен!» Одан əрі Əбілқайырдың иегінің астында жүре алмайтынын сонда
сезген. Əбден өзімсініп, бұның бар-жоғын елеуден қалған астам немені
мықтап тұқыртудың да, тойған жерін сағалап кетті деп табалап жүрген
аталастарының көмекейіне құм құюдың да жалғыз жолы — өз ноқтаңды
өзің
ұстау екенін сонда түсініп қайтты.
Осындай күпті көңілмен елге оралған Батыр сұлтан көпке дейін
Əбілқайырмен хабарласпай үн-түнсіз жатып алды. Оған: «Не істеп, не
қойып
жүрсің?» — деп іздеп барып жолыққан Əбілқайыр, сірə, жоқ. Сүйтіп
жүргенде ханның ақ патшаға «бодан болам» деп елші аттандырған хабары
шықты. Бүндай алмағайып түста онсыз да іргесін аулақ салғысы кеп
жүрген
Батыр қайнағасына қайдан жоласын! Жұрттың көбі: «Ханның бұнысынан
не
шығар екен?» — деп əліптің артын бақты. Талайы: «Тəуке мен Қайыпқа
илікпеген керік патша бұған қайдан қайырыла қойсын, тек əншейін
мəңгінің
қиялы да?» — деп ойлады. Іштерінен Əбілқайырдың осы жолы тұмсығы
тасқа тірелер болса, ел алдындағы абыройы айрандай төгіліп, бас
сардарлықпен де біржолата қоштасар еді деп дəметті. Болат өлгелі бос
тұрған
бас тақыттың төңірегіндегі əңгіме де пышақ кескендей тыйылды.
Əбілқайырдың əлгіндей аяқтан шалдырар кезін тосты. Содан да ма,
«арқар»
ұрандылар бүрынғыдай жоқтан өзгеге ат терлетіп жүріп тұрмай, ұлысұлыстарына барып бұғып-бұғып жатып алды. Батыр сұлтан да
қайнағасынан
неғұрлым алыс көшіп, неғұрлым алшақ қонуға тырысты. Кенет
«Əбілқайырға
елші келе жатыр!» деғен хабар шыққанда, неге екені белгісіз, екі күн
қатарынан тамағына бірдеңе көлденең тұрып алғандай ас жүрмей қойды.
Баяғыда əкесі «одақ болайық» деп жалынғанда, патша түгілі Тобыл
ұлығының көп шабармандарының өзі жер тəңірсіп ат ізін бірде салса, бірде
салмай, кекірейіп бағушы еді. Енді мынаған алтын таққа алшысынан
конжиған қатын патшаның өзі артынтып-тартынтып елші жібертті деседі.
Бағың жүрейін десе, дауа жоқ деген осы да!
Батыр қараптап-қарап жүдеп сала берді. Енді Əбілқайыр астамсымағанда
кім астамсиды?! Қазақты орысқа қаратып берсе, бас ноқтаны ақ патша
Əбілқайырға ұстатпағанда кімге ұстатады? Болат өлгелі қалған төрелер
Əбілқайыр иемденіп кетпесін деп ауыздарына алмай қойған бас тақыт та
бəрібір соған бұйыратын болды. Қазақ сұлтандарының қызғыштай
қорығанын ақ патша неғылсын!
Шіркін, мұндайда қазақ ұлыстары ауыз біріктіріп, аға хан сайласа, ақ
патшамен келіссөз жүргізуге құқы бар адам сол болар еді де,
Əбілқайырдың
мына өлермендігі əншейін бос əуреге айналар еді. Бірақ, қазаққа ондай
пəтуа
қашан бітті! Бас тақытқа отырғызам дегенде де, отырғыза қояр кімі бар?
Сəмеке, Əбілмəмбет, Барақ, Күшіктер бірін-бірі тірсектен тістеп, тақ түгілі
атқа əзер мінгізіп жүр. Ең болмаса, өз алдына дербес ұлысы жоқ бұл
ешкімнің де ауызына түсе қоймайды. Əбілмансүр болса, əлі жас. Оның
үстіне, күні кешегі атасы білмес арсыз құл аты өше қойған жоқ. Қайтсең де,
Өсеке тұқымының осы баласының жолын бөгей алар «арқар» ұранды
азамат
тумай тұр ғой! Сыз қабақ, сұп-сұр неменің маңдайы неткен жырта қарыс
еді!
Бағзыдан бері ешкімге тізгін ауыстырмай келе жатқан Жəдік тұқымы тап
бүйтіп тозып, құрт-құмырсқа, бақа-шаянға айналып кете қоюы мүмкін бе!..
Жоға тəйірі... Осы күні жер басып жүргендердің өздерінің Əбілқайырдан
қайсысы кем? Басқасын былай қойғанда, анау арыстандай арпалысып, қолы
ылғи біреудің жағасында жүретін қызылкөз Барақтың өзінің одан байлығы
кем бе, батырлығы кем бе? Сəмеке мен Əбілмəмбет ше? Олардың соңына
ерген қарақұрым қолдың өзі неге түрады? Жарайды, Əбілмансұр жас бола
қойсын. Күшікті санда бар да, санатта жоқ бір жан дейік. Ал, бұл, бұның
өзі
ше... Бұның өзі кімге сəлем бергендей? Бір кезде қазақтың Тəукеден кейінгі
бетке ұстары Қайып емес пе еді? Ендеше, сол Қайыптың тігерге тұяқ
жалғыз
ұлы Батырдың жөні бір бөлек тұрмас па?! Жəдік тұқымы мұның сыртынан
күңкілдегенде де, сол өз жөнін өзі білмей, Өсеке əулетінің қанжығасында
кетті деп қаң-қулайтын шығар. Ал, бұл өзімен-өзі болсын-ақ делік, сонда
Жəдік тұқымы аға хан мінер ала тақты бұған қияр ма еді...
Патшаның елшісі Уфаға келіпті хабар жетісімен-ақ Жəдік тұқымы бұған ат
ізін жиілетті. Кешкі алакөбеңде келіп, таңғы алакөбеңде аттанып жататын
суыт жүргіншілер Қайып баласының Өсеке тұқымынъгң тап бұлай бастан
секіріп жатқанына қалай қарайтынын білгісі кеп келеді. Батыр олардың өз
көмейлерінің қандай екенін қаузастырып келіп еді, аңыс аңдай тұрғылары
келетін сыңайларын аңғарды. Ол да қаралай қызылға ұрынбай, əліптің
артын
баға тұруға бел буды. Сөйтіп жүргенде, бір күні апақ-сапақта Нияз сұлтан
келе қалды. Əбілқайыр жіберіпті. «Əкесі Петр патшамен хат алысып тұрған
кісі, орыс елшісінің алдынан шықпай ма екен?» — депті.
Сұлтан мына сөзге ойланып қалды. Əккі хан мұны бостан-босқа
айтпайды ғой. Ақ патшадан алар абырой-атаққа босқа «арқар»
ұрандыны тіріде ортақ-тастырар ма! Шамасы, патша сарайының Қайыптың
атын да, хатын да ұмытпағаны ғой. Өсеке балаларынан елші барғанда:
«Баяғы Қайып ханнан тұқым бар ма?» — деп сұраған да шығар-ау!
Əйтпесе,
Əбілқайырдың бүған қайбір ет-бауыры елжіреп барады дейсің! Патша
ұлықтары өйтіп ездері іздеп жатса, бұл неге тартынады? Жəдік тұқымынан
басқа ешкімді де емес, тек езін ғана сүрастырып жатса, бүл неге озып
тұрған
маңдайын жария жарыққа қарай созбай, құпия келеңкеге тығылады?!
Қол астындағы алты шектінің жақсылары мен жайсаңдарын түгел ертіп,
Нұралымен бірге Мəмбет мырзаның алдынан шықсын...
Сары ала күймеден домалап түсе қалған тығыншықтай қызыл шырайлы
ұлық бұны да, қасындағы қақыра қалпақ киіп, жарқырап барған қайқы төс
билерді де ит екен, кісі екен деген жоқ, кекірейіп ханзадамен болып кетті.
Жүрегінің басына əлдекім кірш еткізіп біз сұғып алғандай болса да, сыр
бермей шыдап бақты. Бірақ ол аңғарғанды қасындағылар тірі де аңғармас
па!
Ұлы шеру орынынан қозғала оң қолында келе жатқан Жалтыр би:
— Итпен құда болсаң, тойында боқ асарсың деген осы Əлгі көргенсіз неме
бізді құйрығына да қыстырмады ғой! — деген.
Апай тес, қайқы маңдай, қара сүр жігіт қырғыштай қыр мұрнының астына
ала бөтен ызғар жиып, көзінің қиығын ғана салғырт тастап, сынай қарады.
Сөйтсе, оның ар жағындағы құж-құж бет кұжбан қара Қосыбай ағасы да
екпелеген баладай бұртия қалыпты. Атақты Əйтеке бидің азу тісі балғадай
төрт ұлының қазір ат мініп аруақ қуып жүргені осы кенже екеуі еді. Екеуі
де
Əбілқайырды елердей жек көреді. Бір кезде күллі Жанарысты ауызына
жығып, айылын жидырған атақты бидің көзіне түсіп, соның батасымен
ұлысбегі атанған жас сұлтан қолына билік тиген соң, өзін кісі еткен
əулетпен
шаруасы болмай кетті. Алдында малы көп байлар мен соңында қолы көп
батырларды сағалап, бір кезде иісі алшынның ағасы саналған əлімдерден
гері, қара да болса, ақтылы-қара қойымен көк алалы жылқысымен қатарға
қосылып, əкесі Абдолламөн кіндіктес Құттыбикені құшып, талтаңдап өткен
табын Қара батырдың баласы Бөкенбай билеп-төстейтін жеті ру мен
өзінің ауызын майлап, бауырын жайлап алған, Бопайдың төркіні — он екі
ата бай ұлын көбірек арқа тұтып кетті. Əлімнің де ежелдең қолдарынан
қамшы түспеген, бекселері төрден кетпеген жуан аталарын емес, қатарға
кейін қосылған, тоқалдан туса да, топылтып баланы кəп өрбіткен, үрыдан
жиса да, шұбыртып мал көп əргізген кіші аталарын ішіне тартып. Азуы
алты
қарыс шектінің сүлейлерін оң қолына отырғызбай, кірме күйеу баласы
Батырдың соңында сумеңдетіп қойғаны да соның бір белгісі. Осының бəрін
сүйектеріне түскен дақ деп білетін екі би, міне, Əбілқайыр түгілі оған сонау
жер тубінен ат сабылтып əзер жеткеы ақ патшаның елшісінің өзін місе
тұтпай келеді.
Жалтыр мен Қосыбайдың қас-қабағын аңғарып қалған өзге əлім билері де
тоңторыс бола қапты. Нұралыға еріп келген он екі ата бай ұлы
ақсақалдарының да тап қағағаны қарқ, сағанағы сарқ боп жарқылдап
жатқандары шамалы. Содан олар Маңтөбеге жеткенше əкелері бүгін өліп
отырғандай қабақтарынан қар жауып түксиіп келді. Жат-жұрттық елшіні
алдынан арнайы тігілген ақ боз үйге кіргізіп жайғастырған соң бəрі бірінің
ауызына бірі түкіріп қойғандай: «Ханға барып алдынан əтейік. Елшімен біз
жоқ жерде кездеспейтін болсын. Əйтпесе, мынау аузы түкті сары кəуір бірбір атаның тізгінін беліне байлап жүрген дуалы кемей билерінді ит жуадай
керетүғын түрі жоқ қой», — дескен.
Əбілқайыр олардың мына талаптарына, қапелімде, жауап таба алмай
сазарып отырып қалды. Билер оған одан сайын масаттанды. Артынан бір
жал
асып кеткен соң да, иіріліп түра қалып қайта қауқылдасқан. Əсіресе, дау
десе,
жанжал десе, астындағы атын түсіп беретін Баймұраттың екі шекесі
білемденіп шыға келді.
— Жаман ноғайдың мына қылғанын тіріде түгілі, əлсем, көрде де үмыта
алмаспын. Боқмүрын баладан басқамызды көзге ілмеді-ау! Шікірейген
неме
қайда келгенін білмей тұр ғой. Қатын патшаның алдында борсалаңдап
қалған
майбексе ұлық бұл елде жұртты кім аузына қарататынын біліп алсын. Өзіне
көресіні керсетіп, көзіне кек шыбынды үймелету керек.
Құйрығына ер батып бара жатқандай ырғальш қояды. Қып-қызыл шоң
мұрыны бұрынғыдан бетер қампиып кеткен.
Оның сөзіне қалғандары құба-құп десті. Жұрт онсыз да қаралай алақанына
түкіріп тұрған мақтаншақ биді одан сайын купілдетті.
— Пəлі, дұрыс айтасың. Басымен қайғы қылу керек.
— Ноғай ноғайлығын істесін, Бар пəле Əбілқайырда ма деп қалдым.
— Итарқасы қиянға кеткен елшісінен елді кімдер билейтінін айтып
жібермес пе?
— Пəлі, ол қазақтарды хан билемей билер билейтінін айтып өле алмай
жүр дейсің бе?
— Онда патша ханға емес, билерге елші салады да...
— Ендеше, хан айтпағанды біз айтайық. Өзіміз жоқ жерде бір-біріне аттап
бастырмай қояйық.
— Ханның қауқарының қандай екенін білсін.
— Ол рас. Бірақ, ол екі орданы біреу торьшаса, əлгі əккі сұм құмырсқа боп
жорғаласа да, бір ебін тауып кетуі мүмкін.
— Ендеше, бұл шаруаны мен қолыма алайын, — деді Баймұрат. —
Құмырсқа түгілі маса боп ұшып кетсе де, екеуін кездестірмеймін.
Жау десе, сауытын киюді ұмытып жалаңаш шабатын, дау десе ішкен асын
жерге қоятын, оның үстіне аузынан абайсыз іыьгғып кеткен сөзінің өзін
орындатпай қоймайтын қасарыспа Баймұрат хан маңындағыларды елшінің
қасына аттатңызбай қойды. Тегі Байұлына жатқанмен, нағашысы Қыпшақ,
қонысы Тосынның құмы мен Торғайдың суы, Бекарыс пен Жанарысқа телі
тентек боп өскен алтын Жаппас əулетінің бүйда устары Баймұрат əлгіндей
қызыл шатаққа өзі сұранып тұрғасын Əйтеке балалары Батыр сұлтанға:
— Əзір ештеңе демей тұра тұралық. Мына қызылкөз не тындырар екен?
Ханның өз қол астындағы байүлы ауыл-дарынан шатақ шығып жатқанда
құйысқанға қыстырылып қайтеміз. Тек мұндай кеппе немелердің ауықауық
шабынан түртіп қойып отырмасақ, желі басылып қап жүретіні бар, —
дескен.
Баймұрат көктен тілегенін жерден бергесін əбден шаршысына толды.
Ханның қолына абайсыз түсіп қалған екі жігітін қайтып бермегенде
патшаның елшісін ат көтіне өңгеріп кетуі əбден мүмкін еді. Əбілқайыр
райынан кезінде қайтты. Мақтанып-ақ би елші мен ханның көзін байпақтай
қылғанына мəз болып жөніне кетті. Бұрынғыдан бетер үрпиісіп отырған
елшілік қосы мен хан ордасын тағы бір тулақтай сілкілер кім табылар екен
деп отырғанда Жалтыр биге құм арасынан қоян аулап қайтып келе жатқан
жақайым шектінің жел өкпе жігіті Байқараның жолыға кеткені. Жүйрік ат,
сылаң тазы дегенде есі қалмайтын əумесер неменің көңілдегі қызыл құртты
əккі би айтпай біліп тұр.
— Байқара, сен осы хан ауылына соқтың ба?
— Онда не жыным бар?
— Ақ патшадан елші келіп жатыр ғой.
— Ол неме қақпан құруға, қоян аулап жүрген мені қайтеді. Маған еріп,
қызы бар үйдің сықырлауығын сылдарататындай бозбала жігіт бола
қоймас.
— Соңындағы қалың нөкердің мініп келген аттарын көрсең ғой. Таң
атқалы кекірейіп тұрған Байқара ер үстінен ентелей еңкейді.
— Əлгі Қап тауындағы Қарабақ пырағы дейтін темір тұяқ нағыз сол
көрінеді. Жылқының сұлтаны! Оның қасында бір əз-əулие көретін теке
жəуміт тек əншейін қылқұйрық екен.
Арсалаң жас жігіт бидін тізгініне оратылды, —
Ағаке, оны қайтып
қолға түсіруге болады?
Би мырс етіп мұртынан күлді.
— Кім көрінген шауып барып айдап кетіп жатқан тегін малдың қолға
түспейтін несі бар? Қасыңа елу-алпыс жігіт ерт те, қараңғы түсе қаралай
зəрелері ұша бастайтын қоян жүрек елшілікті тыпыр еткізбей қоршап ал.
Сен
түгілі анау айғайшьг Баймұрат та жуықта жиырма сəйгүлікті бір түнде
қуып
кетіпті. Асықпасаң, жұрт мынау қүдай өзі айдап əкелген оңай олжадан
саған
сыңар түяқ та қалдырмайды, — деп жөнінде тайып тұрсын...
Ертеңіне даңкөкірек Байқараның оққа ұшқанын естіп жымысқы би Батыр
сұлтанға келді.
— Əбілқайырдың құйысқанына бір күйген шала мықтап
қыстырылды. Шектіде Сырлыбайдай көппе, Бəбидей қасарыспа ешкім
жоқ еді. Енді екеуі де ханның соңынан сүмеңдеп түсіп береді. Хан мен елші
қайда қашып құтыла алар екен, көрейік! — деді.
Арада апта өтпей жатьш Əбілқайырдың ауылының көшіп кеткен хабары
шықты. Жалма-жан Батыр да орынынан көтерілді. Қарақұмның бытқылбытқылын бойлап құбылаға қарай шұбалған хан көшін араға бірер бел
тастап
өкшеледі де отырды.
Байқараның кегін қайтармақ болған Сырлыбай көш жөнекей елшінің
қосына тиісіп, бір башқұртын тартып əкетті. Мынандай көлденең оқиғаның
дау-шарынан өзін жырақ ұстағысы келген сұлтан хан ауылын одан əрі
өкшелемей, Борсыққұмға қона салды. Бірақ ел арасындағы сыпсың
Сырлыбай оқиғасына бүның да араласы барға сайыды. Оған көрші
ұлыстардың əбден иланып қалған сыңайы бар. Тіпті Хиуа мен Бұхара да
апта
сайын бір жансызын сүмеңдетіп: «Ақ патшаға бодан болуға қарсы шық!»
— деп азғырды. Жəдік əулеті де бірінен соң бірі кісі салып: «Əбілқайыр
ордасындағы орыс елшісін қорқытқан үстіне қорқыта беру керек», — деп
сыбырлап бақты.
Батыр олардың ешқайсысына ішін ашпады. Бірақ белден салған құс төсекте
талай түнді төңбекшумен өткізді. Бұрынғыдай емес көңілі көтеріліп,
бойына
бір түсініксіз желпініс біткен. Атқа мінгісі, əлдебір жақтарға саятқа
шыққысы
келеді де тұрады. Қашаннан жортуылда жүріп қалған неменің қараптанқарап
тақымы қышиды. Бірақ, дəл қазір ұлысынан ұзап шықса, жан-жақтан
қарауыл
қойып, іргеден аңдып отырған жұрттың ойына не қашатынын білмей, тағы
да
тоқтап қалады. Егер жұрттың түн жамылып кеп айтып кететін қолқасын
ашықтан-ашық мақұлдаса, арты не болып кетері белгісіз дүдамал
шаруаның
күйтін күйттеймін деп жүріп, босқа арам тер болып, ертең ақ патшаның
алдында жалғыз айыпты өзі болып шыға келуі де мүмкін ғой. Ал егер
əлгіндей əзəзіл қолқашылардың бетін бір-ден қайырса, қазақ арасында
куннен-күнге дабырайып бара жатқан абыройынан қайта айырылып қалары
сөзсіз. Əншейінде түксиіп жүретін сұлтанның соңғы кезде қабағын
жадыратқан сиқыр да осы ел арасында атынын шыға бастағаны еді. Енді
сол