Үркер - 30

шағылы қолды боп кетті, Кіші жүздің таласып-тармасып қыстайтыны
кешегі
өткен Қарақұм мен осы Борсыққұм ғой. Бүл араның да жетісіп тұрғаны
шамалы. Бір жағың — түрікпен, бір жағың — қалмақ.
— Сонда Сырлыбайдың ауылына да соғасыз ба?
— Шаруа шығып жатса, соғып қайтуға болады.
— Кешегі Таймас не күйде екен, біле келмейсіз бе?
— Жарайды. Барсам, оны білмегенде не бітірем?!
— Ендеше, əлгі бізге қарсы топтың қарасы қазір қандай екен? Не
істемек ойлары бар екен? Оған да құлақдар боларсыз.
— Əлбетте.
— Ой, көп-көп рақмет сұлтан. Жолыңыз болсын! Қаңқиған-саңқиған
солбыр неме еріне басып есікке беттеп еді, Тевкелев табалдырықтың
алдынан тағы да тоқтатты.
— Айтпақшы, сұлтан, мен осы сіздің иығыңызға ештеңе жаппаған
сияқтымын. Сəл кідіре түрыңызшы. Барып сандығын ашып, ішінен бір
бума
көк шұға алып шықты.
— Мынадан шапан тігіп киерсіз. Амандық болса, сыбағаңыз əлі алда.
Тек осылай бізге де тілдес, құлақтас болғайсыз. Ел арасына көп жүріптұрасыз. Мына жұрттың ақ патшаға пиғылы қалай аунап тұр екен. Біле
жүрерсіз.
— О не дегенің, мырза. Бұнсыз да жолыңызға гүл бітсін деп
тілейтіннің бірі менмін. Əбілқайыржан екеуіңіздің бұл шаруаларың
ақыр түбі қайырлы боп шығып жатса, маған жаман бола ма?
Сұлтанның сопақ бетіне бір шырай жүгірді.
— Апырай, орыстың шұғасы мықты болады дейтін еді. Жарықтық осы
сендердің маталарыңның бояуы оңбай тұр-ау, ал мына Бұхардың шүберегі
бүгін кисең, қыздың тамағындай үлбіреп тұрады да, ертеңіне көрсең — ақ
айранданып шыға келеді.
— Ал, сау түр, мырза.
— Жолың болсын, сұлтан!
«Бұл бір оңынан оралған шаруа болды», — деп ойлады Тевкелев, кімге
қандай сый-сияпат тартқанын тіркейтін журналға «Нияз сұлтанға 12 сом 05
тиын» деп жазып жатып.
Нияз сұлтан келіп кеткен күннің ертеңіне қасында Əбілқайыр хан бар, Есет
бар, Құдайназар мырза бар,
Бөкенбай батыр келді. Тағы да түс ауғанша отырып мəслихаттасты. Тағы да
əлгі Таймасты алып кеткендермен сөйлес жайы əңгіме болды. Бұл жолы да
оларға ашу жұмсамай, ақыл жұмсап: «Тұтқынды қайтып беріңдер», — деп
алдарынан өткен дұрыс, — деп шешілді. Ол шаруаға Құдайназар мырза
баратын болды,
Қазақтар өздері айтқан шешімге өздері пəтуа байласып, тағы да тарап кетті.
Бірақ одан Тевкелевтің көңіліндегі күдік көбейе түспесе, азайған жоқ. Бұл
қазақтардың түзік жағы ылғи бітуажада жүреді де, бұзық жағы əрекетте
жүреді білем. Əйтпесе, ел ұстаған хан отырып, қол бастаған батыр отырып,
қайдағы бір бұта торыған бұқпа тентектерге қайрат қыла алмайды деген не
сұмдық! Мына халық қызыл тілге салғанда сай-сүйегіңді, сырқырататын
кемеңгер сөздерін осындай кергіме дау, керауыз бітуажаға тəрк қылып,
атысып-шабысумен өтетін шығар. Бұларға бұғалықты сол бір қапталдан
шеттен біреу кеп салмаса, өздері біліп жөнге көшер түрлері жоқ екен!
Мынандай ұлан-асыр жерді қайдағы бір қаңғыма арда халыққа кім
жайлатып
қояды? Мына жағында орманның талындай балалап өсіп орыс жатыр.
Мына
жағында қауызына сыймай асып-төгіліп Кытай отыр.
Өздері жер-көкке сыймай жандары мұрындарының ұшында отырғанда
бұлардың бұтқа толғанын, ардалығын, асаулығын қайтсін! Қыл тұзақты
біреуі болмаса біреуі бəрі-бір əкеп салады. Бұлар қайта əлгі өздері көп айта
беретін жылы-жылы сөйлегеннің қадірін білмей отыр ғой. Үндінің
алтынына
ындыны құрып отырған ақ патша ертең жоңғар олай-бұлай боп кетіп,
қалың
қытай бері ойысса, бүйтіп, «қүраныңды үстай ғой», «антыңды бере ғой»,
«шен-шекпеніңді ала ғой», — деп жалынып отырмас, жез зеңбіректі
желкеңе
шөгеріп мылтықтың дүмі мен қылыштың жүзімен сөйлесер. Бұлардың
мықтылығын сонда көрерсіз. Бұлар еңкейгеннің қадірін білмейді, еңкейген
сайын шалқая түседі. Кешегі көшке тиіп жүрген бүзықтарға да бекер
енкейеді. Олар онан сайын асқақтай түсетін шығар. Бүл Əбілқайыр неге
бүгежектей береді. Қол астындағы халқының сырын білмей ме? Əлгі
Сырлыбай, анау айтқан, ірі шонжар болмаса, онымен осынша саудаласпайақ, қасындағы қара тұяқтарын жауып жібермей ме? Əй, осының өзінің түбі
шикі болып жүрмесін. Жұртын ақ патшаға еркімен көндіретін ойынан
ештеңе шықпағасын, бұғалығынан шығып бара жатқан халқының
қайткенде
қайтадан көңілін табам деп жанталасып жүрген болмасын? Елшіні Уфадан
алыстатып, мынау көз көрмеске алып келді. Жол-жөнекей қарақшыларына
тонатып, қолдарына тұтқын апарып берді. Ертең Таймас əлен-пəлен болып
кетсе, бұрынғы бұрынғы ма? Орыс елшілігімен ат құйрығы біржола үзіледі.
Жұрт мынау сұмпайы елшіліктің түбіне жетуді талап етеді. Хан қол
астындағы халқының дегеніне көнген болады. Одан бұл хабар сонау ақ
патшаға жеткенше қашан! Оған дейін, кім бар, кім жоқ, Бұл немелердің
ойлап жүргені осы болмасын!
Тевкелев өз ойынан өзі шошып орнынан атып тұрды. Сыртқа шықса —
терістік беттен есек мінген кісідей етегі жер сызып Нияз сұлтан келеді.
Сонадайдан ырсиып күледі. Бұның бір жоғын тауып келе жатқандай
пəлденіп
атынан түсті, пəлденіп тізгінін белдеуге байлады, пəлденіп шымыраулы ши
есікте біраз тұрды, үйдің іші қаңырап бос тұрғасын, амандасар кісісі өзіне
ілесіп келе жатқасын аңырайып ашылған ауызы сол ашулы қалпы
табалдырықтан аттады. Талтаңдап төрге озды. Алшайып келіп отырды.
Елшінің оң тізесіне барып отырғанын күтті. Сосын барып сөз бастады.
«Жаман» десең табан астында жақсартып жіберетіндей.
— Ал, халдерің қалай? — деп қояды.
— Сол өзің көрғен.
— Манағы ауылдан шыққалы аузыма насыбай салмаппын-ау! —
дейді, айтқалы отырған хабарынан гөрі сол маңыздырақтай, тері
шалбарының қалтасынан шақша суырып.
Алақанына төккен насыбайын бас бармағымен үгіп жатып:
— Қой, биыл Борсықтың əр бұтасының түбінде бір-бір ауыл отыр.
Бүл мал дегеніңде пəтуа жоқ мақұлық екен ғой. Осыдан сегіз жыл бұрын
жоңғар қырғанда қойдың өзі түгілі келеңкесін кере алмай қалып едік. Ал,
бүгін Борсықтың қай жақпылында да бықып жатқан отар. Тіл-аузым тасқа,
ыңып кетіпті-ау, ыңып кетіпті. Алдағы қыс сиыр ма осы? Ол өзі бір ауызы
былшыраған жайлы мал ғой. Аман болсақ, келесі көктемде, елші мырза,
мына қазақтың даласында қой дегенің қоңыздай өріп кететін шығар, — деп
бір қойды.
Тевкелев ішінен «қойда басың қалғыр, сенен оны кім сұрады», — деп
тызалақтап отыр.
Нияз соны аңғарды ма:
— Айтпақшы, — деді. — Əлгі Сырлыбайдың ауылыньш да тамырын
басып білдім. Бейшара Таймастың кеудесінде жаны бар демесең,
əйтеуір, енді санатқа қосыла қоймас дейді. Күніне бес-алты рет
барып бақыртып сабайды дейді. Ит аяққа құйып ас апарады дейді. «Бұ да
дінін сатқан арсыз. Көзі кек, шашы жирен, көрмейсіңдер ме? Жирен кісінің
қылшығы тіл-көзден бірден-бір ем. Мынаның тұла бойынан түк қоймай
бəрін
жұлып алыңдар! — деп уыстап шашын жұлады дейді.
«Бұл итің сүндеттелді дейсің бе? Сүндеттелмесе, бұның сіңірін затың
ұрланғанда отқа тастасаң, ұрлықшының сол бойда бар сіңірі тартылып,
тобан
аяқ болып қалады», — деп киімін шешіп көрсе, пақыр молданың
алдын көрген екен. Жаны бір жолға қалыпты.
Мынау сарсық сұлтанның «Мың бір туннің» хиссасындай ауызының суы
құрып рақаттана айтып отырған əңгімесін тыңдағанда Тевкелевтің
қараптанқарап тұла бойы тітіреп кетті.
Бұлар қанша сарсық болғанмен тыңдаушысын көз жазбай бағып отырады.
Əне, қарашы, əңгімесін қалай кілт бұрды.
— Бүл ит те болса, бір кезде мұсылманшылық құрды ғой. Ал əлгі
шоқыншық ноғайға бұдан да еткізіп, көзіне көк шыбынды үймелетеміз
депті.
Ол найсаптың тұла бойына пышақ дарытпай инемен шаншып алып
таусамыз. Өзін тірі қойып, терісін бармақтайдан сыдырып алып
түйенің қара санына жапсырамыз.
Қағынды келмейтін болады. Өзінің екі көзін ойып, тілін кесіп, анау Арал
теңізінің ішінде бір алапес арал дейтін арал бар. Соған апарып тастаймыз.
Енін сылып алып, қасындағы бір солдаттан қатын патшаға беріп жібереміз.
«Мұндай бізге емес саған керек шығар», — деп хат жазып жібереміз дейтін
көрінеді. Ал, дүние-мүлкі мен қалған нөкерін талап аламыз, — деп
желпініп
отыр шетінен.
Бұрынғы бұрынғы ма, қазір өздері қара құрым көбейіп кетіпті.
Башқұрттарды
бұдан былай елші ертіп əкелмек түгілі өздері аяқ баспайтындай қып, қол
жиып барып шауып аламыз деп қоқаңдайды. Құдай көрсетпесін, əлгі
жаман
Сырлыбайдың мұрынынан ақ сары бас құрт ыршиды. Күні кеше қазақ
пен Басқаланың арасына ат қатынатпай отырған қандыбалақ неме əбден
қанасына толып апты. Маған айтады: «Ағаңа айт, есі барда, елін тапсын.
Əйтпесе, бір шүлжің шүршіт өлді екен деп бұл қазақтың ештеңесі кетпейді.
Төре түгел қырылып қалса да, қазекеңнің қылы қисаймайды», — деді. Ол
ол
ғой, оның əлгі Бəби деген інісі тура жараған бурадай. Аузынан ақ көбік
атады. Өлген Байқара əкесі Қожастан ерте қалып, соның қолында өсіп еді.
Таймас егер соған тап болғанда, ендігі қарақұсына құзғын қонып отыратын
еді. Қайта Сырлыбайға тап болып, құдай сақтаған десейші!
Ақыр заманды орнатып Нияз да жөніне тайып тұрды. Пəтшағар, осынша
сұмдықты айтып отырғанда бет-ауызы бір бүлк еткен жоқ. Ертегі айтып
отырған кісідей екі көзі жылт-жылт етеді.
Ол түні Тевкелев көрер таңды көзінен атқызды. Ертеңіне күні бойы хан
ауылы жағынан олай қарай ешкім аяқ басқан жоқ. Қарай-қарай көзі төрт
болды. Кешегі айтқан хазарларын қасындағыларға айтқан жоқ. Олар
қанненқаперсіз. Орыс жағы «Волга, Волга матушка...» деп ыңырсып, башқұрт
жағы
керегенің сынған сағанағынан сырнай жонып əлек.
Күн ұясына қонуға бет алғанда хан ауылынан атқа мініп төрт-бес жігіт
шықты. Тарс-тұрс шауып келді де, көк желкеге түсе қалды. Біреуі сол баяғы
мысық мұрт Байбек...
— Е, елші мырза, аманшылық па... Мал-жан, бала-шаға, дені-қарын,
қол-аяқ түгел аман ба? — деп жалпылдай кетті. «Барып кел, шауып
келде», — көп жүріп жылпылдап сөйлеп, жымия күліп үйренген əдеті
болса
керек. Əкең өліп отырса да, есіктен осылай масайрап аттайды.
— Ал, елші мырза, тағы да көнбейтініңізді, тағы да ашуланатыныңызды
біліп тұрмын. Хан тапсырғасын, айтпай болмайды, Мынау дүниемүлкіңізден ештеңе тастамай түгел беріп жіберсін дейді.
Тевкелевтің жүрегі зірк ете қалды. «Кешегі ойлағаның аумай-төкпей келді
де
қойды ғой», — дейді ішінен. Жалма-жан башқұрт билерін шақыртты.
Алдарбай, Қожаш, Қадрияс, Юмаш келгесін ханның əлгі əңгімесін айтып
ақылдаса бастады.
Бұны естігенде башқұрттар да үрпиісіп қалысты.
— Ой, мынауы сұмдық қой.
— Сонда енді өзі зорлық жасайын дегені ме?
— Жоқ, дүние-мүлікті беруге болмайды. Одан айырылғасын біз кімге
керекпіз. Біздің айтқанымызды кім тыңдайды.
— Бермейік. Тартып ала алмас. Күш көрсетіп жатса, біз де тірі жанбыз
ғой.
— Иə, бұға беруге болмайды.
— Күші тасып бара жатса, өзінің тентегі мен телісін тыйып алмай ма?..
Тевкелев ойланып қалды. Ханмен жанжалдасқанда да күні не болмақ? Одан
да аңысын аңдып көргені дүрыс. Ен болмаса, Бөкенбайдың алдынан өтпей
ханмен кетісуге болмайды. Жандəрмен тапқан ақылы сол болды.
— Жоқ, əзір ханмен ат қүйрығын үзіспейік. Онда мынау қүла дүзде
басымызға қандай зобалаң туатынын кім біліп тұр. Одан да қазір оған
дүниемүлкімізді бере алмаймыз дейік. Тартып алып жатса, əзінен қалсын. Көп
ұзамай Бөкенбай келуге тиісті. Сосын ханға Бөкенбайды салып керерміз.
Хан адамдары тағы да құр қол қайтты. Бірақ, көп ұзамай тасырлаған төрт
атты қайта қайтып келді. Бұл жолы хан:
— Елшіге айт, екі тай шүберегімен қабырғамды бүтіндейін деп
отырған мен жоқ. Сол бір екі арбасы мына жалаңдаған жұрттың ындынын
құртқан көздің құрты болды. Айтқанға көнбей ауыздығымен алысып
жүрген
асау топ оны бəрібір алмай тынбайды. Қолдан алмай, жолдан алғасын, оны
да, мені де аямайды, екеумізді өлтіріп, қасындағы нөкерін құл қылып
таратып əкетпек.
Одан да, бəрібір айырылатын дүниені сол қызылкөл пəлелерге өз
қолымыздан беріп, көңілдерін аулап керейік, Кім біліпті, үмітсіз сайтан
деген. Тірі жүрсе, талай боқша табылар. Ал, ертең келіп əңгір таяқ ойнатар
көп тентектің тақымында кетсе, дүние түгілі басымен қайғы болар, —
депті.
Тевкелевке одан əрі сөз таластырып жатуға жағдай қалмады. Екі сандық,
екі
тай жүкті, оның ішінде өзінің киім-кешегін де түп-түгел беріп жіберді.
Көрген-білгенін көзінен тізіп жүретін журналының «19 ноябрь» деп белгі
соғылған бетіне Əбілқайыр ханға сегіз жүз сексен жеті сом он бес тиынның
дүниесін беріп жібергенін қолы қалтырап зорға жазды.
Ол күні елшіліктің қосында ешкім ұйықтаған жоқ. Əбілқайыр алар
дүниесін
алды. Енді не езі адам жібереді, не анау əзіне қарсы боп жүргендерге хабар
шаптырады. Сөйтіп, мынау елшіліктің ертеңгі таңды көрер-көрмесі
белгісіз.
Жұрт бір-бірінен қағаз сұрап алып хат жазды. Тевкелев мына қия шеттен
Уфаға қалай хабар жіберерін білмей састы. Қасындағы нөкерінің қайсысын
мына түннен қалдырмай қашырып жіберуді ойлады. Бірақ, жан-жағына
құрылар тор құрылып қалған шығар. Аттап бастырар дейсің бе? Дегенмен,
Қыдриясты шақырып алып, қалған нөкер ұйықтағасын, бір жүйрікті мініп,
бір жүйрікті жетелеп Бөкенбайдың ауылын іздеп кетуге тапсырма берді.
Ертеңіне тəңертең Тевкелев өз көзіне өзі сенбеді. Үстіндегі үйі орынында,
астындағы төсегі орынында. Аяқ-қолы бəрі аман. Тек таң алдында ғана көзі
ілініп, ұйқысы қанбай оянғандықтан ба, басы ғана зіп-зілдей. Дегенмен, əлі
де сене алмай сыртқа шықты. Елшілік қосы орынында.
Елші бұл таңды да аман-есен көріп тұрғанына енді сенейін деді. Əлде
кешегісі жəй əншейін бір көрген түс болды ма екен! Қырық күдіктің
ортасында шөре-шөре үрейдің үшып жүргенде олай да болуы мүмкін-ау!
Үйіне кіріп күнделік дəптерін алды. Жазылған парақтың ең соңғысының
шекесінде «19 ноябрь» деген жазу тұр. Бүгін əлі ештеңе жазған жоқ. Сонда
кеше не көріп, не қойғаны мына соңғы парақта болса керек. Тұр ғой, міне...
Хан кеше бұдан сегіз жүз сексен жеті сом он бес тиынның затын əкетіпті.
Демек, шындық. Демек, бүгін аман өргені, шынында да, таң қаларлық
оқиға!
Алайда олардың сені күндіз емес, түнде келіп шабам деп алдын ала
серттесіп
қойған несі бар? Анада Таймасты тал түсте-ақ əкеткен жоқ па? Күші жетсе,
күндіз-түніңді не қылсын! Тал түсте-ақ салар ойрандарын салады.
Бірақ... Кешеден бері есіне келсе, не дейсің! Ол сұмпайылар елшілікке
шауып
не қылады! Олардың өлтірмегі бұның нөкері емес, өзі ғой. Оларға керегі —
мұның артып келген дүниесі. Оны түнде алып кетті. Енді, мұның құзғын
қара
басы ғана қалды емес пе! Қалған башқұрттар мен орыстардың бір қылын
түсірмей аман-есен күйлерінде ауыл-ауылға құл қып таратып аламыз деп
жүрген көрінеді. Ендеше, олардың көрер жарығы əлі таусылған жоқ.
Таусылса, тек бұның ғана жарығы таусылады. Бүл үшін тал түсте елшілікке
тиіп не қылсын! Қазір хан бір төлеңгітін жіберіп, шақыртады. Алдына
барғасын, аспанға асып қоя ма, бауыздап сала ма, кешегі мылжың сұлтан
айтып келгендей шабақтап өлтіре ме, жоқ алапестердің арасына апартып
тастай ма — өзі біледі. Əне, қазан басында түрған тығырық бөрікті төлеңгіт
хан ордаға қарай емпеңдей жөнелді. Дəу де болса, оны осында жұмсайды.
Елшіні шақырып кел дейді. Əне, хан ордадан ол ұры тазыдай жылмың етіп
қайта шықты. Əне, бері беттеді. Емпеңдей басады. Сонша неге асығады
екен!
Бірақ, ол бейбақ өзінің қандай шаруамен келе жатқанын біледі дейсің бе?
Білгенде не істейді? Бар деген жерге барып, істе дегенді істеп қайтудан
басқа
қолынан не келеді? Жүрттың бəрі солай. Жұрттың бəрі өз дегенін істеп
жүрген жоқ. Ақ патша екеш ақ патша да ез ақылымен істемей,
қойынындағы
Биронның айтқанын істейді деседі ғой. Ал Биронның кімнің айтқанын
істеп
жүргенін кім біліпті! Сонда жұрттың бəрі де əйтеуір біреудің басыбайлы
төлеңгіті екен де! Ендеше, құлақкесті құлдан қандай пəтуа сұрап, қандай
айып таппақсыз! Ендеше, бəріміз де мына дүниеде не істеп, не қойсақ та
айыпсыз екенбіз ғой. Ендеше, ханда да айып жоқ. Ол да біреулердің
айтқанын істейді. Ол біреулерде біреулердің айтқанын істейді. Сонда
мынау
тал түстегі қара ниет қастандықтың еш айыбы болмағаны ма? Əрине... С
олай... Солай болмағанда ше... Сонда мынау адамның атынан, ханның
атынан, патшаның атынан, тіпті құдайдың атынан істеліп жатқанның бəрі
қылмыс болғаны ма? Сондықтан не істесең де, осыным зорлық емес пе,
осыным қиянат емес пе деп қылпылдап отыруың керек екен ғой. Ол ой, ол
ниет езіңнен шыққанда зорлық-зомбылық екенін білерсің. Ал, біреуден
шықса ше... Онда қайдан білесің? Онда білсең де, обал-сауабын
арқалайтын
басқа біреу ғой деп өзіңді-өзің алдарқатпайсың ба? Құдай біледі, мына
төлеңгіт те осы тапсырманың артында бір пəле жатқанын біледі, бірақ
обалсауабын көтеретін басқа адам бар ғой деп ойлап келеді... Тап солай,
əнеукүнгі жылмаңтөс төлеңгіт... Бəйбек... Жер түбінен ырсиып күліп келеді.
Қазір де қасына жете беріп «Елші мырза, хал қалай, мал-жан, қатын-бала,
аяқ-қол, дені-қарын сау ма!» — дейді. Əне, сенбесең, қарап тұр. Мысық
мұрт
жыбыр ете түсті.
— Қайырлы күн, елші мырза, ал хал қалай? Мал-жан, қатын-бала, аяқ-қол,
дені-қарын сау ма?
Амал қайсы, күліп келген ажалға күле амандасу керек шығар.
— Сау, тамыр, сау!
— Ұйқыңыз шала болған ба, бет-аузыңыз домбығып кетіпті ғой.
Бұл енді мазақтағаны. Мазақтаса, мазақтай берсін! Енді кімнің не айтып, не
қойғанында не тұр!
— Сізді хан шақырып жатыр.
Айтпады ма!
— Сескенбеңіз! Елшіге бар, шақырып кел, бірге отырып
тамақтансын деді!
«Сескенбеңіз» — дейді! Қандай кесепатпен келгенін біліп кеп тұр. Демек,
мұңы тірілей шабақтамайтын болғаны. Демек, алапестерге де апармайтын
болғаны. Демек, мұның етінен ет те кесіп, алмайтын болғаны! Ол үшін
тамақтанудың қажеті қанша! У беріп қатыра қоймақ қой...
— Тоқтай тұр. Қазір барам. Мына үйге кіріп шығуым керек еді.
Башқұрттар отырған үйге кірді. Бұл кіріп келгенде бəрі орындарынан
түрегелді. Шамасы, мұның өңіне қарап бір сұмдықты сезген шығар. Тек
ауызы қиысып бірдеңе айта алса жарар еді.
— Мені хан шақырып жатыр!
— Ойбай, ол итке тағы не керек болды екен! Кеше алар дүниесін алды
емес пе!
— Бармаңыз. Жақсы пиғылмен шақыртып жатпаған шығар.
— Жібермейміз! Не көрсек те бірге көрейік!
Тевкелев жалт қарады. Мына дүниеде жүргелі бұдан ыстық, бұдан қымбат
сөз естімеген секілді. Көзі жасаурап кетті.
— Дегенмен, барайын. Өлтірсе, тал түсте өлтіріп қайтеді. Жұрт
көзінен жасырын, ешқандай айғақ-куəсіз де өлтіре алады емес пе!
Бірақ өзі айтып тұрғанмен, өз сөзіне өзі сенген жоқ.
— Бармай қалсам, кешегі сандықтарына бола өкпелеп келмей қалды дер.
Одан да барайын. Ештеңе болмаған сияқты боп, ойнап-күліп барайын.
Жаман ойласа, өз ниеті өзіне жолдас болсын. Осыншама орнықты,
осыншама ақылды сөйлеп тұрғанына өзі қатты қайран қалды.
Башқұрт байғұстар сыртқа шықты. Бəйбекке еріп кетіп бара жатқан елші
мырзаға қылар қайрандары болмай қала берді.
Тевкелев жолда келе жатып ханның қазір өзін қалай қарсы алатынын
ойлады.
Бұл кіріп барғанда жымсия күліп орнынан тұрады. Қол беріп амандасады.
Оң
қолына отырғызады.
Міне, хан орда да жақын қалды. Бұл жолы олар анада екі рет есігінен
аттаған
ат шаптырым ақ орданың тұсынан өтіп кетті. Одан арғы бүйірлі ақ боз үйге
жақындай беріп Бəйбек бұған қарап:
— Елші мырза, осы арада сəл тоқтай тұрыңыз, — деді де, өзі жып беріп
кіріп кетті. Біраздан соң қайта шығып, ши есікті иығына салып көтеріп
тұрып:
— Кіріңіз, елші мырза, — деді.
Табалдырығына дейін жеткізіп масаты кілем төсеген ақ боз үйдің қақ
төрінде
бұқары пүліш бөстектің үстінде Əбілқайыр хан отыр екен. Оның үстінде
ақ,
сары, қызыл селдір жібектен шымылдық ұсталыпты. Ханның сол қол
жағында дəл сондай жібек шымылдықтың ішінде үш ханым иін тіресе
жайғасыпты. Ханға таман отырған бəйбішесі түп-түгел қызыл торғынға
малынып апты. Басында алтын зерден кесте тігілген биік сəукеле киіпті.
Қалған екі əйелі қызыл көйлек пен қызыл мақпал бешпет киіпті, бастарына
малынтып ақ жібек жаулық тартыпты. Тевкелев қапелімде төрге оза алмай
босағада бөгеліп қалды.
— Ə, елші мырза, хош келіпсіңіз, төрге шығыңыз!
Хан орынынан тұрды. Жымсия күліп қарсы ұмсынып қолын алып
амандасты.
Оң жағынан орын ұсынды. Өзі бүл отырғасын барып отырды. Жаңа бір
сəтке
абыржып қалған Тевкелев бойын лезде жиып ала қойды. Бəрі де манағы езі
ойлағанындай. Тек бүл жолы хан оны ханымдар үйіне дастарқанға
шақырыпты. Ақырет алдында хан орданың бар салтанатын армансыз көріп
алсын дегені болар.
— Қалай ұйықтап тұрдыңыз?
Сыр алдырғың келмесе, алдыртпайтын тұсың нағыз осы! Ал, күле сөйлеуге
тырыс. Ерні құрғыры қорғасын құйғандай ауырлап кеткен бе қайткен?!
Неге
қимыл-дамайды?!
— Жаман емес. Шүкір, ұйқым дұрыс.
— Мен бүгін жайсыз жаттым ба, денем ауырлап, зорға тұрдым.
Əңгімені қашқақтата бастауын қарашы! Анадай сұмдықтың алдында
кісінің
аузына пəтуалы сөз түседі дейсің бе! Əншейін тек пейіл мезірет қой!
— Ас алыңыз! Мен шəйға Басқаланың қалампір, талшын, зəнзəбілі
салып дəрмектеп ішкенді жақсы көрем. Дəмі ұнамаса айтыңыз. Сізге
басқа дүмшеден құйсын!
Бəсе, нағыз əңгіме енді басталған шығар. Мына шəй ақ патшаның елшісінің
мына дүниеден ақырғы рет тататын атау асы боп жүрмесін...
— Ештеңе етпейді, сіздің ішкеніңізді іше берем ғой!
— Бəрекелде!
Əңгіме тағы да үзіліп қалды. Тевкелев алдына келген шыны аяққа енді қол
соза бергенде:
— Осы орыстар да шəйқор жұрт білем, — деді Əбілқайыр.
— Иə, шəйді жақсы көреді.
— Сонда ғой олардың жері біздің жерімізден ыстық емес, шөлдемейді,
неге ішеді?
— Тоңбасқа ішетін шығар.
Хан кеңк-кеңк күлді. Бұл да күлді. Шіркін, босағада айна болар ма еді! Бетауызының қалай болып отырғанын байқар еді.
— Шəй алмадыңыз ғой.
— А... Солай екен ғой.
Сыр алдырса осы арада алдырған шығар.
Шəйді аузына апарды. Сораптап жұта бастады. Бір өткір иісті қышқыл дəмі
бар. Бірақ, таңдайына жағып барады. Удың да тəттісі болатын шығар.
Арман
тəтті ме, ажал тəтті ме деп неге айтты дейсіз! О да адамды еліктіре келетін
шығар.
Хан бірдеңеге қиналып отыр. Əңгімесі шырқ айналып тамақтың
төңірегінен
шықпай қойды.
— Азықтарың қалай болып жатыр? Таусылып қалған жоқ па?
— Рақмет. Əзір бар.
— Енді бірер аптада Басқалаға қала шығарайын деп жатырмын.
Астықтарың азайған шығар.
— Шүкір. Əзір жетерлік.
Тевкелевтің алдына шыны аяқ бірнеше рет келіп-кетті. Əзір аман. Бірақ,
бұл
үй шəйден де басқа тамақ бермес дейсің бе...
Шəйдің дастарқаны жиылды. Хан малдас құрып қақшиып отыр.
— Елші мырза, беліңіз ауырар, — деп жастық ұсынды.
— Рақмет.
Хан қыбықжықтап сөз бастады.
— Кеше жігіттерді жібергеніме ренжіп қалған жоқсыз ба? Тевкелев
ханның бетіне күле қарады.
— Неге олай деп ойладыңыз?
— Қайдан білейін, бұрын қанша рет жігіт жұмсасам да, сан рет жүгіртпей
ештеңе татырмайтын едіңіз.
— Əуелден қолым қатыңқылау еді. Əйелім сөйдейді,
— деді Тевкелев күле тіл қатып. Əбілқайыр бұл жолы рақаттанып күлді. —
Əй, сол жеңгеміз бірдеңе білетін шығар. Оныңызды байқадық.
Сосын да бəрібір осы қазақтың тізгін ұстарларына бұйырмас нəрсе ғой деп,
ұятты қойып алдыртыпалдым. Əйтпесе, қолтығына бірдеңе кыстырып,
ауыз
лебін түзетіп алар кісі келген сайын сізге ат шаптырып саудаласып жатамыз
ба? Оның үстіне бұл өлкеде қай кісімен қалай сөйлесу керектігіне сіз менен
гөрі əзір шорқақтаусыз. Екеуміздің де илейтініміз бір терінің пұшпағы
болғасын əдейі осылай істедім. Маған өңін жылытқан адам, ақ
патшаға да өңін жылытқан адам. Аз-мұз сияпаны сіз таратқаныңыз не, мен
таратқаным не? Бəрібір, бұл маталарды менің бəйбішемнің өрмек
құрып тоқып жатпағанын біледі. Бұл жолы Тевкелев те рақаттанып күлді.
Сөйтіп отырғанда табақ келді. Тевкелевтің көңіліндегі ұры уайым тағы да
қыңсылай бастады. Хан өзіне арнап салынып алдына əкеліп қойылған
табақшаны қонақтың сый табағы келгенше қозғамады. Сый табақ келгесін
қолын созып:
— Мəмбет мырза, сіз осы қаражоңқалау етті ұнататын сияқтысыз. Сіздің
табағыңыз шұбарала болып кеткен екен, ол мына біз құсаған түздің кісісіне
лайық. Табақ алмасайық, — деді.
«Бұл менің секем алып отырғанымды сезіп қойды-ау» — деп ойлады
Тевкелев.
Хан табағы шынында да дəмді болады екен. Онша етқұмар емес Тевкелев
өзі
алдындағы табақты біраз еңсеріп тастады. Сорпадан да бөтен ештеңенің
дəмін байқай қоймады.
Ортадағы айлапат дастарқан жиналған соң екі қызметші жігіт екі иір
мойын
жез құманмен хан екеуінің қолына шылапшын əкеп су құйды.
Олар сыртқа шығып кеткен бойда ішке басқа бір қызметшілер ұзынша емен
күбіні əкеп қақ ортаға орнатты. Қасына жалтыраған дөңгелек сарытегеш
пен
бес-алты сары зерең əкеп қойды. Сосын барып ақ жібекке малынған бір
көрікті келіншек имене кіріп, емен күбінің қасына келіп, сары тегешті тақ
толтырып қымыз сапыра бастады. Үйдің ішін тəбет оятар таныс иіс жайлап
ала жөнелді. Тевкелевтің жүрегі тағы да шаншып қоя берді. Сырттан тағы
да
сыптиған-сыптиған екі қызметші жігіт келіп, көрікті келіншек мөлтектете
толтырған қысырақтың қымызын алдарына əкеп қойды. Сосын барып оң
жақ
босағаға бір тізерлеп отыра-отыра кетісті. Тағы да есік ашылды. Қолында
домалақ бас домбыра ұстаған бір бала жігіт пен скрипкаға ұқсайтын тағы
бір
бүкірейген күй аспап ұстаған ақ сақалды шал кірді. Хан қымыз толы
зереңді
қолына ұстап:
— Елші мырза, сусын алып отырыңыз, — деді.
Сол-ақ екен ақ орданың ішін бір сай-сүйегіңді сырқыратқан зарлы
əуез кернеп қоя береді. Малдасын құра жайғасқан ақ сақалды шал
қолындағы
күй аспабын сол жақ санына шанши қондырып, оң қолындағы жіңішке
таяқпен ышқынта ыспалап бақты. Құлағыңа бұрын-соңды келе қоймаған
таңсық үн болса да, ет жүрегіңді елжіретіп, өн бойыңды алып барады.
Қараптан қарап жүйкең талмаурап, жүрегіңнің басы қабынып ісіне
түскендей. Көзіңнің маңы жыбырлап қоя бергендей мынау, апырау, азаның
сазы ғой. Мынандай сəнді дастарқаннан кейін мынандай ықылық атқан
өксік
күйді бекерден-бекер тартқызып отыр дейсің бе? Шамасы, мынау бал
татыған сары қымызға анау шұбалаң жең келіншектің қолынан не тамып,
не
төгіліп кеткенін кім біліпті. Əлде мана сырлы зереңді əкеп қойғанда тубіне
бірдеңе сала келді ме екен? Тевкелев босағада жер тізерлеп отырған екі
қызметші жігітке қарады. Олар күйге ұйып қалғандай қыбыр етер емес.
Қымыз сапырып отырған ақ келіншекке қарап еді, сыр алдыра қояр түрі
көрінбейді. Бұлтиған етті ерінінің бір қиығын қымқыра тістеп қырын қарап
кетіпті. Баяғы сол именшек қалпы. Ханнан, бейтаныс қонақтан ұялып
отырғанын, бір шыпалы істі іші сезіп қысылып отырғанын түсініп көр.
Ақсақалды кəрі күйші жалбыр қабағын түгел жауып жіберіп қыл ішектен
шығып жатқан ызғырық сазды шекелей тыңдап мүлгіген де қалған.
Домбырашы жігіт сарнаған қыл інектің бойымен бүйе жорғалап бара
жатқандай одырая қарап отыр. Ақ сүр шал оң қолындағы қыл таяқшаны
ышқына ыспалап, қыл шекті бармағымен қағып-қағып қалып күйін бітірді.
— Мына кісі қобызшы Қойсары деген кісі, — деді хан. Қобызшы шал
сый қонаққа қарап оң қолымен көкірегін басып тағзым етті. Əбілқайыр:
— Рақмет, — дегендей басын изеп əңгімесін жалғастырды. —
Əлгі тартқан Қорқыт сазы дейтін күй. Қорқыт деген ертеректе өткен əулие
кісі екен. Моласы мынау Сырдарияның бойында. Кəш жөнекей талай көріп
жүрміз. Дария беттен жел шыққанда жар басындағы жаңғыз мола əлгі
қобыздың сазындай зарлы үн шығарып, сарнап қоя береді. Жарықтық
жасы ұлғайған шағында ажалдан қорқып шартарапты түгел шарлап
шығыпты. Қайда барса да — алдынан тұқшыңдап жер қазып жатқан
адамдарға жолығыпты. «Ау, кімсіңдер?» — дейді Қорқыт.
«Қабыршылармыз», — дейді əлгі мүскіндер. «Не істеп
жатырсыңдар?» — деп сұрайды Қорқыт. «Қорқыт деген біреудің
көрін қазып жатырмыз», — дейді. Содан Қорқыт ажалдан қашып құтылам
деген дəмесінен біржола күдер үзіп мынау өткінші дүниенің опасыздығына
налып қарағайдан ойып, сыртын түйенің көнімен қаптап, шегіне
жылқының қылын тағып осы қыл қобызды жасап, əлгі бір сазды шалған
екен.
Біздің қазақтардың қиыны кеткен қыңыр іске тап болғанда «Қайда барсаң
да
— Қорқыттың көрі» дейтіні сондықтан. Ажал айтып келе ме!
Айтып келмейтін ажалдан қайта қашып құтыла аларсың. Мəмбет
мырза, қымыз алмадыңыз ғой. Алсаңызшы, нағыз бабында тұр екен.
Тевкелев аңырайып қарап қалыпты. Ханның мына сөзі дəу де болса тұспал
əңгіме! «Келіп тұрған ажалдан қашқанмен құтыла алмайсың. Онан да
алдыңдағы зереңді таусып, кереңді іш», — дегені шығар. Маңдайы шыпшып
терлеп қоя бергендей болды. Үй толы жан бұның ауызына қарап қалғандай.
Тевкелев қанша сабырлы болам дегенмен сол арада бір сыр алдырған
сияқты.
Алдындағы зереңге қинала көз салып:
— Тамаша күй, тамаша аңыз екен! — деді шалдың əнеріне риза
болғансып дауысын соза сөйлеп. Қолындағы зереңді əрең
көтергендей, жайлап ерініне апарды. Əлі ақырып аши қоймаған бабындағы
қымыз. Таңдайында майша еріп сіңіп барады. Кері қайтарсам, «ішуге
қорқып
отыр» деп ойлар деп, бүйірлі зеренді бөксеріп барып тоқтады.
Сол-ақ екен манадан бері кезек тосып отырған домбырашы жігіт безілдете
жөнелді. Бұл жаңағыдай емес бір ойнақы саз. Əлгінде ғана санаңды
шамырықтырып, денеңді салқындатқан самарқау сезімді қуып шыққысы
келгендей дедектетіп алып барады. Көктемнің нөсеріндей тасыр-тұсыр
төгіп
жатыр. Асыр салып ойнаған тай-құлындай тапыр-тұпыр дурлігіп, көңіліңді
еліктіріп барады. Арқаң, қас-қабағың, маңдайың еріксіз жазылып барады.
Манадан бергі уайымың да ұмыт болғандай. Имендеген қара жігіт
бауырындағы қара домбыраның асты-үстіне түсіп, емініп өліп барады.
Найза
ұстауға жаралған көшқұлаш ұзын қолы жыландай ирелеңдеп сілтеп отыр,
сілтеп отыр. Күйші жігіттің маңдайына шып-шып тер шығыпты. Екі
бетінің
ұшына албырап қан ойнапты. Манағы жасқаншақтау тұнжыр көзі жарқжұрқ
от шашады. Қашқан құландай зулай аққан екпінді күй бірер бет арғып-қарғып
барып басылды.
— Ой, пəлі! Жарайсың, — деді хан күйшіні мақтап.
— Рақмет. Көңілді күй екен, — деді мейман.
Мейман жүруге ыңғайланды. Хан ере түрегелді.
Біраз жерге дейін өзі жаяу шығарып салды. Елшіліктегі адамдар да ол
қашан
шығар екен деп абыржып тұрса керек. Бəрі сексиіп-сексиіп сыртқа
шығыпты.
Хан екеуінің күле қоштасқандарын көріп, олар да тістері жарқылдап бірбіріне бірдеңе десіп жатты. Тевкелевтің мойынынан таң атқалы бері зілдей
боп басып келе жатқан қара тас сусып түсіп қалғандай болды.
Қосына қарай шалқақ басып, сергек адымдап келеді.
Ол күні Əбілқайырдың мойынынан да бір ауыр жүк түскендей болды.