Үркер - 28

— Батыр, осы айтқан сезіңізге осы қазір оңаша ант берсеңіз қайтеді, —
деді.
Бөкенбай сəл аңырып тұрып:
— Жарайды! — деді.
Тевкелев жалма-жан сандығын ашып ішінен құран суырып Бөкенбайға
ұстатты. Бөкенбай құранды алып:
— Ақ патшаға жəне елшісіне бар қар-қадарымша адал қызметімді
аямаймын, — деп маңдайына бір тигізіп, қайтарып берді.
Тевкелев көлдей ала қағазды алдына төсеп еді. Оң жақ ортан қолындағы
жүзігін алып мөрін басты.
Ертеңіне күндіз билер шақыртып жатыр дегенге хан ордаға барып еді,
табалдырықтан енді аттай берген Тевкелевке жан-жақтан алара қарасты.
Тевкелев тəкаппар басып төрге озды. Ашудан жарылып кете жаздап
отырған
билер оған дүрсе қоя берді.
— Сені мұнда кім шақырды? Біздің жұртымызға неге келдің?
Тевкелев аспай-саспай сөз бастады.
— Мені мұнда өздерің шақырдыңдар. Ақ патша елші жіберіңдер деп
сендерді қыстаған ешкім жоқ. Орыстың қол астына өз еркімізбен
бағынамыз
деген өздерің. Сол уəделерің бойынша мені осында жұмсап жіберді. Қалған
хабарды анау Құттымбет пен Сейтқұлдан сұраңдар. Ақ патшаға
бағынышты
болғандардан не талап етілетіні соларға айтылған.
Мына естіген билер енді Əбілқайырға жабылды.
— Билермен ақылдаспай тұрып, хан ешқандай шешім қабылдамайды
деген ата-баба жолы қайда? Орысқа бағынамыз деген сөз біздің
ауызымыздан қашан шығып еді? Ата дəстурін аттап, қарауындағы
жұртпен ақылдаспай, басқаға бодан болғысы келген ханның қандай
жазаға бұйырылатынын неғып білмейсің?
Ханның онсыз да сұп-сұр жүзі сілтіге салған сүйектей қурап кетті.
Жартылай
жүмсақ көздерін жарқыратып ашып алды. Жанарында қылыштың жүзіндей
суық жылт оянды.
— Жə, шуылдамаңдар, түге! — деді зекіре тіл қатып.
— Ел басына күн туса, хансың ғой, алдымызға түс деп жағалағанда
жақсысыңдар. Ал хан екенмін деп бірдеңе істей қалсаң болды, өстіп
əрқайсың əр шалғайымнан тістелеп шыға келесіңдер. Сонда менің хан
болғаным қайсы? Хан екенім рас болса, қол астымдағы жұрттың қамын
қайтып ойлаймын! Көздерің көрмей ме, иесі бар жылқының басы бағулы,
жемі салулы, сусыны қанулы, күн суытса — сауырына жабу жабылады,
балшыққа батса — үсті-басы жуылады. Ал, иесі жоқ, түзде жүрген тарпаң
ше? Оның қай жəйі болып жатыр? Адам көрсе атып алғысы кеп тұрады, аң
көрсе — тарпа бас салғысы келеді де тұрады. Мені мен менің қол
астымдағы халықтың көрген күнінің сол тарпаңнан несі артық?
Тарпаңмын деп беталды құла түзге тасырлап жүргеннен бір халықтың
ауызы
күйсе, қазақтың ауызы күйетін болған шығар деп ойладым да, ашықсам
жем, тоңсам жабу салатын ие іздедім. Ондай иені таптым. Ол — анау ақ
патша. Айтқанымды қабыл алып, елшісін жіберіп отыр. Мен
міндетімнен құтылдым. Басқалардай басымызға пана, иінімізге ық,
арқамызға сүйеу керек дейтін болсаңдар — маған еріп, мына келіп отырған
елшіге ант бересіңдер, ал сол баяғы өз құйрығымызды өзіміз тепкілеп
жүргенімізге мəз бола береміз десеңдер, бір борбайымызды бөрі тістеп,
бір борбайымызды жаудың тұзағы қармап, сол баяғы сүрген дəурендеріңді
сүре бересіңдер. Өз басым ондай тірліктен мезі болып біттім. Өлтірсеңдер
өлтіріңдер. Аңмен аң болып арпалысып өткеннен гөрі қара жердің астында
аяғымды еркін созып тыныш жатқаным жақсы.
Ханның шамына тигендеріне масарап отырған билер тағы да Тевкелевке
бұрылды.
— Біз ханға орыспен тату-тəтті тұрайық, одақтас болайық деп елші
жібер дедік, бірақ бағынамыз, басыбайлы бодан боламыз деген жоқпыз.
Оны шығарып жүрген өзі. Енді, міне, сен келіпсің. Қазақтардың қандай
жұрт
екенін, ғаскерінің қандай екенін біліп алуға келгенің бірден сезіліп тұр.
Жансыз екеніңді айтпай көріп отырып, еліңе қайдан аман-есен жібере
салайық?!
Саған қандай жаза қолданылатынын мына бүгінгі жиын шешеді. Үй толы
жұрттың біразы бастарын изесіп қауқылдасып қалды. Тевкелевтің екі
жауырынының арасынан мұздай тер шыққандай болды. Екі шықшыты
солқылдап қоя берді. Көзі Бөкенбайға түсіп кетіп еді, батырдың беті
қабарытып буырқанып отыр екен.
Тевкелев енді, не де болса, тайынбасқа бел буды.
— Ағайын, — деді жұртқа көзін бір-бір қыдыртып. — Жаңылмасам,
сендердің халқыңның «Аяз əліңді біл, құмырсқа жолыңды біл», — деген
сөзі бар сияқты еді. Сол өздерің шығарған мақалды өздерің ұмытып
қалғандарыңа қайран қалып отырмын. Сендер орыс мемлекетін кім деп
ойлайсыңдар. Құлмен де, құтанмен де одақтас болып оған не көрініпті?
Ресейдей ай астын тітіретердей айбынды елге одақтас бол деуге ауыздарың
қалай барады? Жапан түзде аңмен аң боп жортып жүрген жабайы
халықты ақ патша одақтас қып қайтеді?
Ондай елмен тату-тəтті тұрамын деп уəде де бере алмайды. Өйтіп
алтын басын қор қылмайды. Өйтетіндей, қырғыз-қайсақ Ресейге не істей
алады деп қорықсын. Ал, Ресейге келсек, оның өзі түгілі қол
астындағы бағынышты халықтардың өздері-ақ қырғыз-қайсақтардың
төбелерінен жай түскендей жайратып кете алады. Бір жағыңда —
қалмақ, бір жағыңда — башқұрт, бір жағыңда — сібір қалалары, бір
жағыңда
— Жайық казактары. Қауқарларың кімге жетеді деп кергисіңдер.
Өз еріктеріңмен бағынғыларың келмейді екен, бағына көр деп сендерге
жалынып отырған ешкім жоқ. Ал, бірақ сендермен одақтас боламыз деп
келісім шартқа отырып қасиетті Ресейдің атағына дақ салатұғын жəйім
жоқ.
Ресей сендерсіз де одақтас таба алады, сендерсіз де бағыныштылар таба
алады. Сендер сияқты ысқырса желдің алдында, қуса аңның алдында
жөңкіліп жүрген жабайы халық түгілі анау грузиннің патшасы, қалмақтың
ханы, маңғұлдың Əліқұл ханы, қалпақтың Өсмей ханы, кабардиннің,
құмықтың, тердің, бара-ғұнның, ақсайдың дербес князьдері ақ патшаның
шарапатты қол астында болуды өздеріне зор бақыт санап отыр. Олардың
қасында сендер кім болыпсыңдар?! Ресейдің қол астына кірсеңдер
кіретіндеріңді айтыңдар, кірмесеңдер — жолымнан қалдырмай жайыма
жіберің-дер!
Орнынан тізерлей көтеріліп сөйлеген Тевкелев қайтадан басылып отырды.
Үй-ішіндегілер бір-біріне қарап дүрліге бастады. Шамасы, баяғы Юмашты
тергеген би болса керек, бір шеке тамыры бадырайған қызыл қазақ:
— Ау, мына шоқыніиықты жер-жебірімізге жеткізіп қоямыз ба? — деп
ілгері итініп шыға беріп еді, төр жақтан Бөкенбай гүр ете қалды.
— Бұл əңгіменің енді саудаға салатын несі қалды? Қазақтың басына
түскен қай ауыртпалықта да тартынып қалған жерім жоқ. Ағайын, бір кісіге
риза болсаңдар, маған риза болатын жөндерің бар. Əлі де тартысатын
жаумен
тартысуға, айтысатын жаумен айтысуға дайынмын. Бірақ қызыл тілде
буын жоқ екен деп жөнге тоқтамау ата-бабаның салтында жоқ. Қазақтың
қара көшінің қара бұлттың айтқанымен көшіп, ала қиқудың айтқанымен
босып жүре бермей, ертеңін ойлап, белгілі бір тұрақ табатын кезі болды
дегеннің түсінбейтін несі бар? Алысқанмен алысып, жұлысқанмен
жұлысудың жөні осы екен деп төрт тарабыңмен түгел теке көзденіп
отырмай,
бір жағымызды желге ұстасақ, бір жағымызды ыққа ұстайық, бір қолымыз
болмаса, бір қолымызды жау жағасынан бос ұстайық, өйтпесе көк ит
боламыз деп жүріп, көп иттің талауында кетпейік дегеннің
түсінбейтін несі бар? Əбілқайырға жау іздегенде ұстатқан ноқтамыз,
дос іздегенде ұстатпайтын жəйім жоқ. Қол астымдағы рулы еліммен ақ
патшаның боданында боламын деп алдымен мына мен айтам. Сол үшін
алланың атымен пайғамбарым ұстаған киелі кітапқа маңдайымды
тигізіп ант беруге дайынмын. Ал, осымен қызылкеңірдек дауды қояйық.
Ант
бергілерің келмейтіндерге зорлық жоқ. Ант беретіндердің бері шығыңдар.
Ал, алдияр хан, жол сіздікі! Алдымен ант беріңіз!
Жаңа ғана қайнаған қазандай буырқанып отырған үй іші сілтідей тына
қалды.
Əбілқайыр хан ортаға озды. Ақ атылас орамалдың үстіндегі құранды
қолына
алып:
— Ақ патшаның алдында айтқан сөзімді алла алдында да айтамын. Сөзім
сөз,
уəдем уəде! — деп маңдайына тигізді.
Сосын тілмаш ұсынған шиыршық қағазға мойнындағы дөңгелек күміс
мөрін
алып, бір түкіріп: «Бісміллə!» — деп баса салды. Дөңгеленіп түскен арапша
жазудың қасына Тевкелев орыс əрпімен бадырайтып: «Əбілқайыр ханның
мөрі», — деп жазды. Ханнан кейін құранға Бөкенбай батыр қол апарды.
Бөкенбай батырдан кейін, Есет батыр қол қойды. Есеттің орнына
Құдайназар
мырза барып тұрды. Олардан кейін Кіші жүз бен Орта жүздің кейбір
руларының жиырма жеті биі ант берді.
Қалған билер ант беріп жатқандарға тістене қарап біраз тұрды да, сол тоңторыс қалыптары аттарына мініп аттанып кетті. Бір жағынан ант қағазға
қол
қойғызып, екінші жағынан ант бергендерге сый-сияпат үлестіріп тұрған
Тевкелев іштей сынық тиынға дейін шашау шығармай санап тұр. Бүгін
небəрі 110 сом 60 тиынға тарту-таралғы тарапты. Ал бұны мен ханды,
құран
ұстап ант беріп жатқан билерді ала көздерімен атып атқа қонғандардың
саны
тіпті көп. Аяқ астынан үн-түнсіз қалғандарына, басқандарынан жер
ойылардай боп нығыз аттағандарына, ерге қонғанда аттарының бүйірі солқ
ете қалғандарына қарағанда əбден қандарына қарайып, іштерінен: «Қап,
бəлем, сендерді ме!» — деп зіл жиып кеткендері белгілі болып тұр.
Осыншама көп атты шұбырып шыққан үлкен ауыл өлік шыққан үйдей
болып
жым-жырт тыныштықтың құшағында мүлгіп қала берді.
Иығынан жүк түскендей болып қоналқы үйіне көңілді келген Тевкелев
есікті
енді аша беріп, артына қарап еді, мойындарын омырауына алып асықпай
аяңдап бара жатқандар көкжиекті түгел көміп кетіпті. Арасына ат сіңе
алмастай тығыз кетіп барады екен. Елшінің жүрегі мүздап қоя берді.
Мынандай көп, мынандай айбарлы топ оны аман қоймаса, аман
қоймайтыны
рас та шығар.
Содан бір күн бойы ешқандай хабар шыққан жоқ. Екі күн бойы ешқандай
хабар шыққан жоқ. Үш күн бойы ешқандай хабар шыққан жоқ. Төртінші
күн
де солай, ал құлақтан тыныш құлақ өтті. Ал, бесінші, күні, октябрьдің он
бесі
күні...
Таң атпай жатып хан ордадан баяғы бір орақ мұрын төлеңгіттің жалаңдап
тағы жетіп келгені. Жалмаңдап біресе ол жағынан, біресе бұл жағынан
шығады. Өзі өзге қазақтарға ұқсамайды. Кавказдықтарға келіңкірей ме
қалай? Аты жөні де қызық екен: Бəйбек Ағлұқ.
Жылмаңтөс неме есіктен аттай сала сайрап қоя берді.
— Ойбай, елші мырза, анау күнгі көрместей болып кеткен қыңыр
билердің қатары күн сайын көбейіп келеді. Олар біреуді қорқытып,
біреуді үркітіп өз жақтарына шығарып жатыр. Хан айтады, біз де қол
қусырып отырмайық деді. Олар жұртты қорқытып көндірсе, біз
сый-сияпат тартып көңілдерін аулап бағайық дейді. Сосын сізге алпыс
аршын шүға, елу аршын қырмызы, жиырма мəлін, қырық құндыз,
жиырма иленген қызыл тері, бес құлаш қамқа, бес түлкі, үш құлаш қытай
жібек беріп жіберсін деп сəлем айтты.
Төлеңгіттің аузы-аузына жұқпайды. Тевкелевтің жыны келіп отыр.
— Ханға сəлем айта бар, — деді. — Сұрағандарын бере алмаймын.
Өйткені соншалықты қыруар дүние менің өзімде де жоқ.
Содан тағы да екі күн бойы айналадан тас саңырау бейхабар боп жатып
алды.
Хан орда да тым-тырыс. Ең болмаса, мата сүрап төлеңгіт те келмейді.
Үшінші күні кешқұрым Бөкенбай батыр келіп елшінің қасына қонып
шықты.
«Өңшең шуылдақтардың өлтіреміз дегеніне қорықпа, олар тулап-тулап əліақ
көнеді», — деді. Тевкелев оған тар күнде қол үшін бергені үшін алғыс
айтып,
ұлы мəртебелі патша ағзамның алдындағы адал қызметі туралы тиісті
орындарға жеткізуге уəде берді.
— Қазақтардан несіне қорқайын. Маған жамандық жасаса, орыстарды
қойып, қалмақтар мен башқұрттардың өздері-ақ оларды тігерге тұяқ
тастамай қырып тастайды, — деп салды.
Бөкенбай үндеген жоқ. Күлді де қойды. Ертеңіне ол өз ұлысына жүріп
кетті.
Бөкенбай кеткесін елшіліктің іргесінен тыныштық кетейін деді. Тападай
тал
түсте əлдекімдер айқай сап шауып кеп жүктеулі тұрған арбаларын
сарт-сұрт сабап кетеді. Түн болды-ақ тұстарынан дүрсілдетіп олай шауып
өтіп, бұлай шауып өтіп ұйқы бермейді. Таңертең қараса — бір-екі
жылқысы
жоқ болып шығады.
Тевкелев кешқұрым қоңыраулатқан темір сандығын ашып, қойын дəптерін
алып, көрген-білгенін жазып қояды.
Октябрьдің жиырмасы күні Байбек төлеңгіт тағы келді. Хан баяғы
сұрағанын
тағы сұрапты. «Бізге қарсы билер əбден өшігіп алды. Ол қызыл көз
пəлелерді
көзінің жауын алар қызылды-жасыл дүниемен ғана тоқтатуға болады. Егер
осы жолы айтқанымды екі етер болсаңдар, онда дүние-мүлкіңізді өзім
барып
шауып аламын. Ол үшін алдияр патша маған ешқандай айып таға алмайды.
Өйткені мен жұртымды ақ патшаның қол астында көндіру үшін
жанталасып
жатырмын», — депті.
Тевкелевке ханның сұраған дүние-мүлкін беріп жіберуден басқа амал
қалмады. Өзі алып баруға əрі намыстанды, əрі əрдайым дымы ішінде
болып,
мелшиіп отыратын үндемес ханның тағы не ойлағаны бар екенін кім біліпті
деп қорықты. Беретін нəрселерінің бəрін Таймасқа ұстатты. Не де болса,
қасқабағы түсініксіз қазақ ханының ық жағын ала беруге бел буды. Онсыз да
таң
атқан сайын төрт-бес аттан айырылып, əбден қара жаяу қалатын түрі бар.
Елшінің аттарын қуып бара жатқан екі жігітті Əбілқайыр ұстап алып, қолаяғына кісен салып байлатып тастапты.
Тевкелевтің түн баласы аузынан түспейтіні: «тəуба!» Күн баласы ойынан
кетпейтіні: «Тəуба!» Қасындағы нөкерлерінің де мойындары ырғайдай боп
əбден арықтады.
Сүйтіп қаралай жаны қара тырнағаның ұшында жүргенде октябрьдің дəл
жиырма екісі кешкі сағат алтының шамаларында хан ордадан екі етек боп
жүгіріп келе жатқан біреуді көрді. Төбе құйқасы шымырлап қоя берді.
Қорықса, қорыққандай да екен. Əнеугүнгі Əбілқайырдың ұстап алып
кісендеп қойған екі жігіті жаппас руының адамдары болып шығыпты. Оны
естіген Баймұрат қаһарына əбден мініпті. Алдымыздағы түнде қол жиып
кеп
елшіні де, ханды да, шауып алмақ керінеді.
Хабаршы жігіт хабарын айтып болғанша ханның өзі де жетті.
— Ал, елші мырза естідіңіз ғой. Енді не істейміз?
Сол екі ортада башқұрт билері де жиылып қалды.
— Бөкенбайдың ұлысы бұл арадан алыс па?
— Үш күндік жер.
— Ойбай, соған хабаршы жіберу керек.
— Ол хабаршы барып келгенше, мұнда болары болып, бояуы сіңіп
қоймаса...
Хан Бөкенбайға хабаршы шаптырды. Өзі хан ордаға қайтып кетіп,
елшілікті
ордаға қарай көшіре бастады. Бірқ үлгере алмады. Қас қарайып ымырт
үйіріле күн шығыс жақ түгел қауқылдасып қоя берді. Даурыға сөйлескен
адамдардың дауысына дүсірлеген түяқ дыбысы қосылды. Бейуақтағы
мынау
жортуылдан қара жердің өзі қаралай тітіркеніп жатқандай. Жан-жақ жапыржұпыр үнге толып кетті,
Көп ұзамай күн шығыс жақтағы дөңбек жалдардың басына орнаған ымырт
ала бəтен қалыңдап кеткендей қара түнек боп түнеріп қоя берді. Ол —
Баймүрт еді. Соңына ерткен қолы, шынында да, қарақұрым екен. Əлгінде
ғана Əбілқайыр айтып тұрғандай, Тосын құмын жайлайтын жаппастар
тайлы-таяғымен түгел келе жатса керек, Маңтөбенің маңындағы ауыл əпсəтте ақ шаңыттың астында қалды.
Тевкелев қарауындағыларды жиып алып:
Ал енді басымызға қандай қиындық түссе де, ұлы мəртебелі патша
ағзамның
атын, киелі Россияның абыройын аяққа бастырмайық. Өліспей беріспейік,
— деді.
Қолдарына мылтық, қылыш найза ұстаған орыс солдаттары мен
башқұрттар
елшінің мекен жайын шыр айнала қоршап тұрып алды. Жаппастар хан
орданы да қамап алып айқайды сальш жатыр. Ақ сұр ат мінген шаңқылдақ
кісі əрлі-берлі шапқылап жүр. Баймұрат сол екен. Баяғы шеке тамыры
бадырайған қызыл сары би боп шықты. Біресе хан орданың тұсына барып
шаңқылдайды. Біресе елшіліктің тұсына келіп шаңқылдайды.
— Кісендеулі екі жігітімді ат-шапан айыптармен қайтармайтын болсаңдар,
менен жақсылық күтпеңдер. Түн ортасы ауғанша мұрсат берем. Сол екі
ортада талабым орындалмайтын болса, обалдарың өздеріңе. Ордаңды
шағып,
отын етіп жағам. Елшіңді мойнына к,ыл түзақ салып сүйретіп əкетем.
Жауабын патшаның алдында мен емес, сен бересің, Əбілқайыр!
Оның мына ащы даусынан қаймыққандай ай да сол күні шағырмақтанып
туды.
Түн ортасынан енді ауа бергенде Баймұраттың жігіттері лақтырған қыл
тұзақ
Тевкелев отырған үйді белдеуінен орап ап сытырлатып ырғай бастап еді,
ханның бір адамы шауып келді.
— Тоқта батыр, екі жігітің босатылды. Бір жолға ашуыңды қи! — деді.
— Пəлем, солай ма екен! — деп Баймұрат тістенді. Соңындағы қалың қол
қарқылдап күліп, дүсірлетіп шауып ала жөнелді. Ертеңіне тəңертең тұрып
санаса — тағы да он бес жылқысы жоқ боп шықты. Шамасы, Баймұраттың
əнеугүннен бері кісенде жатқан екі жігітіне алған «ат-шапан айыбы» болса
керек.
Жаппастар кеткен бойда елшілік хан ордасының қасына көшіп келді. Сол
күні түнде Тевкелев Уфа кəпесі Иван Кормщиковті бірқатар товарымен кері
қайтарды. Қасына бірнеше башқұрт ере кетті. Оны тіпті ханның əзі де
білмей
қалды.
Тағы да бір апта тым-тырыс өтті. Мынау беймезғіл тыныштықтан
сескенген
Тевкелев кісілері сыртқа аттап шығудан қалды. Күндіз үйықтап, түн баласы
тістері тістеріне тимей үй айнала күзетіп шығады. Сөйтіп жүргенде ноябрь
туды. Ноябрьдің үші күні тағы да бір топ адам келіп таң атқанша қамап
тұрып алды. Қарап тұрмай оқ атып елшілікке тігілген үйлердің үзіктерінің
дал-дұлын шығарды. Енді болмағанда елшілік қараптан-қарап жебе оғына
жем болар түрі бар. Тевкелев адамдары мылтық атуға мəжбүр болды. Солақ
екен, шырқ айнала қоршап алып, қауқылдасып тұрған қазақтардың бірі ат
үстінен гүрс етіп құлап түсті. Таң атып қалған кез еді. Оққа ұшқан кісіні
алдарына өңгеріп алған қазақтар: «Ойбай, бауырым» — деп дауыс қылып,
əлдеқайда ызы-қиқы қым-қуыт жөнелді. Өздері сүйтіп жүріп, он жеті
жылқы,
үш түйені алдарына сап қуа кетуді ұмытпапты.
Ноябрьдің бесі күні Бекенбай батырдың ұлысы жақын жерге көшіп қонды.
Көштерін қондыра сала қасына немере інісі Құдайназарды ертіп
Тевкелевтің
қосына келді. Екі ескі көзтаныс қүшақтасып көрісті.
Бөкенбай:
— Қапа болма. Қасық қаным қалғанша өзім қорғаймын. Енді олар
тиіп көрсін, — деді.
Тевкелев көзіне жас алардай болып алғыс айтып, қадірлі меймандарына
тоқсан сомның дүниесін сыйға тартты.
Енді бұрынғыдай емес арқасы кеңиін деді. Бүгежектеп үйден
шықпайтынды
қойып қайтадан қарауыл төбенің басына шығып жан-жағына көз
салатынды
шығарды. Дала баяғыдағы бүл келгеніндей емес құлазиын депті. Тойған
қозының бүйіріндей томпиған жалдардың бəрі сарғыш тартыпты. Күні
кеше
күнге шағылысып күлің-күлің етіп жататын күміс көлдер қарауытып
көрінеді. Көл жағасындағы қалың құрақтың да базары тарайын деген бе,
бүрынғы ызы-қиқы үндер естілмейді. Қарашаның да аяқталып қалғанын
сездірейін деп терістіктен түстікке қарай үшкіл-үшкіл шеру тартып құстар
ұша бастапты. Əнеу күнгі ақ жұмыртқа ауылдың киіздері ылғал тартып
қоңыраяйын депті. Күн ашылса болды, жұрт үйлерін қып-қызыл қып
жалаңаштап киіз жамайды. Əйелдер топ-топ болып жиылып білектерін
сыбанып ап шуылдасады да жүреді. Біреулері үйлерінің ық жағына екі
ашаға
ақ бақанды асып салып, үстіне жіпке тас байлап жыпырлатып іліп қойды:
оған анадай жердегі Қара ойдағы еркектердің беліне орап-орап күрт-күрт
тартып əкелетін құшақ-құшақ шиді бір талдап салып, əлгі жіп байлаған
тастардың біреуін əрі, біреуін бері жып-жып алмастырып ши тоқиды.
Қолдарына көз ілеспейді. Түске дейін бір құлаш шыптаны бір-ақ тоқып
тастайды. Енді біреулері əлгіндей ши шыптаны төсеп тастап үстіне қап-қап
жүн əкеліп жүқалап жая бастайды. Əбден жайып болғасын бірнешеуі
бірнеше жерден түрып алып сапты аяққа қүйып əкелген суды ұрттап ап,
алдарындағы бүрқырап жатқан мамық жүннің үстіне бүркіп шаша
бастайды.
Сосын əлгі шиді ішіндегі су бүрккен жүнмен қосып шиыршықтап орап екіүш жерден арқан салып, екі жақтан екі топ болып тұрып алып, əрі-бері
домалатып бағады. Бір уақытта домалатқандарын қоя қойып, ораулы шиді
қайта жазады. Манағы бұрқырап жатқан жүн енді бір-бірімен ұстасып,
талдырғыға айналыпты. Енді əйелдер оны бір шетінен шымырып бүктеп
шиыршықтап орай бастайды. Ораған жерлерін жапа-тармағай жата қап
шынтақтарымен жаныштап, тағы да орайды, тағы да орап, тағы да
жаныштайды. Бір уақытта əбден шанышталып сілікпесі шыққан жүн киіз
боп
шығады. Киізді күн жаққа апарып жайып қояды. Ауылдың тағы да бір жақ
шетіне көзің түссе, тағы да сондай шуылдасып жатқан көп əйелді көресің.
Сөйтсе, олар киізін сыпырып тастаған ашық керегеден шірене тартып
арқан
ширатып жатады. Кемпірлер жағы қолдары шошаңдап ұршық иіреді.
Қыздары жағы алдарын қызылды-жасылды боялған жүнді шашып тастап
ши
орайды.
Күнде қарасаң, күнде көретінің осы. Шамасы, мынау аспандағы бұлтқа
əкесіндей телмірген қазақтар қыс қамына кіріссе керек. Жат елдің
ызғарына
енді жат жердің қысының ызғары қосылмақ. Мынау бөтен өлкеде тап
болатын суық күз бұларға қандай сый-сияпат тартпақ? Бүл алып келген ант
қағазына анадағы жиырма тоғыз биден кейін бір тірі пенде қол тигізбепті.
Сонда бүл ертең не істемекші? Мынау кежегелері кейің тартқан жұрттан
біржола күдерін үзіп, қолда қалған азын-аулақ көлікке тақым артып түн
жамылып тайып түра ма... Өйткенде де мынау ұланғайыр далада шұбырып
жүрген көшпенділер аман-есен жібере қояр дейсің бе? Жал аса бергенде
жалпита бір соғып ауызыңды бақадай ашыратын болар. Тіпті ол
қандыбалақтардан құтылып шыққан күннің өзінде қолын мұрнына тығып
құр
қол оралған жұтаяқ елшіні кім құшақ жайып қарсы ала қояр дейсің...
Мынау
ызғырық жел ескен ызғындай дала бұның талай бұралаңнан өткен бұралқы
тағдырының жеткен жері, таусылар шегі болып жүрмесін! Бүл да сол баяғы
Бекович-Черкасскийдің кебін киетін шығар. Оның қайта соңында жер
қайысқан қалың қолы болды ғой. Ал бұл ше? Бұл оған қарағанда өз
үйірінен
адасып өзге үйірге қосылып кеткен қотыр тай сияқты іздеусіз-сұраусыз
емес
пе? Ондай құдай айдап келген олжа тайды мынау жан-жақтан жалақтап
отырған қырық пышақ жұрт тірі де тегін қояр ма! Қуана-қуана жайратып
тастайтын шығар...
Бұл өзі де бір кезде дəл мыналар сияқты қонарын жел, ұшарын сай біліп,
беталды лағып жүрген көшпенді жұраттан шықса да, қазір мынау құла
далада
не істеп не қоярын білмей жападан-жалғыз құлазып тұр. Анадағы Уфаға
кеткендерден де хабар жоқ. Олар, бірақ, жете қойды дейсің бе? Жолда кетіп
бара жатқан шығар. Тек əйтеуір бір жерде қара сойыл барымташыларға
қолды кетпей, аман-есен барса екен. Олар аман-есен жетсе, мына жақта
қандай ала топалаңның болып жатқанын естісе, орыс əкімшілігі қарап
отырар дейсің бе, бір шарасын жасар. Тек соған дейін бұлар сайда саны,
қырда ізі табылмай қырылып қалып жүрмесе! Қазіргі бар үміті əлгі
Бөкенбайда. Үш күндік жерден ұлысын көшіріп əкелгеніне қарағанда,
расында да жан аянбай қорғап бағар. Бірақ, ол неге бүйтеді? Жер түбіндегі
патшадан пайда табам деп, іргесіндегі ағайын-жұртынан неге шығысады?
Бəлкім, бұның бəрі əлгі əккі ханның бір арам есебінен тауып жүрген айлашарғы ғана емес, қазақтардың біразының арғы пиғылында бар ортақ ниет
шығар. Ендеше, олар неге анау күнгідей ашық тайталаста неге бой
көрсетпейді? Тап бұл далада бірінен-бірі қорқып бүгежектеп отырған
ешкім
жоқ сияқты ғой. Бəрі өзіміздікі дұрыс деп өңмеңдеген өңшең бір қызыл көз
сияқты ғой. Кісіні белден аттатар, кісі сөзін басынан асыртар сықпыттары
көрінбейді. Ендеше, ақ патшаға бағынуға көңілі ауып тұратындардың да
бары рас болса, олардың ауызына құм құйып тастайтын қайрат кім-кімде де
жоқ сияқты. Əне əлгі жиырма тоғыз би ешкімге жалтақтамай қолдарын
қойды емес пе! Былай қарасаң, бас қатырар түгі жоқ, бəрі белгілі, бəрі
түсінікті жағдай сияқты. Ал, бірақ, білмеген жердің ой-шұқыры көп деген.
Қазақтар бүл көріп жүрген жұрттардың ешқайсысына ұқсамайды.
Шеттерінен тəкаппар, қараң түгілі ханыңның бетінен тырнап, шабалаңдап
жатқаны. Шынында да, бұлардың ханының тек хан деген атынан басқа
ештеңесі жоқ сияқты. Ендеше, бұларға хан неге керек? Ханның да қит етсе,
Бөкенбайға елші шаптырғанына қарағанда, бүл елде ықпалыңды өткізу
үшін
ақ сүйек болуың, төре болуың шарт бола қоймас. Дəулетің мен күшің асып
жатса, ханды да жалтақтатып қояр түрің бар секілді. Сонда, бұлардың
Бөкенбай сияқты кімдері бар екен? «Ықпалды билердің ауызын алсақ,
қалғандары өздері-ақ еріп кетеді», — деп Əбілқайыр зар қақсайды. Бірақ,
судан шыққан суыр құсап жымпиып отырған сол немеге бұл сене алмай-ақ
келеді. Əуелі ыңғайын біл, теріс емес сияқты болса, сый-сияпат тартып,
құрметтеп бақ деудің орнына əуелі тарту-таралғы тартып, ауызын алып ал,
қалауыңды сосын айт дейді. Патша ұлықтары соқыр тиынына дейін санап
беріп, ертең ежіктеп есебін сұрайтын қып-қызыл дүниені қырық пышақ
қызыл-көз қазақтардың көңілін аулаймын деп бостан-босқа желге шашып
жіберсе, Мəскеуге не бетімен барады? Не де болса, бұларын қызыл көрсе,
кенедей жабысатын дүниеқор халық екені рас болды.
Қарашаның қара суығының алдын алып үйреншікті күйбеңмен жатқан
күздігүнгі ауылға қарап тұрып қай-қайдағы ойлардың соңына түсіп лағып
кеткен елшінің қасына Таймас келіп тамағын кенеп қойды.
— Елші мырза, — деді. — Жүріңіз, қонақтар келді.
— А! Не дейсің? — деді Тевкелев ұйқыдан оянғандай. Үйіне оралса —
қақ төрде Əбілқайыр отыр. Оң қолында — Бөкенбай мен Құдайназар.
Сол қолында — бұрын бұл көре қоймаған еңгезердей-еңгезердей үш кісі.
Бəрі
де ала көз, дөң мұрын, түріңкі ерін. Ағайынды кісілер екендері бірден
көрініп
тұр. Ханға таман отырғанды Қара батыр деп таныстырды. Қалған екеуінің
есімін естігенмен құлағында қалмады. Əйтеуір, Қара батырдың інілері
екенін
ұқты. Олар асықпай отырып түстік жеді.
Əбілқайыр үндеген жоқ. Ал, Бөкенбай ішінен бұрыш қосып, қант қосып
пісірген кеудірек тəтті нанды қатырлата шайнап:
— Орысыңның да қолынан келмейтін нəрсе аз білем, — деп қояды.
Ал, өз шоғы өзінде, бұрқырап самауыр келгенде, хан шыдай алмай:
— Мəмбет мырза, мынауыңды ертең еліңе қайтарда
бізге тастап кетерсің, көзіңдей көріп ұстап жүрейік, — деді.
Сары самауырдың қою шайы сіңген сайын қазақтардың тілі ағытыла түсті.
Олардың тілі ағытыла түскен сайын Тевкелевтің де.арқасы кеңи түсті.
Меймандар оған:
— Біздің жұртымыз əлі де бала мінезді. Қапелімде, дұрыс пен бұрысты
бірден ұға алмай, біраз дүрлігіп барып жөнге түсетін əуелден де əдеті. Сол
əдетінен де талайларға есесі кетіп жүр. Қүдай əрқайсысының аз күндік
нəсібесі мен аз күндік мəпақасын өз үй, өз іргесіне иіріп қойғасын,
былайғының ақылына құлақ аса қоймай, өзі қожа болып қалған немелер
ғой.
Бірден ығымызға жығыла салмайды деп мұқамайық. Аңысын аңдап,
ақылмен іс қылайық. Бала мінезді жұрт ақырғаннан гөрі алдағанға оңай
түседі. Тəтті сөз, жылы қабаққа салмақты салыңқырайық. Ал, біз
болсақ, əрқашан қасыңнан табылып, сезіңді сөйлеп, сойылыңды соғамыз.
Ауызымыз бір, амалымыз ортақ болса, қазір шідеріне қол апартпаи
ішренш тұрған тентектердің ертең өздері-ақ илігеді. Соны
айтқалы келдік. Біздің жұртымыздан күдерін үзбесін деп келдік, — деді.
Оған Тевкелев:
— Мен өздеріңнің өтініштерің бойынша келдім. Өз еркімен патшаға
бағынам деп келген кісі болса, бетінен қақпаймын. Оның ықыласы мен
еңбегі
ұлы мəртебелі əм шарапатты ақ патшаның мейір-пейілінен қағыс
қалмайды.
Ал, енді көнбеймін де, көрмеймін де дейтіндер болса, оларға соңдарынан
екі етек боп жүгіріп, жалынып-жалпайып жүрер жəйім жоқ, — деді.
Аз-маз үнсіздіктен кейін Əбілқайыр тіл қатты:
— Елшілікті шақырған мен екенімді ешкімнен жасырған жоқпын.
Бірақ елге шарапаты, шапағаты тиеді деп шақырдым. Ол үшін өкінбеймін.
Қалған қазақтың бəрі менен теріс айналып кетсе де, алған бетімнен
қайтпаймын. Қазір кеп, мойыныма ала арқан салып, жанымды алатын
болса
да, осы айтқаным айтқан.
Тевкелев ханның соңғы сөзін естіп орнынан түрды. Сыңғырауық сандықты
ашып, ішінен қүндыз тон, құндыз бөрік, қылыш суырды. Сосын
Əбілқайырдың алдына кеп:
— Бұны ұлы мəртебелі патша ағзам Анна Иоан қызы саған өзінің ұлы
императорға лайық шапағатты қолынан көрсеткен қызметіңіз бен артқан
сеніміңіз үшін аса зор ризашылықпен үсынады, — деді.
Хан орнынан түрегеліп қүндыз тонды иығына жамылды. Құндыз бөрікті
басына киді. Күміс қынап алмасты беліне іліп:
— Алдияр тақсыр патша ағзамға алланың нұры жаусын! Басым
жерге жеткенше риза боп өтемін, —деді.
Серіктері орындарынан түрегеліп ханға құтты болсын айтты. Меймандар
көңілдене күлісіп шығып кетті. Көп ұзамай Бөкенбай қайтып келді.
— Ханның əлгі айтқандары дұрыс. Шалқайғандармен шалқайыса бермеу
керек. Олар қайбір ақылы жеткеннен істеп жүр дейсің. Ақылсыз бен
ақылсыз болғаннан ақылды ұтылмаса, ақымақ ұтылмайды. Əуелі
жылы сөйлеп беттерін бері қаратуға тырысып бағайық. Болмай бара жатса,
басқа амалын қарастырармыз, — деді.
— Оны енді өздеріңіз білесіз ғой, — деді Тевкелев. Бөкенбайды хан
əдейі қайта жүмсап отырғанын ұқты. Əлгінде өзі түгел айта алмай
кеткен сөзін батырдың ауызымен қайталап пысықтатып отыр.
Тевкелев Бөкенбайды шығарып салып тұрып, хан орда жаққа қарап басын
шайқады. «Мына даланың бар жұмбағын шамалыда шешіп тауыса
алмассың».
Дегенмен, ол күні Тевкелев жастыққа басы тиген бойда қор етіп үйықтап
кетті.
Ал Əбілқайыр қырық төңбекшіп көзін жұма алмады. Ақ патшаның
жіберген
сиының бəрі қақ төрде, адал бақанға ілулі. Бірақ, келіп, көріп, қызықтап
жатқан ешкім жоқ. Пəлен уақыттан бері бола ма, болмай ма деген оқиға
болып, келе ме, келмей ме деген қонағы келіп, дегеніне жетіп отырса да,
осы
өткен айдың ішінде көңілі бір селт еткен емес. Мана ақ патшаның жіберген
сый-сияпатын киіп тұрғанда да, əншейінде өрекпіп, ауызына келіп
тығылатын жүрегі бүлк етпестен жатып алды. Қайта көңіліне қаяу түсті.
Мына қазақ менің қай дəуірлегеніме де қуанбай, бəрінің артын қой болдыға
айналдырып жіберді де отырды-ау деп ойлады. Ордабасындағы жиын
көрген
түстей, мəңгінің қиялындай болып ол өшті. Аңырақайдағы жеңіс арты
төбелеске айналған тойдай тырым-тырағайлап бұл бітті. Енді, міне,
ауылыма
ақ патшадан елші түсіріп айбынымды асырам ба деп едім, бұ да жетім
қыздың тойындай іри-тіри боп барады. Билер, ең болмаса, алыстан келе
жатқан сый мейманның алдынан шығып қарсы алуға жарамай, ауылауылдарында бұғып-бұғып жатып алды. Төре тұқымы төбе көрсетпей
қойды.
Ондағы ойлары да мынау жер түбінен келген елшінің алдында мұны
жансыз-жақсыз, халық тарапынан ешқандай қолдау таппайтын беделсіз, ақ патшаға
жұртпен ақылдаспай өтірік уəде беріп, ыңғайсыз шаруаға ұрындырып
отырған пəтуасыз суайт біреу қылып көрсету. Соның бəрін көріп отырып ол
баяғы ескі досы айладан басқа одақтас таба алмады. Жарайды, ақ
патшаның
елшісін алдынан Нұралыны, Ералыны, Бөкенбайды, Есетті жер қайысқан
қалың нөкермен шығарьш қарсылап-ақ алсын делік. Бірақ, артынан ол елші
ордаға келгесін ханның айналасының ақ тақыр екенін бəрібір көреді ғой.
Одан да елші алдында не күтіп тұрғанын ептеп-септеп сезе берсін деп
Нұралыны аз нөкермен шығарды. Бөкенбай мен Есетті жақын жерге
көшіріп
алмай, əдейі өз қоныстарына отырғызып қойды. Егер əуелден басы бірігіп
жүретін бүл жолы да жұбы жазылмай отырғанын керсе, қалған шонжарлар