Үркер - 17

жөн болған. Орыс деген бүгінде қабырғалы халық болып алды. Христиан
дүниесінің бас патшасы, Россия тағының иесі, ұлы князь Федор Иванович
ағзамның панасына кеп бауыр басып жатқан жұрттар мен ұлыстар аз емес.
Алдияр патша олардың ешқайсысын беттен қақпай, қай-қайысын да
өзінің шапағатына бөлеп, қамқорлығынан қағыс қалдырып жатқан жоқ.
Россияда біз секілді тегі бөлек нəсілдердің əрі ақылшысы, əрі
қамқоры, ақ патшаның туған балдызы нұр сипаты Борис Федорович ағзам.
Мен сол кісіге ағаларым айтқанында тұрады, бір баласын аманатқа
жіберіп, Россияның мейірбан алақанының саясына жығылып, өлеөлгендерінше анттарына адал боп өтеді, тек ар жағында жағаларынан
алып, етектеріне жармасып, құдайдың құтты күні тыныштарын қашырып
тұрған Бұхарлықтармен соғысуға қажетті қару-жарақ беріп тұрсаңыздар
екен
деп өтініп айтайын. Еншалла, бұл сөзімді ол аяқ асты қалдыра қоймас.
— Ханзада, ендеше, сол ағзамға айтыңыз, қазақ ханы өз сөзінің құлы деңіз.
Егер алдияр ханымыз бен асыл текті сұлтандарымыз ақ патшаға деген
əлгіндей ықыластары қалтқысыз шындық болмаса, мынандай қыстың
көзі қырауда сабылтпаған болар еді ағзамның ешқандай қам деген тағы
бір өтінішім: мені бүйтіп жер түбінен деңіз. Ол жағынан патша жемеуін
сүраймыз. Айтайын ақ патшаға қызылбас елінен Ғаділбек деғен елші
келіпті
деп естиміз, Мүмкіндігі болса, сол Аббас шахтың елшісімен бетпе-бет
жүздескім келеді. Аббас шах та біздің Тəуекел хандай Абдоллаға азуын
қайрап жүрген падиша көрінеді. Айлас қатын мүңдас деген ғой. Бірер ауыз
тіл қатыссам деп едім.
Арада бір апта өтті. Оразмұханбет елшілер приказында болып Дьяк
Василий
Шелкаловқа Құлмағанбетпен арада болған əңгімені сол қалпында баяндап
берді. Тіпті Құлмағанбеттің қызылбас елшісімен оңаша кездескісі келетінін
де жасырған жоқ. Шелкалов тап сол күні Иван Федорович Годунов ағзамға
барып жолықты. Годунов бұның бəрін дəл сол күні патша ағзамның
мəртебелі ғүзырына мəлім етті.
Патша қазақ елшісінің қызылбас елшісі Ғаділбекпен кездесуіне рұқсат
берді.
Оразмұханбет ханзаданы: «Елінен келген мейманды анасына, əйеліне,
қарындасына көрсетіп, қонақ қып жіберсін», — деп өзі берген
мекенжайына
қайтарды.
Арада бірер күн өткен соң қазақ елшісі қасына Петр Новосильцев деген
бекзаданы, тілмаш Бұлғақ Алексеевті ертіп, Оразмұханбет ханзаданың
қонысына қонаққа барады.
Тевкелев осы арада жуырда өзі оқып шыққан бір қағаз есіне түсіп жымиып
кұліп қойды.
«Əмбе Ресейдің алдияр патшасы һəм ұлы князь Федор Иванович ағзамға
құлақ кесті құлың, қазақ ордасының ханзадасы Оразмұханбет аяғыңа бас
ұрады.
Сен алдияр тақсыр, өзіңнің басыбайлы малайың маған, менің əжеме,
шешеме, нағашы апама һəм қарындастарыма өзіңнің алдиярлық
ғұзырыңдағы
бекзада Петр Новосильцовты, оған қосып Қазақ ордасының елшісі
Құлмағанбет пен тілмаш Бұлғақ Алексеевті өзің қайыр-патиха қылған
менің
қонысыма жіберіпсің. Сенің алдияр басыңның тапсырмасы бойынша
өзіңнің
алдиярлық ғұзырыңдағы бекзада Петр Новосильцов елші Құлмағанбет һəм
тілмаш Бұлғақты ертіп кеп екі күн болды, алдияр басыңның басыбайлы
малайы мына мен, алдияр тақсыр, сенің алдияр басыңның тапсырмасы
бойынша өзінің алдиярлық ғұзырыңдағы бекзада Петр Новосильцовты,
қазақ
ордасының елшісі Құлмағанбетті һəм тілмаш Бұлғақ Алексеевті Мəскеуге,
саған, алдияр тақсыр, үшінші күні жөнелттім. Сен өзіңнің алдияр басыңмен
өзіңнің қонысыңның түсімінен басыбайлы малайың мына маған, өзіңнің
үмбеттерің əжем һəм шешеме, нағашы апайым, һəм қарындастарыма
қажеттеріне жаратсын деп өзіңнің алдиярлық қазынаңнан өзіңнің
алдиярлық
ғұзырыңдағы бекзада Петр Новосильцев арқылы жүз сом ақша беріп
жіберіпсің, өзіңнің алдиярлық ғұзырыңдағы бекзада Петр Новосильцов
өзіңнің құлақкесті құлың мына мені жарылқаған əлгі жүз сом ақшаның
кейін
менің өзіңнің алдиярлығыңнан алатын жалақымнан ұсталмайтынын
ескерткен алдиярлық сөзіңді жеткізді...»
Əр əрпі аяғыңды жалап, əр сөзі басын шұлғып тұрған осы бір бүгежектеген
жəреуке хаттың өзі-ақ патшанын алыстан келген қазақ елшісі өз еліне
мақтап
барса екен деп тырысқанын байқатады. Ондағы көздегені — Тəуекел бұны
Бұхараға қарсы жұмсағысы келсе, бұл оны əлі күнге тыртысып беріспей
келе
жатқан өлермен Көшімге айдап салу еді.
Боярлар Думасы қазақ ханына тілмаш Вельямин Степановты елші қып
жіберуді ұйғарды. Ақ патшаның Тəуекел ханға жəне Шаһмұхамбет, Күшік
сұлтандарға жолдаған грамотасын, Оразмұхамбеттің ағасына Москва
мемлекетімен тату-тəтті бол деген дұғай сəлемін, Тəуекел ханның анасы
Əзи
ханым, келіні Алтын ханым, немере қарындастары Бахты ханым, Күн
ханым,
Ақ ханымдардың елдегі ағайын-тума, абысын-ажынға жолдаған құндыз
жаға,
көк сауыр етік, алтын жүзік, күміс қасық, садақ, бəкі, əмиян, шəйі орамал,
айна-тарақ сықылды сəлем-сауқаттарын қоржынға лықа толтырып алып,
қасына үш серік, соңына отыз жауынгер нөкер ертіп жолға шыққан
Вельямин
Степанов март айында Қазаннан аттанып, одан Жайық, Ырғыз асып,
жолдағы
ноғай ұлыстарына соқпай айналып өтіп, май айында Тəуекел ханның алты
шатырды қатар тіккен ақ ордасына келіп жетеді. Екі айдан астам аунапқунап
дем алады.
Жас бағылан, тəтті қымыз үстінде Тəуекелмен əбден іш ақтарысып
сөйлеседі. Діттеген жерімнен шықтым-ау деген тұсында қонақжай ханмен
қош айтысып, Ұлытау арқылы кері сапар шегеді. Содан бір ғасыр бойына
екі
арадағы елшіліктің аяғына жем түседі. Ол дəстүр Тəуке ханның тұсында
барып қайта жанданады. Тəуке ақ патшамен тату-тəтті қарым-қатынас
орнатуды ғана көздейді. Одан кейінгі Қайып тату-тəттілікпен ғана
шектелмей
жоңғарларға қарсы бірге соғысатын əскери одақ құруды ұсынды. Ал,
Əбілқайыр ол екеуінің де көкейінде болмаған жаңа бір пиғылдың соңына
түсті. Ол 1726 жылы ақ патшаға елші жіберіп: «Қол астыңа ал!» — деп
сұранды.
Патша сарайы бұл ұсыныстардың қай-қайсысына да көзжұмбайлық
жасамады. Тəуекел тұсында келетін Степановтан Көшімді бағындыруда
қазақтардың одақтас боп жарытпайтынын білді. Оларды тек Сібірдегі
соғыс
театрынан бейтарап ұстауды ғана көздеді.
Көшім ханның дəурені көпке бармады. Ол Шəйбан əулетінен өрбитін
Мұртаза сұлтанның ұлы еді. Бір мың бес жүз елу алтыншы жылы
заманында
Шыңғыс ханның өзімен ұстасқан Уан ханнан тарайтын керей Жəдігер
əулетінің ақтығы Тайбұғьшы тақтан тайдырып езі хан болады. Содан
қырық
екі жыл бойына жалпақ Сібірді жалғыз өзі дүбірлетіп өтеді. Қол астындағы
бірі бутқа, бірі отқа, бірі шіркеуге табынған ала-құла жұртты түгел дерлік
мұсылман дініне қаратуға күш салады. Əскер деген қала салып, оны өзіне
астана етеді. Сөйтіп айтқаны келіп, атқаны тиіп дəуірлеп жүргенде 1581
жылы Ертіс бойында Ермак Тимофеевичтен ойсырап жеңіледі. Қашып
барып
Омбыдан жоғарырақта Қарақала деген қамал салады. Бірақ бір тайған бақ
басына бəрібір тұрақтамай, 1598 жылы біржолата жеңіліп, əуелі Есіл
даласына, одан ноғайлар арасына қашып кетіп, сол жақта пұшайман боп
дүниеден өтеді.
Көшімнің бұлай тас-талқаны шығып күйрей жеңілуіне көрші жатқан
қазақтардың селт етпей бейтарап қалғандығы аз əсер етпесе керек. Борис
Годунов оған дейін Тоқтамыс əулетіне билетіп келген Қасымов
хандығының
тағына 1600 жылы қазақ сұлтаны Шығай немересі, Ондан ұлы
Оразмұханбетті тегіннен тегін отырғызған жоқ-ты. Орыс патшасы ол кезде
шектес жатқан жатжұрттардың ауызын алу үшін олардың ханзадаларын
шет
аймақ ұлыстарына ұлық қып қоятын.
Ока дариясының жағасындағы Керман шаһары, орысша Қасымов қаласы,
сондай бір шет аймақ ұлыс еді де, оған əкім тағайындалған Оразмұханбет
сұлтан əлгіндей жатжұрттық ханзада еді. Оған дейін ол 1590 жылы
шведтерге қарсы, 1593 жылы Қырым хандығына қарсы жорықтарға
қатысты.
Патша сарайындағы той-томалақтан да қалып көрмепті. Бірақ, хан болуына
ол айтқандардың бірі де емес, Сібірді бағындыру тұсында қазақтарды
бейтарап ұстауға сіңірген айрықша еңбегі себеп болған сияқты.
Сібір бағындырылғасын орыс базарлары мен қазақ далалары арасындағы
ерсілі-қарсылы керуендер еш толастамағанмен патша сарайы мен хан
ордасының арасындағы байланыс пышақ кесті тыйылыпты. Оның да қилықилы себептері бар еді. Россия біраз уақыт Екінші Жалған Дмитрийдің
зобалаңына ұшырады. Орыс тарихында «Қилы заман» атанған осы бір
тұста
батыспен де, шығыспен де қарым-қатынас өте əлсіреп кеткен-ді. Сол бір екі
талай кезде қазақ ханзадасы Оразмұханбет те жəйіне қарап жүрмей ши
шығарып алды. Қасымов қаласына сегіз жыл хан болған сұлтанның тұлен
түртіп Екінші Жалған Дмитрийдің жағынан бір-ақ шыға келгені. Бірақ, оны
жаңа жақтастары да тап онша құшақ жайып қарсы ала қоймапты. Күні
кеше
ақ патшаға құлақкесті құл болған бұратана сұлтан арамызға сыр тартуға
келіп жүрген жансыз шығар деп сенбеді. Ақыр-аяғында оны: «Сен бізді
сатқалы жүрген көрінесің!» — деген айып тағып, өлтіріпті. Россия əлгіндей
əрпіл-тəрпіл дəуреннен енді құтыла бергенде Польшамен, Түркиямен
соғыстар килікті. Оның бəрі орыс патшаларының Жайықтан арғы
далаларға
байланысты жоспарларын біраз уақыт атымен жиып қоюға мəжбүр етті. Ол
жылдары қазақтардың да айдарынан жел есіп тұрмаған-ды. Күн
шығысынан
жоңғар деген жау шығып, жанының ұйқысы, малының күйісі бұзылды.
Орыс
пен қазақ ортасындағы қарым-қатынастың қайта жандануына да сол
жоңғарлар түрткі бопты.
Тевкелев бүған дейін Сыртқы істер коллегиясы тарапынан кебіне-көп
жоңғарларға байланысты тапсырмалар алып келген-ді. Петр патшаның
ақылымен Еділ бойындағы Аюке ханның ордасында айлап-жылдап жатып,
қалмақ тілін де үйренген-ді. Сонда бір нəрсеге қатты қайран қалып
оралғанды. Қалмақтар басы Аюке болып, кім көрінгенге іштерін аша бермейді
екен,
Петр патшамен бірге шведтерге қарсы соғысып, қымызды тастап,
француздардың шампанын ішуге үйреніп алған əккі хан орыс елшісімен
оңаша сұхбат үстінде шамадан тыс сілтеңкіреп жіберіп, қанша рет мас боп
қалса да, ауызынан артық-ауыс сөз шығарып көрген емес. Жанына
жақпайтындай сауал қойсаң, басқалар құсап қабағын түйіп тырсия
қалмайды.
Көзін сығырайта қысып, аузын ашып, тісін ақситып сылқ-сылқ кұледі.
Əлденеге басын шайқап қояды. Бірақ ештеңе демейді. Ондайда Тевкелев
Аюкенің жап-жалпақ маңдайына қарайтын. Ханның жазық маңдайы тас
бақаның жотасындай боп бұлк етпей тым-тырыс жатады. Орыс елшісі сыр
тартып көрмек дəмесімен күдерін үзіп сыртқа шығып кетеді. Сырттағы
сүпсүр дала да ханның əлгі тас маңдайындай тым-тырыс бүк түсіп ап жатқаны.
«Далалары да өздері сияқты», — деп ойлайтын іштей. Ол мынау түк
болмағандай, түк білмейтіндей жымпиып жатар да қояр көл-көсір монтаны
даланың көлгірлігінен сонда-ақ шошынып еді.
Ол мəңгі-бақи тап осылай өлген түйенің тулағындай сұлқ түсіп жата
берген,
болашақта да тап осы сұлқ қалпынан бір жазбай тырп етпей жата беретін
секілденеді де тұрады. Ал тап соншалықты меңіреу даланың төсінде болған
оқиғалардың қағазға түскен үзік-үзік шежірелерін үңіле оқып көрсең,
қандай
шытырман, қандай шырғалаң! Батыс жұрттарының батыстан шығысқа
қарай
шиырып жазғандарының да, шығыс жұрттарының шығыстан батысқа
қарай
кесте қайығындай қып тізілтіп жазғандарының да əр əрпі жүрегіңді шағып,
əр жолы көңіліңді қырық саққа жүгіртеді.
Олардың айтқанына сенсең мына даланың тыныш тұрған күні, аптасы, айы
болса болған шығар, бірақ тыныш жатқан жылы болмапты. Бəрін қойып
анау
көлкіген көкжиекке қарашы! Көк найзасын самсатып жер қайысқан қалың
қол келе жатқандай емес пе! Иə, иə... Бірақ, ол қазір көзден бір-бір ұшып
жоғалатын алдамшы сағым ғана. Алайда, дəл осы көлгірдің көз алдындай
көлкіп тұрған көкжиекті мəңгі-бақи бүйтіп сағым шалып қана жатпаған.
Оны
талай-талай көк найзалар да көлкештеген. Бірақ, олар да артынан көзден
көк
сағымдай бір-бір ұшып ғайып болған! Иə, бұл көл-көсір көкжиектен кімдер
келмеген, кімдер кетпеген. Анау көк мұнардың ортасынан күндей күркіреп
һундар да өтіпті, сақтар да, түріктер де, маңғұлдар да өтіпті. Бəрі де осылай
көз алдында көлкіп тұрған көркем көріністен көңіліндегі əншейін буалдыр
елеске айналып, су аяғы құрдым боп зым-зия жоғалатын өткінші көк
сағымның кебін киіпті. Батыс пен шығыс талай-талай маңдай тіресіп, мүйіз
сындырысқан ұлы майдан — тап осы талма түсте талықсып жатқан жансыз
жазиралар. Тарихтың талай тарлан бозы дүние-жаһанға қалқанның
сыңғырымен, қылыштың сартылымен, жебенің суылымен, тұяқтың
дүсірімен, аламанның айқайымен, жан алардың тісінің сықырымен, жан
берердің ақырғы рет дем тартқан қорқырымен тіл қатқан айлапат сахнасы
да
— осы жылмиған жазықтар. Мынау ат тұяғынан шыққан болмашы лептің
өзінен зəре-құты қалмай діріл қағып қоя берген селдір бас жусандар талай
рет қасіреттің қара қанына бөгіп қурап, талай рет қасіреттің мөлдір шық
көз
жасына шыланып қайта өнген. Дүниеде дəл осы келе жатқан кең
жазығындай
қан көп сіңген, бұта сайын бір бас домалатып, жусан сайын бір жілік
шіріткен жебір өлке бұл дүниеде кем де кем шығар! Көкжиегін қысы-жазы
киіздей ұйысып көк мұнар қоршап тұрғаны тегіннен-тегін ғой дейсің бе!
Сол
бір тұлдыр кеңістіктің төрінен өз-өзінен шымырлап өніп, ұйыса-ұйыса,
қоюлана-қоюлана келіп, адымыңды аттатпастай боп, жан-жағыңнан тіреліп
тұра қалар қоймалжың көк кіреуке сиыр сəскеден осы бір өлкеге ежелден
көз
сүзіп ентелескен ашқарақ дұшпанның əлі сағы сынбай, туы жығылмай
тұрған
кездегі кескекті кейпіндей сойқан елестесе, бесін ауа дөң-дөңнің басынан
бөкенше желе жортақтап, түйдек-түйдек жөңкіліп бергенде əлгі тепсінген
басқыншының бұл маңайдан алды-артына қарамай безіп берген масқара
сəтіндей бет-бетіне лағып сеңдей сапырылысып қоя береді. Əлдебір сиқыр
баяғыда мынау өлкеде нендей сұрапылдар болып, немен тынғанын мөлдір
ауаға күнде қайтадан жаңғырып, күнде қайта тіріліп тұратындай қып мəңгі
қашап кеткен сияқты. Бедірейіп жатқан безбүйрек далада тек сол көз
ұшында
жөңкіліп жүрген көк мұнар ғана бірдеңе деп ымдап, сенен сыр тартқысы
келетіндей.
Оларды сөйлетсең, мынау құлазыған ну даланың мың-мың тұяқтың
ұшында
бұрқыраған мың сан тозаңға айналып біржолата із-түзсіз құрып кетпегеніне
қайран қаласың! Оларды сөйлетсең, мынау құлазыған қудаладағы
ілбіген сылбыр тіршіліктің інін неғып біржола су алып, өшіп қалмағанына
қайран қаласың! Оларды сөйлетсең, талай басқыншының семсерінің
жүзінде,
найзасының ұшында, атының тұяғында қалған, тарих аласапырандарының
ақ
шаңыт айдау жолында жатқан осынау қу медиенді мекендеп тентірей көшіп
жүрген халықтың қайтып біржола құрып кетпегеніне қайран қаласың!
Олар үстерінен жөңкіліп өткен ақ түтек ағынмен талай жерлерге барып,
талайды бастан кешіріп, лағып-лағып, ақыр-аяғында осы бір құлазыған қу
даласына қайтып оралады да отырады. Мынау қанға бөгіп, тұяққа
жаншылып, пəлен жыл бойына бөртпей жатып-жатып, күндердің күнінде
тағы да көзге түсіп, тағы да тіске ілініп кетем-ау деп сескенбей, қайта
желкілдеп шыға келетін шөлдің сілті бас көк жусанындай бұл не қылған
жанықас, бұл не қылған жаны сірі жұрт еді! Оның басына түсіп көрмеген
зобалаң бар ма екен, сірə!? Қанша рет құдайдың қаһарына ұшырап ала
дөңде
жүгенін ұстап, айдағанынан түгел айырылып жұтап қалды. Ін бағып, шөп
түбін тырмаласа да, өлген жоқ, күнін көрді. Қанша рет басына біржолата
жоғалып кету, өзімен көппен араласып, құмға сіңген судай боп, тілінен,
дінінен айырылып бөтен боп кету қаупі туды. Бірақ, сонда да, қойдай
қосақталып, қырылып жатса да, ұлыс-ұлысымен итарқасы қиянға жер ауып
кетіп жатса да, жат жерде жүріп маңдайына шоқпар тигізіп, өз жерінде
отырып іргесіне найза жүгіртіп, қорлық пен құқайдан көз аша алмай жатса
да, баяғы бір ұлы табан қара жұртына қайтып келіп, баяғы сол бауырсақ
құлақ қоңыр қошақанын кішкіштеп, баяғы сол қалқиған тал шаңырағын
жал
басына жарбита көтеріп, баяғы сол талтақ бұт тал бесігін күні-түні
тербетіп,
таңдағы тамақ тəңірден деп, қырық жыл қырғынға тап болса да, күдерін
үзбей, келешекке кеңірдегін созып телмендеп баққан бұл не қылған
өлермен
жұрт еді! Олардың өткені ғой — қашан да өкініш, олардың ертеңі ғой —
қашан да уəйім. Сөйтіп тұрып бұлар торығуды білсейші, мынау ақыр
аяғында
бəрібір жамбастарын жаныштатпай тынбайтын жанқаста жағаластан
жалығуды білсеші! Жығылып жатса да, көкірегіне айқара мініп алған атадұшпанның тұқым-теберін қыра боқтап, тырбынып жатады-ау бұлар!
Міне, бұл да сол бір сан дүрмек оқиғалар өткен сары дөнде, сол бір
айдаһардың аузында тұрса да, жарық дүниенің жақсылығынан үмітін
үзбей,
жау-жағаласқан жалықпай келе жатқан жұмбақ жұртқа бетін түзепті.
Мынау
соңындағы ақ тер, көк тер аттардың мігірсіз жортағы, қисалаңдаған арба
доңғалақтарының беймаза шиқылы, арба үстіндегі əлдекімнің бір сарын
жүрістен іші пысып ыңырсып салған мұңлы əні, əңгүдік солдаттардың
мана
айдалада өзімен-өзі отырған тағы құсқа таласа-тармаса атқан жапатармағай
оғы, сырдесте емес бейтаныс жұрттың игі жақсыларына ертең емініп кеп
айтар көл-көсір əңгімелері əлгі бесін ауа бет-бетіне тырағайлап қаша
жөнелер
көк сағымдай көзден бір-бір ұша ма, жоқ, сарғайған көп парақтардың
көмескі
тартқан кене шежіресіндей мағлұмат пен лақапқа ындыны қанбас екі
аяқтылардың əлдене ұрпағының жадында əлденеше жыл жаңғырығып
тұрар
айтулы оқиғаға айнала ма?! Белгісіз. Мынау пəлен күннен бергі сартыл
жеңкіліс жер түбінен ат сабылтып келе жатқан көп тобырдың аз күндік
бейнеті ме, жоқ артынан қайырын көрер көп күндік зейнеті ме: талай
шырғалаңнан əке-көкелеп аман өтіп келе жатқан өз басын асқақтатып
абырой
аспанынан шығара ма, жоқ өлермен есектің құйрығынан құлаған
құмалақтай
домалатып жерге түсіре ме?! Кім білген! Аяқ астынан сап ете қалған бұл
сапары анау ақ патшадан елші келе ме деп, ертелі-кеш жолға қарап отырған
көңілі күпті ханның мəртебесін асыра ма, əлде ел алдындағы абыройын
айрандай төге ме? О да беймəлім. Осының бəрі ертең орыс патшасының
қол
астына қарағандағы күніміз қалай болады деп, қаралай елегізіп отырған қос
үрей халықтың маңдайын жарқыратып ашар бағы ма, жоқ мəңгі-бақи
қайдағыға қайдан тап болдым деп өз бармағын өзі тістеп өтер құтыла алмас
қырсық соры ма? Бəрі-бəрі белгісіз.
Тевкелев өз сауалынан өзі тосылып жан-жағына қарайды. Құбасұр дала сол
баяғы бұлк етпеген қалпы. Ол, бəлкім, қашан да тап осылай тарс бүркеніп
жатқан да қойған шығар. Қай тарапынан қандай жолаушы аттаса да, қай
тараптан қандай хабаршы келсе де, дəйім осылай бедірейген қалпынан бір
танбаған шығар.
Сары ала күймеде сан-сапат қиялға батып келе жатқан сары ала иық
елшінің
ойына сергіткісі келгендей көз ұшынан əлденелер андыздап шыға келді.
Орман дейін десең бір-бірімен ұйыспай соқиып-соқиып бөлек-бөлек
шаншылып тұр. Адамдар дейін десең бір-бірімен көз қатысқаны, сөз
қатысқаны сезілмей мелшие-мелшие қалған. Тевкелев əлгі бір қиялындағы
көк найзалы қалың қол самсап, шыннан да, алдынан шыға келгендей
аңтарыла қарады. Əлде əлгі мыңға жуық нөкер ертіп шығатын ханзадалары
осы ма екен. Ендеше мынау жол бастаушы қазақтарда неғып қимыл-қыбыр
жоқ. Оларға көз қиығын тастап еді, көкжиекпен ешқандай шаруалары жоқ
бастарын көкіректеріне алып мұлгіп келеді. Тевкелев енді көзін сол
қарайғандардан айыра алмады. Алыстан андыздап-андыздап керінген қара
сырықтар жақындаған сайын аласара түсті. Ақыр аяғында бұлардың
керуені
бір тақтайдай қара дөңге көтерілгенде əлгі серейген-серейген қара бағандар
көмескі қара ноқаттарға айналып бұқшиып-бұқшиып жатып алды.
Ылдырмақ-сылдырмақты ұзын тізбек сол көп қарайғанға жақындап келеді.
Көп қарайған кілкіген көк сағымның ортасында көл бетіндегі көп
салындыдай бүк түсіп, бүк түсіп жатып алды. Бұлар жақындаған сайын əлгі
көп қарайғанды қоршап жатқан тербетілген айдын көл де бірте-бірте
тартыла
түсті. Ақыр аяғында бұлар ай далада жайылған қойдай бытырап жатқан
көп
қорымға келіп тірелді. Ешқандай күмбез, сағана жоқ. Тап осы араға
аспаннан
əлдебір тас жаңбыр жауғандай шашырай қағылған қада тас. Бір кездегі
төмпек атаулы жермен-жексен шөгіп кеткен. Мына араның қорым екенін əр
жер, əр жерде ағарып жатқан сүйек жұрнақтарына қарап қана айыра
аласыз.
Шамасы, қанды шайқастың ізі. Əуелі əр жер, əр жерден бір қылтиып
шашырап басталған қада тастар бір жерге келгенде қолдың саласындай боп
əбден ұйысып кетті. Содан біраз жерге дейін сол қалың қада тас жалғасып
барады да, қайтадан шашырай бастайды. Соған қарағанда айдалада бейқам
кездескен екі қолдың шайқасы. Ешқайда бекінбеген. Қаша жүріп соғысқан.
Ырғыз даласында ондай шайқастың талайы болған. Баяғыда Шыңғыс хан
айтулы батыс жорығын бастамай тұрғанда, өзіне бағынбай безе көшкен
меркіт тайпасын соңынан қуып келіп осы Ырғыз даласында қырып
кеткен. Сол қырғынның орнына аң аулап жүрген хорезм шахы Мұхамбет
қолы кездейсоқ жолығып, шаруасын бітіріп қаннен-қаперсіз кері қайтып
бара
жатқан маңғұл шолғыншыларын қуып жетіп шайқасатын. Екеуі де осылай
ойда жоқта кездескен ұрымтал ұрыс-ты. Мынау солардың бірінің орыны
емес
пе екен?! Осынау жарылған жүгерідей бытырай шашылып жатқан көп қада
тас маңғолдар мен меркіттердің шайқасының ізі ме, жоқ хорезмдіктер мен
маңғұлдар қақтығысының ізі ме? Жоқ əлде маңғұлдардың бұл аймақтағы
ең
алғашқы екі шайқасының екеуінің де емес, одан берідегі көп
қырғындардың
бірінен қалған қорым ба? Мелмиген меңіреу тастар үндемейді. Əлгінде
осынау тақтайдай қара дөңнен қашып кетіп, көкжиекке барып қордаланып
алған көлгір мұнар ештеңе деп жауап қатпайды. Ішмерез əйелдің бетіндей
бедірейіп жатып алған бетпақ түзде де еш нышан жоқ. Бəлкім ол баяғы
Шыңғыс шолғыншыларының қашқан меркіттерді қуып кеп қырып кеткен
қанды шайқасының тұсында да, олардың хорезм шахы Мұхамбет қолымен
ұстасқан айқасының тұсында да тап осылай бедірейіп жатқан да қойған
шығар. Ол қазір де, міне, үстінен өтіп бара жатқан мынау түрі жат, түсі
суық
бейтаныс керуеннің не керуен екенімен ешқандай шаруасы жоқ, сол
баяғысынша қора сыртында қасқыр ұлып тұрғанда, жылы төсегінде
шаджиып жатқан бейқам қойшыдай қаннен-қаперсіз манаурай көлбеп
жатыр.
Көшпенділер қырылып-жойылып таласып алатын орыс сисасы, француз
бөзі,
үнді шəйі, қазанның шегірен былғарысы мен саратовтың темір-терсегінің
бір
де бірін əкеле жатпаған бұл суыт керуеннің мына далаға не артыныптартынып келе жатқанынан қайдағы бір тас-топырақ, шөп-шаламның
меңіреу
жиынтығы қара жер түгілі қайдағы-жайдағының басын шалып қиялға бата
беретін ғұлама елшінің өзі де анық хабардар емес-ті.
Білетіні, əйтеуір, бұл сапары мына өлкенін о шеті мен бұ шетіне ерсіліқарсылы
шұбырып жататын өзге жүргіншілердің келісі мен кетісіндей оп-оңай ұмыт
бола салатын кездейсоқ оқиға емес. Сондықтан да күймесіне бір
сандық қағаз бен бір қоржын қаламсия салып келеді. Көрген-білгенінің
бəрін
қағазға түсіре бермек. Кім біліпті, ертең басқа бір заманның өзі секілді көне
қағазды көп ақтаратын басқа бір шұқыншағы бұнын əр əрпі аңшының
тазысының құйрығындай шиыршық атып тұратын шимай жазуына қарап,
бұл
күндердің де көмескі көріністерін көз алдына елестете алар. Бейсаубат
сапармен бейтаныс өлкеге аяқ басқан бұның ғана емес, ертеңінің не боп
кететінін біле алмай, екі оттың ортасына түсіп отырған жұрттың басындағы
дəн-дəнəй халді түсінер. Кім біліпті, бұл оқиға, бұл сапар, бұл құбылыстың
шын бағасын да солар берер. Олар ол кезде де мына мелмиген қалпында
меңірейіп жатар да қояр. Ырғыз даласының, осы бір алатағанақ өлкенің əу
бастан-ақ не бір əлемет тосын оқиға, тосын құбылыстардың беташарын
көруге жаралағанын біліп қайран қалар. Бұдан алты ғасырдай бұрын кұллі
Тұран қаннен-қаперсіз маужырап тып-тыныш тұрғанда тек осы арада ғана
қарш-қарш қадалған қайқы қылыштар мен сарт-сарт тиген садақ оғынан
телегей-теңіз қан аққан болса, тап сол Ырғыз тап сондай қан-қасапқа бұдан
екі-үш жыл бұрын да куə болғанын естіп таңғалар! Баяғыда да айқайлап
жауға тигендердің бір жағы түркіше, бір жағы маңғұлша ұраңдаса, бұл
жолы
да тап сол көріністің тап сол қалпында қайталанғанын естіп таңдай қағар!
Алты ғасыр бойына жарғақ құлағы жастыққа тимей жаугершілікпен өткен
бұл өлкенің, əсіресе, соңғы бір ғасыры қиямет-қайым қиын болғанына
түсінер. Ол тауқымет, ол зобалаңның осы қазір «Жоңғар! Жоңғар!» — деп
құлақ жара жаңғыртып тұрған жойқын лақабын олар да еміс-еміс ести
қоймас дейсің бе?..
Тевкелев ішінен есептеп көріп еді, дүниеге Жоңғар мемлекеті келгелі де,
енді
төрт жылда, аттай бір ғасыр толады екен. Сол тоқсан алты жылдың ішінде
Азия құрылығында ауызға ең көп іліккен сөз де осы «жоңғар» шығар. Ол
сөз
сол тоқсан алты жыл бойына арғы жағындағы Қытайдың, бергі жағындағы
Түркістанның құлағын сары шаяндай шағып келеді. Жоңғарлар мінген
жатаған жабы жылқының тұяғы тиген жерде шашыраған қан, домалаған
бас
қалады. Жоңғар найзасының ұшы тиген жерде шаңырағы шатынап
ортасына
түскен орда, адыра қалған тақ қалады. Күні кешегі күндей күркіреген
Турфан
қайда? Жоқ. Оның басын жұтқан жоңғар. Күні кешегі шаршысына толып
шалқақтаған Мағолстан қайда? Жоқ. Оның да көзін құртқан бір мықты əлгі
жоңғар. Алтай мен Сібірдің ну жынысын лықа толтырған жыпырлаған мал
мен жанды иемденіп атан түйедей алп-алп басқан Алтын хан елі қайда?
Оны
да жалмаған осы жоңғар. Бұл қалпымен жоңғардың жолында
жойылмайтын
халық, құламайтын тақ қалмастай түрі бар. Енді, міне, сол жойқын
Жоңғардарияның кесепат толқыны мынау ұланғайыр даланы лақылдатып
басып кетуге аз-ақ қалып шіреп тұр. Енді қай жұрт та жоңғар атын
естігенде
елеңдеп қалатынды шығарды. Алыста жатқан орыс патшасы да ойланайын
деді. Əп дегеннен жылы-суық шырай байқатпай сабыр сақтап бақты.
Сөйтсе, от іздеп қолды-аяққа тұрмайтын қоңыр қошақандардың соңында
анда-санда бір шəйт деп қойып, ат үстінде қамшысына таянып, айналаға
қыдырта көз салатын айыр қалпақ тайшылардың да көкейін тескен жер
екен.
Жер болғанда да, бетіне тебіндеп шыққан көк қылтанақ шөбі екен.
Көшпендінің ұғымында жердің барша қадыр-қасиеті сол мал аузына ілінер
көк қылтанақпен ғана шектеледі екен. Өріс іздеген жоңғарлар орыс шетіне
де
тіміскілеп көп келетінді шығарды. Сібірдегі орыс тұрғындары ол кезде
жоңғарлар лап берсе, қарсы тұра алардай қауқарға əлі ие бола қойған жоқты.
Содан да ма екен, Тоқауқарға əлі ие бола қойған жоқ-ты. Содан да ма екен,
Тобыл воеводасы Матвей Гагарин 1607 жылы сол маңайда көшіп жүрген
ойрат тайшыларына елші шаптырды. Егер Россияның қол астына өз
еріктеріңізбен өтетін болсаңыздар, Сібір өзендерінің бойынан өріс береміз
дейді. Ондағы ойы жоңғарлардан сыр тартып көру еді. Елшілік
дүрбіттердің
тайшысы Далай мен торғауыттардың тайшысы Дзоріктіге барып
жолығады.
Солардан торғауыттардың тең жартысының 1604 жылы Хо-Өрлік деген
тайшыға еріп, қалған жоңғарлардан бөлініп шығып, Қара Ертістің бойына
көшіп кеткенін біледі. Ойраттардың арасында да алауыздық бар екенін
естігенде князь Гагариннің құдайы бір беріп қалды. Дереу Мəскеуге ат
шаптырды. Ақ патша Далайды, Хо-Өрлікті, басқа да тайшыларды өзіне
жолығысқа шақырды: «Өзіме келіп сөйлесіңдер, Алтын ханның да,
ноғайлар
мен қазақтардың да түртпегіне өзім тойтарыс берем», — деді. Бұны естіп
тайшылар да орыс əкімдерінің тамырын басып көруге бел буады. Хо-Өрлік
1607 жылы Тару қаласына елші жіберіп, Есіл, Қамысты өзендерінің бойын
жайлауға рұқсат сұрайды, Воевода оған:
«Хо-Өрлік орыс жерінен өріс алғысы келсе, ақ патшаның қол астына
өтсін»,
— деген талап қойды.
Екі жақ екі жыл бойы аңыс аңдап, тағы да тым-тырыс жатып алды. Воевод
1609 жылы Голубин деген елшісін тайшыларға тағы да жұмсайды. Март
айында кеткен елшілік июль айында Тару шаһарына қайтып оралады. Бұл
жолы да ештеңе шығара алмапты. Абай мен Қошушы деген екі тайшының
қол астындағы екі тайпаның игі-жақсылары қосылып, түрымтай жиын
өткізеді. Жиында орыс елшісінің бүйымтайы сүралыпты. Айыр қалпақ
тайшылар: «Орыс патшасы бос жатқан даласын жайылысқа бермесе,
басына
шайнап жақсын. Қазір қазақтар өзара қырқысып жатыр. Соны пайдаланып
жорыққа шығамыз. Патша бермеген жерді солардан тартьш аламыз» —
депті.
Шамасы, сондай жорықтардың нəтижесі болуы керек. Тевкелев анада
Сыртқы істер коллегиясында қазақ пен қалмаққа байланысы бар
қоңырсыған
көп қағаздарды ақтарып жүріп, 1616 жылы Жоңғарияға барып қайтқан
елшілер Петров пен Куницынның журналының үстінен шыққаны бар.
Сонда
олар терістік батыс ойраттарды басқаратын дүрбіт тайшысы Далай
батырдың
қол астына торғауыт Хо-Өрлік, шорос Шоқыр тайшылардың ұлыстарымен
қоса Ұлы жүз қазақтары мен Енисей қырғыздары да қарайды екен деп
жазыпты. Дəл сол тұста манжұрлар да қарап жатпағанға ұқсайды.
Əншейінде
бастары піспей жүретін ойраттардың қайтадан ауыз біріктіріп, Россия
патшасына: «Қол астына ал!» — деп қайта-қайта елшілік жіберуі соны
аңғартқандай. Михаил Федорович патшаның 1618 жылдың 14 апрельде
Далай Батырдан келген елшіге берген грамотасының көшірмесін Тевкелев
өз
көзімен көрді. Келесі жылы дəл сондай грамота Хара-Хула тайшының
елшісіне беріліпті. Ол кезде Хара-Хуланың беделінің күшейгені сонша,
1619
жылы хал-хастардың билеушісі Алтын хан орыс патшасына елші жіберіп,
Хара-Хулаға қарсы бірге соғысайық деп ұсыныс жасапты, шіркін, саясат
десеңші! Алтай мен Тарбағатайдың ну жынысына сыймай, бір-біріне
атарға
оғы жоқ болып жүрген екі ханның елшісі Сібірден дəл бір уақытта аттанып,
Мəскеуге дəл бір күні — 1620 жылдың 10 январында барады, ал 29
январьда
ақ патша бір-біріне тістерін қайрап тұрған ала көз екі елшіні өз сарайында
бірге қабылдайды.
Ойраттардың бастары біріге бастағанынан тек Алтын хан ғана емес,
қазақтар
да қатты сескенген түрлері бар. Ойраттар 1619 — 1621 жылдар арасында
халқалықтар мен қазақтардың екі жақты қыспағына əлденеше рет ойсырата
тойтарыс беріпті. Мұндай шапқыншылықтар жоңғар тайпаларын тұтастыра
түспесе, ыдырата алмаған. 1625 жылы Далай тайшы мен Хара-Хуланың
арасы жарасып, торғауыт тайшысы Хо-Өрлік Еділ бойына қарай ойыса
бастаған. Сол шамада өлкеде болып қайтқан Михаил Тарханов: «Еділ
сағасы
мен Арал теңізінің оңтүстік пұшпағының арасы қаңырап бос жатты, ұшантоғайда ит жүгіртіп, құс салған қалмақ аңшыларын көруге болады, — деп
келіпті.
Соны оқығанда, неге екені белгісіз, Тевкелевтің жүрегі шым ете қалған-ды.
Бəлкім патша сарайының төңірегінде жүрген Сыртқы істер коллегиясының
орта қол қызметкері Алексей Ивановичтің көкірегінде кенет өз атын өзі
ұмытуға айналған ноғай мырзасы Құтлық Мəмет Мамашев мырза қайта бас
көтерген шығар! Аталмыш өлке бір кезде оның ата-бабаларының көк
көріне
өріске, шөп сарғая қыстауға шұбап, əрлі-берлі сайраңдаған қоныстары ғой.
Баяғыда Аюке ордасына барғанда түк көрмегендей жымпиып жатқан
жымысқы дала бұны бір кезде осы өңірде тіршілік кешкен жойқын
жұрттың
жүрегінен шашыраған бір тамшы қан екенін ұмытып қалмады ма екен деп
сынап жатқандай кəрінген. Жоқ, ұмытқан жоқ... Неге ұмытсын. Аталары
орыс дініне күні кеше кірген бұлар түгілі князь Юсуповтың өзі кейде ащы
араққа тойып алғанда «Жайықтан арғы кең жазық жайында көл-көсір хикая