Үркер - 04

сап, ортасынан қақ бөліп, ілгері тартсаң, кері шегінетін көткеншек көк
есектің құйрығынан түртуден басқаға қажеті болмай қалатұғын түрі
бар. Бұл жұрт енді сауытты сəндікке киіп, садақты қыз ұзатып, бала
сүндеттеген той-томалақта алтын қабақ ату үшін ғана асынатын шығар.
Желкілдеген жігіттерге бұл қазақтың желкек қаздырып, қызды ауылдың
сыртынан қырындатқаннан басқа кəсіп тауып бере қоятын сыңайы
көрінбейді. Барымта азайып, жаназа сирегесін бе, кез келген жалба
тымақтың іргесінің кеңі қалыңдап, бықыған бай болуға айналды.
Жұрттың бəрі ақтылы қойын айдай алмай жатқаны. Соның бəрі бұған
ертең жауға айдатып жіберу үшін жиналып жатқан зая дəулеттей
көрінеді де тұрады.
Іргеден жау көбейген сайын Тəуке жиынды көбейтті. Ай бойы
қауқылдасқан айғыр топ жиын: «Ертең шайқасқа шығамыз, бес
қаруларыңды асынып, əзір тұрыңдар!» – дейді екен десең, тағы да екі
етегін далақтатып Тобылдағы орыс шонжарына елші шаптырып
жатады. Қашан сондай бір елшілік орысқа бара жатып, ойраттарға қолды
боп кеткенше солай бола берді. Ал, əлгі бір оқиға азуы алты қарыс əз
Тəукенің ел алдындағы беделін шайқалтып жібергендей болды. Енді
Күлтөбедегі күндегі кеңестің де мəні кете бастады. Жоңғардың дігірі
күшеймесе, тыйылмай, Тобыл əкімнің суық қабағы ызғарлана түспесе,
жылымай қойған сол бір қилы кезеңде Əбілқайыр Тəукенің салбөкселігіне
іштей ызаланушы еді.
Сөйтсе, Тəукенің басқа амалы жоқ екен ғой. Құдайдың құтты күні
іргесіне кеп ат ойнатқан қиық құлақ аламанға абай-құқай болар ма екен
деп, Тобыл бойына кеп тұмсық тірей тоқтаған орыстардан
дəметпегенде кімнен дəметеді! Күнгейдегі хандықтардың ең үлкені
өзі! Өзгелер өзінен дəметпесе, бұған қол ұшын берер қайрандары
шамалы. Ал, жоңғарға бір өзі дүрсе қоя берейін десе, шет
жұрттардың баяғыдан бергі қоқан-лоқысы мен өзара алауыздықтан
əбден титықтаған халыққа біраз уақыт тыныштықтың дəмін татқызып,
алдындағы малдың қарасын көбейтіп, ырың-жырың дау-дамайды тыйып,
ел ұйтқысын бекітіп алмаса, тас түйін жаудан тас-талқан боп жеңіліп қап
жүрсе, одан да мүйіз шыға қоймасы белгілі. Сонда Тəуке əліптің артын
бақпағанда не бітіреді?! Бірақ, оның ойындағысының бəрін жайбарақат
орындатып жайларына қарап жатса, жаудың аты жау бола ма?! Баяғы
еңсегей бойлы ер Есім мен салқам Жəңгірдің тұсындағыдай кеңірдектен
кенедей қадалған келелі інайқас көрмесе де, ойрат бірден лап қоймай
мысық табандап жылжып-ақ біраз жерге қанатын жайып болды. Бірақ,
дəндеген дұшпан қашанғы бүйтіп мысық табандай берер дейсің, бір күні
көкірегіңе қарғып мініп, шеңгелді молынан салатын шығар. Сонда еңсеңді
кетеріп, беліңді бекем буып қарсы шығуға қазірден бастап қам жемесең,
тəсілқойлықтың жөні осы екен деп бұқпақтап бұлталақтағанмен не
бітіресің? Ал, қазақтың ішіндегі қырғи тілді қиқарлардың бірі деп жүрген
Мəтінің езі қызыл түлкіні жол бастаушы қып, алпыс екі айла түгенде
дейді. Ол айлаң мынандай алмағайып заманда елді жел жағына қорған
болып тұра ала ма, қызыл көз жаудың алдын тосқауыл боп бөгей ала ма?
Сонда Мəті бұларға не демекші? Жауға шабар жалаңдаған жас
шақтарыңды бұлтақтаған кəрілердің соңынан бұқпантайлап өткізіңдер
дегені ме? Əлде... əлде... енді нар тəуекелдің де, көзсіз ашудың да бітірері
шамалы, ұтырын тауып іс қыл дегені ме? Онсыз да бұның шаршы топқа
шалқып кіріп жүргені шамалы. Əу баста үлкен ұлдың белінен
жаратылуды құдай қимай, кіші ұлдың кіндігінен көбейіп, босаға бағып
қалған бұл тұқым айлалы болғанда не бітірмек? Əлде көпті көрген көне
көз би бұған жуан тұқымның дөң айбатына айлаңды қарсы к,ой, олар
айбын бұлдап, қайрат жұмсап, қарық қыла алмай жатқанда ұрымталдан
ұмтылып ілгері шық дегені ме? Бір кезде алты алашты ауызына қаратып,
қазір айдаладағы жарбиған жалғыз үйге жарғанаттай тығылып жатып
алған сұңғыла шал бұған əу бастан-ақ ішін жылы ұстайтын сияңты еді.
Ендеше, манағысының тегін əңгіме болмағаны. Қызыл түлкісі де жəй сөз.
Ол бұған босаға сыртында бұқпақтағанды қойып ортаға шық, жұрт
күшіне сенсе, сен айлаңа сен дегені. Ендеше, ол мұның арғы аңғарын
əлдеқашан аңғарып қойып, оны құптаған болды. Бəсе, ə дегеннен-ақ
қырсық шалдың бұған жылы қарап, жұмсақ сөйлеуінде бір мəн бар едіау. Жан баласына аузынан шықпай, тек қана өзім білем ғой дейтін түп
құлтасын жер түбіндегіні керіп-біліп отырған желмір шал түсініп қойған
ғой. Тіпті баяғы барысын да əдейі істегенге жорыған шығар-ау. Иə, ол
Мəтімен де, Тайланмен де іш ашысуға көптен құмарды. Бірақ, ол ниеті
тап сол күні тап солай жүзеге асады ғой деп кім ойлаған!..
Ол бір баяғыда ұлан-асыр қазақ даласының қақ ортасына кеп зорыққан
түйедей ұзыннан-ұзақ сүлай
жығылған Қаратаудың теріскей
бауырындағы бір тар қойнауда болған оқиғатұғын.
Қай заманда да қалың жиынның шаршы төрі бұйырмай, босағада асық
жіліктің табағында күндері өтіп бара жатқан Өсеке балалары іштегі
қыжылдарын түздің төрт аяқты тағыларынан қайтаратын. Əкесі Абдолла
сұлтан өле-өлгенше аң қуып өтті. Одан туған Жолбарыстың да есіл-дерті
аң. Мамай екеш Мамайдың да аң дегенде ішкен асын жерге қойып
дігірлеп тұрғаны. Əбілқайыр да көпке дейін тау сүзіп, тағы қуалағанды
жақсы көрді. Қырдың қылшылдаған қыршын жасында аңнан басқа
қандай кəсіп, қандай ермек болушы еді, Əбілқайыр қазақтың ақ сүйегінің
де, қара сүйегінің де талай боздағымен түзде табысты. Ол төрт аяқты
тағыдан басқа тірі мақұлық жорытпас елсіз түздерде, əсіресе,
тақымынан сойылы түспейтін, сойылының қаны кеппейтін
жортуылшылармен жиі ұшырасатын. Олардың алдында төремін деп
кергімей, қия жақпарлардағы тері төсеген тар лашықтарына бірге жата
кетіп, исі мұңкіген арқар сорпасын бірге сіміріп, судай сіңіп, сүттей
араласып жүре беретін. Өйткені, мынау жылқы екеш жылқыны да құрық
емес найза ұстап қайыруға тура келетін кер заманға тап келген елдің
ендігі байы да, биі де, жау жақтағы қарасы да, жел жақтағы панасы да
бұрын өштескен ауылдарға барымтаға жұмсалатын сойылы ауыр,
қамшысы жылдам содыр нəсіл болуға айналды. Мұрты əлі дұрыстап
тебіндей қоймағанмен Əбілқайыр соны бірден ұқты.
Ол кезде Əбілқайыр қасына нөкер ертпейтін. Қолында билігі жоқ
əлжуаз əулеттен өсіп келе жатқан бозөкпе сұлтанның қияда тосып,
қырындай жолығар, қырғи қабақ жауы болады десін бе! Аяғына қу
шоқай, үстіне сұр байтаба шекпен киіп, ерінің артына қазан аяқ жақта ыс
қалтаға салынып, атам заманнан бері ілулі тұратын саудыраған қырық
кəрі жілікті тағып ап беті ауған жаққа тартып кете барады. Ең азы қасына
ит екеш ит те ертпейді. Ал, сосын жұрт мықты болса, жапан түзде
жалғыз жорытқан жүдеубас сұрша жігіттің сұлтан екенін, үлтан екенін
біліп көрсін!
Қау пісіп, мəуе түскен құба күзде қуарыңқы даланың өзінен айнымайтын
құла ат мініп, көлік терлемес, жолаушы шөлдемес май бүлкекпен келе
жатқан осы бір бейтаныс жүргінші, қапелімде, көзге де түсе қоймайтын.
Сондай бір сапарында қатпар-қатпар қара таудың ішіне сұғына бойлаған
тар аңғарға келіп кіргені. Екі жақ – өздерінен өздері үркіп, едірейеедірейе қалған құз жартастар. Аяғының астында – əлденеге асығып-үсігіп,
айналасына бірдеңе деп былдырай тіл қатып, сонау ойға қарай екі етек боп
дедектей шапқылап бара жатқан ағын су. Манадан бері сілтіге көміліп,
енжар мүлгіп тұрған жабырқау далада іші пысқан бейтаныс салт
аттының көңілін сергіткісі келгендей жан-жағынан анталап тұрған тас
қоршаудың о жер-бұ жерінен құстар шықылықтайды. Əлдеқайдан көмек
шақырады.
Əбілқайыр елсіз аңғардың табанындағы жалғыз аяқ жолмен шоқытып
келеді. Қапталдағы тау өзеніне сұғына құлаған дөңбек тастардың
сауырында баттиып-баттиып дымқыл іздер жатыр. Сыз басып, топырақ
жаншып келген суық шеңгелдердің айғыз-айғыз табы ызғар шашып
көзіңді қариды. Жүрегіңді одан сайын мұздата түскісі келгендей о жербұ жерден ұйлыға өскен ну құрақ оқтын-оқтын сытыр ете қалады.
Əбілқайырдың астындағы құлтың құла екі құлағын қайшылап, ауыздық
сылдыратып қояды. Иесі бірақ түк сезбегендей. Өрге қарай барын салып
емпеңдеп келе жатқан жануарды одан сайын тебінеді. Кенет сол жақ
қапталынан əлдене сылдыр етті. Сай табанындағы ақсиған жолдың
үстіне судыр-судыр тас жауып кетті. Құлтың құла кілт тоқтады.
Əбілқайыр басын көтеріп дыбыс шыққан жаққа қарады. Қарсы алдында
- бір-бірімен сүзісердей боп екі жақтан ентелей сұғынған екі құс тұмсық
жартас. Сол жағындағысының ұшар басында мүйізі шаңырақтай құлжа
тұр. Жарық жалғанның қожасы жаңғыз өзі сияқтанып, төңірегіне
кекірейе қарайды. Төрт тағандап қаздия қалған нық тұрысы, күнге
шағылысып жалт-жұлт еткен дағара мүйізі, қаннен-қаперсіз жалп-жалп
еткен ауызы мен желп-желп еткен сақалы, алшайып кеткен артқы екі
аяқтың арасына сыймай бұлтия қарауытқан тағы бірдеңесі – осы бір
хайуанның тұла бойы толған астамшылық пен асаулық екенін
танытқандай.
Жас сұлтан, неге екені белгісіз, осындай қараптан-қарап бұтқа толып
жүретін кердең мінезді жек көруші еді. Кекірейген біреу-міреуді көзі
шалды-ақ, қайдағы бір құдай атқан қитұрқы сөздер көмейіне лық ете
қалатын. Бірақ, сол бір есіл сөздер отыз тістен бері аспай, сол арада дымы
құритын.
Əбілқайыр қорамсаққа қол салды. Сумаңдаған сұр жыландай басын
қылтитып тұрған сай кез оқ сұп-суық ала көздің алдына келе беруі мұң
екен, елсіз аңғардың қатыңтай ұйып тұрған уыз тыныштығын пышақтай
тіліп зымырай жөнелді. Сол-ақ екен, аспан астын бір өзі толтырып тұрған
шаңырақ мүйіз кекжең ете қалды да, əлгінде ғана жақпар жартастың
төбесінде найзадай шаншылған төрт қуатты сирақ көктен келіп, таңы
айырылғанша семіріп алған зілман тағы ойға қарай домалап берсін...
Аң серкесінің мынау қапия қазасына өкінгені екені де, əлде құралайды
көзден тигізетін өз өнеріне сүйсінгені екені де белгісіз, – Əбілқайыр
басын бір шайқап қойды.
Кенет.
Міне, керемет!
Қарсы алдындағы екі құс тұмсық жартастың оң жақтағысының
тасасынан сылаң етіп бір шұбар атты шыға келгені. Шыға келсін де,
өзеннің арғы бет жағасына барып құлаған құлжаға қарай бас қойсын.
Əбілқайыр өз көзіне өзі сенбегендей аңтарылып тұрып қалды.
Шұбалаң шұбар атты құлжаның қасына барып тоқтады. Атынан түсті.
Шаңырақтай мүйізін тау-тасқа ұрғылап бұлқынып жатқан құлжаны сапы
суырып, тамақтың астынан орып кеп жіберді. Сосын текенің бауыздау
қанын жуғалы қасындағы езенге сұлата беріп еді, қолын тартып ала
қойды. Аңтарылып тұр. Желкесін қасиды. «Апырау жолбарыстай
шұбарды шұбалтып мінген бұл кім болды екен? Не де болса, бір игі
жақсының ерке бұланының сойы ғой», – деп ойлады. Сол-ақ екен көзі
киіміне түсті. Кигені – кілең жарғақ. Ал, таңданбай көр. Анандай ат мініп,
анандай киім киген мына бейтанысты кім деп ұқпақшы...
Жарғақ киінген шұбар атты... Əбілқайырдың ойына əлдене түсті.
Тамағын кенеп жөткірінді. Құлжаның қасында тұрған бейтаныс жігіт
селк ете қалды, Жалт қарады. Торсық шеке, кең маңдай, қоңқақ мұрын.
Тостағандай ала көзі шатынап шыға келді.
– Біреудің олжасына осыншама əңмеңдегенің қалай? Одан да сыралғы
сұрамайсың ба? – деді Əбілқайыр атын тебініп жақындай түсіп.
Бейтаныс жігіттің екі құлағы ду ете түсті. Сосын мынау төбеден
түскендей сап ете қалған көлденең көк атты біреу не деп тұр дегендей
ызғарлана қарады.
–Кімнің олжасын айтасың?
–Алдыңдағы құлжаны айтам.
–Оны атқан кім?
–Мен.
–Оны кім айтады?
–Мына мен айтам.
Жарғақ киімді жігіт қанын ішіне тартып сұрланып алды. Бірдеңе дегісі
келіп оқтала түсіп, қолындағы жалаңдаған кездікті жеңіне сүртіп, бұған
сол алара қараған күйі апарып қынына қайта салды.
Əбілқайырдың назары су жиегінде теңкиіп жатқан құлжаға сонда барып
түсті. Щынында да, адам таңғалатьшдай екен. Екі оқ бірдей тиіпті.
Біреуі аш қолтыққа қадалыпты. Екіншісі көзді ағызып өте шығыпты.
Екі жарақатынан да даладай боп қан ағып жатыр. Аш қолтықтан
қадалған қу жебе Əбілқайырдікіне ұқсамайды.
Бейтаныс жігіт бұның таңғалғанын аңғарып қойды ма, атына қарғып
мінді.
–Ау, олжаңды алмайсың ба? – деді Əбілқайыр.
–Саған сыралғым болсын!
Саңқ ете қалған жігіт дауысынан мақтаныш пен мазақ қоса естілгендей
болды. Атына қамшы басып аңғардың аузына қарай шоқыта жөнелді.
Əбілқайыр бұралаң тау жолымен бүлкектеп бара жатқан шұбардың
соңынан таңдана қарап тұрып қалды. Жарғақ тонды шұбалаң шұбар
атты... Енді бұл желкесін қасыды. Тілі салақтап теңкиіп жатқан
құлжаның қасында намаздыгердің көлеңкесіндей боп қашанғы сілейіп
тұрсын! Бауыздау қаны өлдеқашан сорыққан құлжаны артына өңгеріп,
шұбардың соғынан ол да салды.
Көз ұшында құлтылдап бара жатқан шұбар.аттының жеткізетін түрі жоқ.
Бір уақыттарда барып аңғар да таусылды. Екі жақтан ентелеп тас
қоршаған тар қыспақтан шыққан соң шұбар аяңды көсілтіп, тауды
бөктерлеп оңға тартты. Əбілқайыр да атының басын солай бұрды.
Бір-бірінің қарасын сонадайдан ғана керіп отырған екі суыт жүргінші түс
қыңа тау қойнауынан қия жақпарланбай жайпауыт қолаттанып шығатын
жайдақ сайдың жайылма табанында отырған құрым үзік қоңыр үйдің
үстіңен шықты. Шұбар атты сар желіспен барып, үй сыртына дүрс етіп
түсе қап, шылбырын белдеуге ілді. Жарғақ киімді жігіт аршындай басып
үйге кірді. Ешкім шығып қарсы алмағанына, үй сыртында тұрып жай
сұраспағанына қарағанда мынау өзінің үйі сияқты. Маңайда жайылып
жүрген қара-құраң көрінбейді. Ең болмаса, алдарынан ит екеш ит те үріп
шықпағаны ма! Əбілқайыр көптен бері жұрт аудармағандықтан
жапырайып жерге сіңіп кете жаздаған жатаған үйдің ту сыртына жете
беріп тамағын кенеп дыбыс берді.
– Ау, хабарласқандай кім бар?
– Бар, қарсы ал, – деді ұй ішінен бір қажыңқы дауыс қасындағы біреуге.
Сол-ақ екен сыртқа манағы жарғақ киген аңшы жігіт шыға келді. Мұның
тізгінін ұстап, атын тұсай бастады.
Əбілқайыр ердің артына өңгерген құлжаны көтеріп апарып, үйдің оң
жақ босағасына жықты. Арамдап жүрер көлденең сұғанақ тұмсық жоқ
па екен деп, төңірекке қарап еді, табалдырықтың сыртынан абажадай
екі бірдеңе қарауытты. Ит аяқ деуге тым үлкен. Мұндай ит аяқтан ит
түгілі арыстанға ас берсең де, артықтық етпес түрі байқалады. Сөйтсе, ақ
жемденіп тозған, киіле-киіле сірісі қисайған кебіс боп шыққаны. Əуелі
көзі шарасынан шыға таңырқады, артынан миығынан күлді. «үрерге иті
жоқ деуші еді, рас екен ғой...»
Жас жігіт үй алдында шымырулы ши есікті бір иығына асып ап, бұны
тосып тұр.
Əбілқайыр:
– Ассалаумағалайкүм, – деп үйге кірді.
– Əликісалам, – деді төр жақтан əлгі қажыңқы дауыс.
Ортада жез легенге лықа толып қызыл шоқ тұр. Баялыштың шоғы. Шоқ
шетіне қисық тұмсық темір құман бөксесін тығыпты.
Оттың төр жағында бірдеңе бозараңдайды. Ол қарақұйрықтың иленген
терісінен жасалған дастарқан екен. Онда ернеуі кемірілген екі кемиек
кесе тұр. Оң жақтағысына кенет тарбиған-тарбиған бес саусақ тап берді
де, түбінен көсей көтеріп алып, əлдеқайда əкетіп бара жатты.
Түндігі түсірулі қара көлеңке киіз үйдің төрінде отырған еңгезердей қара
кісі сонда барып көзіне түсті.
Алпамсадай кісі бұтындағы жарғақ шалбардың балағын тізесінен
жоғары шиыршықтап түріп қойыпты. Малдасын құрып отырғанда, екі
жіліншігінің дəл қыр арқасына біткен қалың түк құлынның жалындай
жалбырап көрінеді. Еңгезердей денесі буылтық-буылтық. Екі емшегі
апай төсті қақ бөліп, екі жерден салбырай құлапты. Еңгезердей дене
жұдырықтай өндіршек арқылы ересен үлкен басқа барып жалғасқан.
Қалған бас сүйектен дөңкиіп бөлініп шыққан ай маңдай. Қалақтай ат жақ.
Шықшыттығы да мынау бет деп аталатын ұлан-асыр кеңістікте
жымпиып жатып қалғылары келмегендей екі жақтан ереуілдей бой
көтеріп, соқиып-соқиып шығып тұр. Дегенмен мырза құдай осынау мол
пішілген кісіге де есебін тауып қытыңқылық жасап бағыпты. Шықшыт
сүйектің тасасында бұғып жатқан шұнақ құлақты ешкім көре
қоймастай. Дəл мынау шарадай бетке анау келте танудың да тап онша
жарасып тұрғаны шамады. Бірақ, осы бір ұлан-асыр мол дүниені бетбетіне шашыратып жібермей, бас-аяғын жиып ұстап тұрған əлде бір
сиқыр күш бар. Ол алақандай ала көзі сияқты. Қарсы алдынан келгенде,
кірпігін қақпай тіке қарайтын үлкен көз қапталынан қарасаң, бір
қиығынан сығалай қарайтын сынампаз саңылауға айналып кетеді екен.
Сол бір екі сынампаз саңылаудың манадан бері мұның үсті-басын түгел
тінткілеп шыққан түрі байқалады.
–Төрлет, шырағым, - деді сəл ысырылып, оң жағынан орын беріп.
Əбілқайыр өрге аттап, шалдың қасынан тері бөстекке тізе бүкті.
Əншейінде едəуір бойы бар Əбілқайыр ақсақалдың шынтақ тұсынан ғана
келді.
Манағы аңшы жігіт қарсы алдына кеп құман тосты. Əбілқайыр қолын
шайды.
– Жол болсын, - деді кəрия кеседегі шайын сораптап.
– Əлəй болсын, ақсақал, – деді Əбілқайыр жігіт ұсынған тері сүлгіге
қолын сүртіп жатып.
– Ал, жолаушым, жөніңді айта отыр, – деді шал кесесін шай құйып
отырған жарғақ киімді жігітке ұсынып жатып.
–Аң қарай шыққан аңшымыз.
– Қалай, қанжыға қанданып тұр ма? Əбілқайыр шəй құйып отырған
жігітке қарады.
–Қанданған сияқты, – деді.
– Ендеше, сыралғы, – деді еңгезердей кісі басын кеседен көтермеген
қалпы.
Əбілқайыр тағы да шəй құйып отырған жігітке бұрылды.
– Неге күмілжідің, балам?
Əбілқайыр кесесін сарқып, бетін алақанымен басты. – Күмілжитін де реті
болып тұрғаны, – деді ол сөзін бипаздап бастап. – Мына замандасымыз
екеуміздің екі қанжығамызға бір құлжа бұйырып, қайсымыз
қайсымызға сыралғы берерімізді біле алмай дағдарып отырған жəйіміз
бар. О заман да, бұ заман екі мерген бір құлжаны атып құлатқанды кім
көрген?!
Шəй құйып отырған жігітке қарап еді, ол тымсырайып жақ ашпады.
– Сонда өздерің қалай ойлайсыңдар, құлжа мұндайда кімдікі болмақшы? –
деді шал бұларды сынағысы келгендей құрағыта қарап.
– Кімнің оғы бұрын тисе, сонікі болатын шығар, – деді шəй құйып
отырған қоңқақ мұрын жігіт жұлып алғандай.
Əбілқайыр күлімсіреді.
–Ал, сен қалай ойлайсың, жолаушым?
–Кімнің оғы жықса, соның иемденгені дұрыссияқты.
Шалдың келте танауы бүлк ете қалғандай болды. Қоштап отырғаны да,
мошқап отырғаны да белгісіз.
– Құлжаны қайдан аттыңдар?
– Аңғар бойында құз жартастың басында тұрған жерінен...
– Е... е... Оқ қай арасынан тиіпті?
– Біреуі аш қолтықтан, біреуі көзінен...
–Е...е...
Шал екеуіне кезек-кезек көз тастады.
–Апырай, сонда атқан оқтарыңды өздерің танымағандарың ба?
–Таныдым. Аш қолтықтан тиген менің оғым, сынық сүйем кіріп кетіпті, –
деді шəй құйып отырған жігіт тағы да асыға тіл қатып.
– Екінші оқ көзін ағызып өте шығыпты, табылмады.
–Е... е...
Шал отырып-отырып барып, жымия тіл қатты.
– Сонда құлжаны кім жыққанын əлі білмей отырсыңдар ма?
–
Сынық сүйем кірген оқ жықпағанда, жанап өткен оқ жықты дейсің
бе?
Шай құйып отырған жігіт бұл жолы нығыздай сөйледі.
Шал тағы да құрағыта қарады. Əбілқайыр үндеген жоқ. Бір езуінде
байқалар-байқалмас күмілжі күлкі тұрды.
Шал қасындағы қара құйрықтың лағының шап терісінен жасалған
шаршы сүлгімен көзіне құйылған
ащы терді сүртіп жатқанда да екі ұнжырғасы ұзақ бүлкілдеді.
Екі аңшы аңтарылып қалыпты. Еңгезердей шалдың екі иығының
селкілдегені бір уақытта барып басылды. Сосын қайтадан түк
көрмегендей байсалды қалыпқа түсіп:
– Мал зорыққандыкі, аң жолыққандікі емес пе? – деді.
Екі аңшы жарыса бас изесті. Əсіресе шəй құйып отырған жігіттің көзі
жайнап қоя берді.
–Құлжаны алдымен көрген сен екенсің, балам. Оғыңның сынық сүйем
кіріп кеткеніне қарағанда қапысыз көздеп толғап атқан болдың ғой, – деді.
Шəй құйып отырған жігіт ыржың етіп күліп жіберді.
– Бірақ, аш қолтықтан кірген оқтың ту текені мұрттай ұшыра қоюы екі
талай. Жығылса да, қансырап барып жығылуы мүмкін.
Жігіттің бетіде əлгінде ғана лып ете қалған қуаныш ұшқыны лезде сөнді.
Шал қажыңқы даусын одан əрі соза түсті.
–Ал, шың басындағы тағыны көзден тиген оқтың шыңырауға құлатпай
қоймасы кəміл. Балам, бірінші тиген оқ сенікі екен де, жыққан оқ – мынау
жолаушынікі екен. Оның үстіне сен кездеп атыпсың, ол көздемей атыпты.
Көздеп атса, оның оғы да тиген жеріне қадалып қалар еді. Көздемей атып
көзден тигізген мергенмен олжаға таласқан əбестік шығар, – деді.
Екі аңшының да беттері ду ете түсті. Соны байқаған шал сөзін сəл үзіп
барып қайта жалғады.
– Жəй қол тұспалмен-ақ атқанын сұлата бергеніне қарағанда бұл
жолаушы көзінің сұғы мен бетінің сұсы мол Абдолла балаларының
сойы сияқты. Қалғандары топырлатып қол шұбыртып, ит-құс ертіп, ызы-
қиқы,
қым-қуыт қиқулатып жүруге құмар еді, шырағым, сен осы, дəу де болса,
əлгі Əбілқайыр сұлтан шығарсың.
Шəй құйып отырған жігіт орынынан атып тұрды. Əкесі жаңағыдан гөрі
жүзін суыта сөйледі.
– Сұлтанның алдынан жолыққан аңға таласам деп, астыңдағы атыңнан
айырылып қалмағаныңа, я мына кəрі əкеңді көргенсіз ұл өсіргені үшін
ата сақалы аузына щыққанда көк есекке теріс мінгізіп ел айналдырып
масқара қылмағаныңа тəуба де, балам.
Əбілқайыр шалға бұрылды.
– Апырай, Мəті аға-ай, тым төндіріп жібердіңіз ғой.
– Менің Мəті екенімді қайдан білдің, шырағым?
– Мына замандасымның мергендігінен білдім. Шал кеңк-кеңк күлді.
– Е, ол үстіндегі киімінен аңғардым дегенің ғой. Жігіттің боп-боз бетіне
қайтадан лып-лып қан шапшыды. Əбілқайыр ыңғайсызданып қалды.
– Мəті аға, мына құлжа сəтке жолыққан болды. Сізді көруге көптен құмар
ем, – деді сұлтан жігіт.
Мысқылшыл шал бұл жолы мырс етпеді. Біраз дағдарып отырды.
–
Шырағым, алыстан орағытып сөйлегеніңе қарағанда ақылды жас
боларсың. Ақыл сүйкімді көрінгенмен, оның дегенін істеп, мүйізі
қарағайдай
болып жатқан ешкімді əзір көре қоймадық. Өйткені, ақылға айтқызсаң,
қапысыз іс, қатесіз сөз болмайды дейді, ең дұрысы, ештеңе айтпаған,
ештеңе істемеген дейді. Ал не сөзі, не ісі көңілін қозғамаған кісінің
соңынан адам түгілі мал екеш мал ермейді. Мен білсем, мына заманың
тап ақыл сұрамайды, абырой сұрайды. Бұ заманда абыройдың да аты
өзгеріп кетті. Оны бүгінде бедел дейтін болыпты. Бедел дегенің есігіңнің
алдында
көлденең түсіп жатып алатын күдіре желке көк төбет сияқты. Ол да
үйінің сорпа-суаны мол дəулетті кісіге бітетін көрінеді. Сонсоң да,
балам, біз секілді сөз деп аталатын қотыр шыбыштың шандырын
тартқылай-тартқылай, оны да əбден ақта қып суалтып жіберген, күні
өткен күңіреншек кəріден гөрі тақымында шоқпары салақтап дəулет қуып,
дəурен іздеген, жалыны қайтпаған жастарға үйір болған дұрыс. Тəйірі,
жөн
білетін текті жігітке ел ұстау деген сөз бе екен! Ол үшін үлкенге ізет,
қатарға қадір, ініге ілтипаттан басқа не қажет болушы еді! Бұл жұрттың
соңына ереміз бе деп үміттенетін азаматынан бар дəметері сол-ақ қой!
Шал сосын сөзін үзіп кесесін төңкерді.
Əбілқайыр ол күні айдаладағы жапырайған жалғыз үйдің көлеңке бетіне
тоқым төсеніп, ер жастанып үндемес аңшы жігітпен бірге қонып
шықты. Ол өз басына талай орнап, талай көшер бақ пен сорға тап осы бір
елеусіз оқиға да себепші болады екен деп тіпті де ойлаған жоқ-ты. Сөйтсе,
сол екі ок, қатар тиген шаңырақ мүйіз шал бас теке түздің сімсік көз
аңшыларының талайының қанжығасын қандап, талайының қазанын
майлап, ең соңында ауыл сыртындағы бір бұтаның түбін шірітіп қала
беретін, талай-талай тағы төрт аяқтылардай оп-оңай ұмыт бола салмапты.
Жігіттің атының қайдан шығадысы жоқ екен ғой. Қарқарадай уйің,
қақырадай дастарқаның, ызғындай ағайын-тумаң мен шалқыған дəулетің
алып бермеген беделді қия тасты қиялай жайыдған қиқар тағы алып
береді ғой деп кім ойлаған!
Бірде Əбідқайыр үш жүздің басын қосқан бір ұлы жиыннан Əйтеке
бимен бірге қайтты.
Ол да бір қазақтың басындағы бұлт киіздей ұйысып қалыңдай түскен
бұлыңғыр жылдар еді. Бұрын үш жүздің дастарқаны бірге жайылып,
қамшысы қатар жатар мұндай жиындар Сарам шаһарының көк
желкесіндегі Мəртебеде əтуші еді. Ол дəуреннің шет-шепірін, ол кезде
бала болғанмен, Əбілқайырлар да көре қалған-ды.
Көк аспанға елу мың түтін сылаңдап жарыса көтерілген ызғындай
шаһардың қыр арқасында шеккен нардай боп оқшау төбе тұрар-ды. Бір
құдірет осы жерге қолмен қондырғандай, терістікке сауырын, күнгейге
маңдайын төсей жығылған, ұзындығы бес жүз қадам, ені отыз-қырық
қадам бар биік төбенің басына шығып қараған кісінің кез алдына қазақ
өлкесінің біраз торабы түгел сайрап келе қалар-ды.
Күн шығыста қысы-жазы барыстың жонындай шұбарытып Алатау
бұлдырарды.
Одан күнгейге қарай сəл еңкейе сол бір алыстағы ала шабыр ұзын шұбақ
көштің алдына түсіп, кеші-қон бар лап келе жатқан көсем көшбасшыдай
бодып оқшау қарауытқан оңаша тау Қазықұрт тұрар-ды.
Теріскей батыстан көк пен жердің арасын тұтастыра мұнарытып
ұланғайыр Қаратау жатар-ды.
Бір-біріне тұмсық тірестіре жалғасып жатқан осы бір үш биік - көл-көсір
ұлы түздің маңдайына біткен үш сеңгір биік бір-біріне сонадайдан
омырауын ашып, құшағын жайып, ентелей ұмтылысқан бір белден
жаратылып, бір көкіректі емген үш бауыр жігіт секілді еді.
Осынау іргесі ажырамас үш бауыр таудың ту сырттарында үш бауыр ел
жатар-ды.
Мəртөбедегі жиынға Алатаудың қойнау-қойнауынан саулай төгіліп,
топан судай қаптап ұлан-асыр Ұлы жүз тобы келер-ді.
Қаратауды теріскей айналып, сонау Торғай мен Ертіс арасындағы салқын
белдер мен саумал көлдерді сайрандай көшкен жойқын орда – ормандай
қалың Орта жүздің қара құрым тобы қаптағайлар-ды.
Қаратауды күнгей айналып жылқысы Жайық пен Жемге, түйесі
Жойқындария мен Сойқандарияға, ақтылы қойы Елек пен Ырғызға
қаптай жайылып, далиып жатқан киіздей тұтас Кіші жүздің өңмеңдеген
өжет қолы батуға бет алған қып-қызыл күн астынан құйындатып
құйғыта құлар-ды.
Шартараптан қызылды-жасыл көш көрінер-ді. Көштің бəрі Мəртөбе
маңының майсасын баспай, бастарын алыстан іркер-ді. Бір жағы сонау
Қошқар ата бойы, бір жағы мынау Сайрам су, алды анау Қазықұрт,
жағалай жазыққа алқадай тізіліп ақ жұмыртқа ауылдар қонар-ды.
Сайрам маңындағы үш өзеннің бойында бір-біріне жалғастыра тартылған
айқыш-ұйқыш желіден көз тұнар-ды. Бүйірі бұлтиған сəл төскейдің
бауыр-бауырайы қылаң шатырларға, қыраң-қыраңның басы күмбіреген
ақ ордаларға толар-ды. Қақ ортада тұяқ тигізбей балауса ұстаған Сайрам
мен Мəртөбені үш жақтан кимелеп қоршай қойған үш ұлыс ауылдардын
ажары бірінен-бірі асар-ды. Өйткені, мұнда үш ұлыстың ең аталы
ауылдарының ең ажарлы отаулары тігілер-ді, ең дастарқаны мол,
пейілдері кең, оралымды келіндері осындай келер-ді; шайды бабымен
құйып, көңіліңді қаралай тойғызар толықсыған көрікті қыздары осында
келер-ді; асты-үстіңе түсіп, ат үстінен көтеріп алар, жүзіктің көзінен
өткен жұғымды жігіт-желеңі осында келер-ді. Ол заманда қазақтың қай
ақсақалының да айғыр жалдың басын бір езі толтырар көп ұрпағы
болар-ды. Сол көп əулеттің көп отауы Сайрамдағы ұлы жиынға
қайсымызды апарар екен деп іштей бəсекелесіп бітер-ді. «Əлгі
пəленшенің баяғыда жиынға апарып тігетін отауының сəнін айтсайшы,
салтанатын айтсайшы, дастарқанын айтсайшы!» – кеу-кеу «Пəленшенің
бəйгеден озып келген атын айтсайшы», «Түгеншенің жауырыны жерге
тимеген палуанын айтсайшы» – кеу-кеулерден бір де кем түспейтін.
Отаулардың өзара жарысып үй безейтіні де, əзара жарысып сəн түзейтіні
де, кемпірлердің қолынан үршык,, келіндердің қолынан қайшы,
қыздарының қолынан оймақ түспейтіні де сондықтан-ды. Көрші
отаудың ермек құрып, киіз қарпып, ши тоқып, талдырғы ойып
жатқанын көрсе абысын-ажынның арапшы көргендей апшып қалатыны
да сондықтан-ды. Бəрі де: «Пəлен жерде жиынға тігілген отау, түген жерде
асқа тігілген отау» атанғылары келіп, тыраштанып бағар-ды. Ауыл
көшкенде, елден бұрын жөнелуге жан салатын. Ауыл қонғанда, елден
бұрын үйін тігуге жан салатын. Ауыл көшкенде, текемет қоршаған көш
бастар түйеге бұрын мінген келіншек, ауыл қонғанда, түндікті айқара
ашып тастап, көк сылаң түтінді бұрын шығарған келіншек бозбаланың
көзіне іліккен бұлдіршін бойжеткендей екі беті албырап, екі көзі
шырадай жанып, гүл-гүл жайнап құлпырып шыға келер-ді. Ол терін
таза, төсегін жұмсақ, дастарқанын кең, тамағын дəмді ұстауға
жанталасып бағар-ды. Саба екеш саба ыстағанның өзіне ынты-шынтын
салып бітер-ді. Шара толы сары қымызды шайқап ішкен мейманның
ауызынан қандай сөз шығар екен деп қаралай қыпылықтап отырар-ды.
Сонда аз отырып көп сынайтын мейман: «Пай-пай, арғын Керімбектің
үлкен баласының үйіндегі келіннің ас ұстағаны-ай!» – деп кетер болса,
бүкіл бір рулы елдің төбесі көкке жеткендей еді. Ол хабарды естіп:
«Айналайын біздің пəленше жан түгенше екем ауылындағы ең мақтаулы
келін көрінеді» – деп айдаладағы төркіндерінің журегі жарылар-ды.
Қотанындағы малды құдай айдап келе қалған кезбе қонақтың ауызына
ұстауға жиятын, кейінгі ұрпаққа сол қонақтың ел арасына жайып кеткен
əңгімесін мирасқа қалдыратын қазекемде ат шығарғаннан артық мұрат
болушы ма еді!
Əсіресе, Сайрамдағы жиынға қай арыстың қай руларының қай
аталарының қай отаулары келгені, қайсысының бұрын тігіліп, бұрын
көшкені, қайсысының қымызы тəтті, қайсысының шəйі тəтті болғаны
алты арыс алашқа түгел жайылар, жер түбіндегі жеті атаңның аруағы
түгел риза болар, жер түбіндегі жеті ұрпағыңның кеудесін аяқ қаптай
қылар айырықша əңгіме тұғын. Ондай атыңды шығарар айырықша
шаруаның машақаты да айырықша кеп болар-ды. Жиын басталмастан бір
апта бұрын кеп, ертең отауыңды тігер жер таңдайтынсың. Көзге түсер,
келім-кетімі көп болар оңтайлы орындарға қызыл кеңірдек боп
таласатынсың. Кездейсоқ кеш қалып қойсаң, өкінішің естен кетпес-ті. Кім
керінгенге:
«Сəн-салтанатымыз ешкімнен кем болмаса да,
жайбасарлықтан кешірек қалып, көзге түсе алмадық», – деп жағдай айтып,
қызарақтап бітерсің-ді.
Сайрамдағы жиынға қонған ауылдардың қай-қайсысының да үстінен
күні-түні топыр тарамас-ты. Төрткілдеп қазған жер ошақтарда жабағы
мен бағылан бүлк-бүлк қайнар-ды. Үй сайын гүрс-гүрс піскен саба даусы
шығар-ды. Ортадағы бас отауға төбел бие сойғызып бүкіл рудың бас
көтерерлері жиылар-ды. Ертеңгі ұлы жиында не айтып, не қоятындарын
алқаға салар-ды. Қалған отаулар ауыл арасының қыдыр-маларына
толар-ды. Тобылғы сапты қамшы ұстап, тұмар мойын ат мінген
қыдырмашы жігіт-желең бір ауылдан бір ауылға сапырылысып бағарды. Əйтеуір, қайда қарасаң да – ығы-жығы ат, ығы-жығы адам. Əйтеуір,
қайда қарасаң да – асулы қазан. Күндіз көрсең – сəнқой қатынның иірген
шүйкесіндей иретіліп көк сылаң түтін будақтап жатқаны. Түнде көрсең –
кең алқаптың ауызы-мұрынынан шыға лықа толып, жұлдыздай самсап көп
от маздап тұрғаны.
Алты ай жаз; алты ай қыс құлазыр да тұрар кең алқап тіршілік
дүрбелеңіне белшесінен бөгіп, дені бір жайылып қалар еді. Қайда көз
тастасаң да – көңіліңді тасытар көрік пен сəн. Қайда тұмсық тоссаң да –
көкірегіңді ашар тəтті иіс. Қайда құлақ тоссаң да – жабыр-жұбыр үн; кеукеу əңгіме, аспан астын шатыната шырқалған асқақ əн, сылқ-сылқ күлкі,