Үркер - 06

келгендерге тігілген қызыл ала, сары ала шатырлар.
Қазақтардікіндей күмбіреген бүйірлі емес, шөмеледей шошайған
қалмақы үйлер. Үй басы жайрай жығылған жабағы, ақ бақанға асылған
қара саба. Тығырық таудың баурайы ығы-жығы адам.
Исі ойрат түгел бас қосып, түгел қуанысқан ұлан-асыр той қызылдыжасыл салтанатымен көзіңді қызықтырғанымен күнге шағылысқан көк
найзалары, жалаңдаған ақ алмастары, жер қолқасын суырардай боп
күркілдескен кернейлері, даңғыра-дабылдары алп-алп басқан атан
түйедей нояндары, бұлт-бұлт еткен бұлшық еттер мен шірене тартылған
садақтар қаралай жүрегіңді дірілдетіп, көңіліңе үрей қашырар үлкен
шерумен басталды.
Шеруді үстеріне қан күрең қызыл мəнжі киген, үш-үш кісі боп бір-бір
ту ұстаған ту көтерушілер ашты. Жедк-желк етіп көк аспанға айбат
шеккен қыл құйрық туларға төрт кісі боп зорға көтерерлік зіл батпан жез
кернейлерін күмпілдете тартып кернейшілер ілесті. Кернейшілерден
кейін етектері жер сыпырып, малынған сары шапан жамылып, қос қатар
боп ламалар өтті. Ламаларға шикіл сары жапанша киген қырық
даңғырашы ерді. Бұл топ бастар шерудің екі жағында шаштары жедкесіне
түскен діндар тақуалар ілесті.
Жоңғар жұртының аруағын асыратын киелі шеруге өз тайпаларының
сұсы мен айбынын көрсететін нояндар легі жалғасты. Нояндар легінде
жиырма-жиырма кісіден топ-топқа бөлінген бір қолында шар болат
қалқан, бір қолына шашақты найза ұстаған найзагерлер, күнге
шағылыстырып, жарқ-жарқ еткізіп нар кескен семсерін жалаңдатқан
сайыскерлер, үстеріне тоғыз қабат сауыт киіп, иықтарына орама
мылтықтарын асынған мергендер, адырналарын кере тартып
садақшылар, қайқы қылыштарын төбелерінен асыра сермелеп
3 Құрылтай - маңғұлдардың барлық ұлыстарының өкілдері бас қосқан ұлы
жиыны. Ел өйтіп түгел жиылмаған
ішнара бас қосу тұрымтай - «кіші жиын» деп аталады. Аталмыш құрылтай
1635 жылы өтті (Ə.К.)
қылышкерлер шықты. Осындай айбатты лектің екі жақ шетінде бұзау тіс
дойыр қамшылары салаңдаған айдауылдардың алдында белуардан
жоғары тыр жалаңаш шешіндірілген, жауырындарына күн ойнап,
тірсектері майысып дір-дір етіп қазақтар мен қытайлардан түскен
тұтқындар айдалып келеді.
Ортадағы сары ала шатырға жеткен соң бəрі шыр айнала қоршап тұрып
ап мінажат қылды. Иіліп-бүгіліп бастарын үш рет жерге тигізіп тағзым
етіп, тізерлесіп отыра кетті. Күн сəскеге келгенде бастарына мүйіз
байлап, біреуі бұқа, біреуі арқар боп киінген ламалар тайраңдап билей
жөнелді. Біресе топ-тобымен, біресе екеу-үшеу боп, біресе əрқайсысы
жеке-жеке тапырақтап бақты. Жарықтық Тарбағатайдың киіздей
тұтасып жатқан көк майсасынан сонда бір сыңар тозаң көтерілсейші!
Ламалар сол тапырақтағаннан бесін ауғанға дейін тапырақтады. Бір
уақыттарда екі-үш лама құндақтап ораған бала секілді ашіақ бірдемені
көкіректеріне басып, асты-үстіне түсіп, аялай көтеріп шықты да,
шатырдың шығыс жағында лапылдап жанып жатқан отты көргенде
көздері бағжаң ете қалысты. Əлгінде ғана емешектері үзіліп, əлпештей
ұстап келе жатқан қолдарындағы құндақтарды лапылдап жанып жатқан
отқа лақтырысты. Сол-ак, екен жан-жақтан түксие қоршап тұрған
Тығырық тау осы ортадағы сары ала шатырдың төбесіне түгел жалп
етіп құлап түскендей, бірдеңе құлақ жара оқыс гүрс ете қалды. Сары
шатыр.дың алдындағы дөңгелек сахнаның үстінде асыр сап жүрген
бишілер билерін тоқтата қойып, гүрсіл шыққан жаққа қарай жапатармағай жүгіре жөнелісті. Барды да, лаулаған отты шырық айналып
тұрып ап, тапыр-тұпыр билеп берсін. Кенет бірнеше лама қаз-қатар
тұра қап, жез кернейлерін қылғына қиқылдатып дабыл берісті.
Тығырық қойнаудағы ызғындай жұрт аламан-асыр болды да қалды. Əрліберлі сапырылысқан көп дүрбелең. Сол екі арада сары ала шатырдан үш
жүз қадамдай жердегі қураған қамыстан уйіп қойған шошақ маялар
сатырлап жана жөнелді. Шошақ маялардан от көрінуі-ақ мұң екен, əне
жерден де, мына жерден де тарс-тарс оқыс гүрсілдер көбейді. Куллі
Тарбағатайдың күлі көкке бір-ақ ұшқандай. Көк ала түтін. Күңірсіген иіс.
Бет шарпыған қызыл жалын. Бақырған-шақырған ызы-қиқы айқай.
Ойраттар мынау аламан-асырдан қорқудың орынына, əлгі ғүрсіл шыққан
жаққа қарай айқай салып жүгіріп барады. Қолдарына түскен нəрсенің
бəрін ілгері қарай лақтырып, күншығысқа қарай қаптағайлай
жөнелісті. Сол жабыр-жұбыр жапатармағай жөңкілістің қақ алдында
қойқаңдап қонтайшының өзі де жүгіріп барады. Сөйтсе, манағы
кернейлер: «Ел шетіне жау келді» деп дабыл беріпті. Ер жүрек ойрат
жұрты ойда-жоқта тап берген шүршіттердің əп-сəтте-ақ ит терілерін
бастарына қаптап, тас-талқандарын шығармақшы. Көп ұзамай əлгі
қиқулаған қара нөпір сырнайлатып, кернейлетіп, секіріп, билеп, сары
ала шатырдың қасына қайта оралды. Бесін ауа дастарқан жайылып, табақтабақ ет тартылып, саба-саба қымыз сарқылды.
Сол тойды бастан-ақ көздерімен көріп, көпшілік алдында жондарын
қамшыға тосқан көп тұтқын той өткесін түп-түгел босатылып, елдіелдеріне қайтарылды. Қонтайшы олар өз елдеріне жоңғардың қазіргі
айбаты мен қауқарын айтып барып сескендіре берсін деп əдейі босатса
керек.
Өліп-талып елге жеткен көп мұңдық, шынында да, ойраттарда тұтқында
болғанда не көріп не қойғандарын айтып зарлай жөнелісті. Олардың
əңгімесін тыңдап отырып жұрт жағаларын ұстасты. Қалмақтардың əлгі
күбінісі əншейінгі барымта-сарымтаға келіңкіремейді екен. Əсіресе,
тұтқында болып қайтқан кəриялар жоңғарлардың жаңадан қабылдаған
жосығын ежіктей əнгімелегенде, төбе-құйқаң қараптан-қарап шымырлап
қоя береді. Ол мынау неғайбыл ертеңнің алдындағы қорқыныш па, əлде
иегіңнің астында отырып ап, сенің қолыңнан келмеген талай нəрсені
оп-оңай жүзеге асырып жатқан бөтен жұртқа деген қызғаныш па, жоқ
жан-жағыңның бəрі құз басындағы қаршыға құстай тас түйін боп жинақы
отырғанда, өз еліңнің делқұлы кісінің етегіндей əлі күнге ашылыпшашылып жатқанына намыстанасың ба – əйтеуір қараптан-қарап ішібауырың жидіп, он екі жілігің бірдей кеміріліп можап қоя береді екенсің.
Бұл əңгіменің бəрін көп кешігіп естіген Əбілқайырдың өзі əңгімеші
қариялардың қасына сілтіге түсіп шыққандай боп-боз боп, болдыртып
түрегелетін.
Ойраттардың Тарбағатайдағы құрылтайға қуанса, қуанатындай-ақ
реттері бар екен. Онда əншейін ауыл арасының дау-дамайы талқыланып
қана қоймай, елдің келешегі келелі кеңеске түсіпті. Төрт жағы түгел
қыспақ елдің бұдан былай қайтып күн көре алары сарапқа салыныпты.
Дүние жаратылып су аққалы жер бетінде ел бірлігін, ағайын татулығын
қазақтан көп айтқан халық бар ма екен, сірə! Баяғыда Шəйбан
тұқымымен ат құйрығын үзісіп, Керей мен Жəнібектің соңына еріп, Шу
бойына келіп оңаша түтін түтетіскен күні-ақ олар: «Ал бұрынғы сары
жұрт сахара елден кеттік. Бөтен ел, бөтен жұрттың ығына кеп паналадық.
Енді бізге алдымыз да жат, артымыз да жат. Бір жеңнен қол, бір
жағадан бас шығарсақ қана ел болып, ірге көтеріп кете аламыз.
Аузымыздан жазып, арамызға алалық кірер болса, тағы да табанға түсіп,
бөтеннің боданында қаламыз» – дескен-ді. Сол қақсау əлі қақсау!
Таққа отырар ханыңның тағына отырмай жатып тақылдап айтатыны
сол. Алқаға түсер биіңнің қамшы ұстап тұрып сарнай жөнелетіні сол.
Қара шоқпар қарақшылардан қансырап қалған шабынды елдің зар еңіреп
отырып айтары сол. Қанды бүлік барымтаға бара жатқандарыңның
күндей күркіреп жар салары жəне сол. Қазақтың тойдағы батасынан
бастап жаназадағы жылауына дейінгі барлық əңгімесінің
«жəрəкімалласы» əлгі. «Тату болайық» айтылмаған сөз қазақтың құлағына
түзы татымай тұрған бəдік əңгімедей естіледі. Бірақ, олар дүниедегі ең бір
пəтуалы сөзді орынды-орынсыз көп айтып, бəдік əңгімеге айналдырып
алғандарын өздері сезбейді. «Алауыздықты құртайық», «біздің осы
алакөздігіміз жаман», «қызғанғанымыз қызыл итке жем болады» деп
қақсап айта берсек, қақырап тұрған халық бірлігі өзінен-өзі қалпына
түсе қалатындай көреді. «Ел татулығы» деп таққа мінгендер ол
жайында ештеңе ойлап, ештеңе бітірместен тағынан түседі. Тақтан түседі
де: «Əй, біздің қазақты қойсайшы, басымдағы бақты көре алмады ғой.
Жабылып жүріп, етегімнен тартыптүсіріп тастады. Бұл жұрт енді мың
жылда да ел болмайды», – деп қайтадан етегі толып еңіреп қоя береді.
Бірақ: «Сол бірлік, сол татулыққа өзім не істедім екен?» – деген ой миына
кіріп шықпайды. Сөйтіп, қазақ галай заманнан бері өз бірлігін өзіне-өзі
өкпелеген шалдуар қызыл сөзге қызыл иттей талатумен келеді. Бірлікке
сөз бастамайды, іс бастайды. Оны əне қазақтан кем көшпенді, қазақтан
кем алауыз емес ойраттың жаңа жосығы көрсетіп отыр. Ол «тату болайық,
тату болайық» – деп кез келген қуысқа ұя салған сасық көкектей ерте-ден
қара кешке қиқылдап қақсап тұрмайды, татулыққа қол көтергендердің
тап беріп қылша мойнынан қырқып ала қояды. Бір ұлыс екінші ұлысқа
озбырлық жасаса, зорлықшының дүние-малы түп-түгел талауға туседі, өзі
жазаға кесіледі. Талауға түскен дүние-малдың тең жар-тысын жəбір
көрген жақ алып, қалған бөлігі қалған ұлыстарға қылдай бөлініп
беріледі. Жəбір көрген жақ тіпті шағын ру болса, онда оған зорлықшы
алған малын қайтарып берумен бірге үстіне жүз қалқан, жүз түйе, мың
жылқы үстеме айып қосады. Бұдан кейін: «Құдай-ай, бір есерсоқ кеп мені
талап алғай да!» – деп тілемесең, өзгенің қызылына өліп кетсең де көз
алартармысың!
Елді іс біріктіріп, сөз бұзатынын баяғыдан біле тұрып, қайдағы бір ит
жылғы көтен өкпенің соңына түсіп, бітер істі бітірмей, сілекей ауыздың
сілімтігіне саламыз да жүреміз. Бүгінге керек əділдіктің арқауын
баяғыдағы даумен іздейміз. «Пəлен уақытта əкеңнің əкеме қамшысы
тиіпті, шешеңнің шешеме тілі тиіпті», – деп, бүгінгі табысқалы тұрган
мүддемізді кешегі кикілжіңнің жолына құрбандыққа шаламыз. Ал əлгі
ойраттарың оның да жолын қырқыпты. Тарбағатай құрылтайы баяғы
торғауыттар Еділ ауып кететін бір мың отыз жетінші4 жылға дейінгі
даушардың бəрінің заманы өтті, оны бықсытқан адам бүгінгі татулықтың
қас дұшпаны деп тауып, өз ұлыстарын өзара өкпе-бопсаны ұмытуға
шақырыпты. Бұдан былай ойраттың ойратта кегі болмауға тиісті.
Ойратқа өштесетін-кектесетін дұшпан басқа жақтан да табылады.
Ойрат батыр болса батырлығын соларға көрсетсін, намысқой болса,
намысқойлығын соларға көрсетсін. Ойрат үшін мынау қара жердің
үстінде, көк аспанның астында қалқиып тірі жүрген өз қандасынан асқан
қасиетті нəрсе болмасқа керек. Оның тілейтіні тек өзінің ғана тілегі
емес, өзге қандастарының да тілегі. Оның мұңдайтыны – тек өзінің ғана
мұны емес, өзге қандастарының да мұңы. Сонда ғана əр ойраттың тілегі
күллі ойраттың ортақ тілегіне, əр ойраттын мұңы күллі ойраттың ортақ
мұңына
айналмақшы. Əйтпесе, жан-жағының бəрі тауықша
жұмыртқалап, итше күшіктеп жатқан қағындай жұрттардың
қыспағында отырған жоңғардың басы қайтып өспекші, қатары қайтьш
4 1627 жыл (Ə.К.)
көбеймекші. Күштісі əлсізіне, көбі азына қожаңдап бақыт тауып, абырой
асырып жатқан мына заманда қанша басың алтын, бөксең күміс дүлділ
болғанмен, қатарың селдір, алды-артың тұлдыр боп жатса, өз иығыңды
өзің жұлып жегенмен бəрібір қарқ болмайсың. Елдің бағы малының
басына қараса, елдің бағы жанының басына қарайды. Олай болса, аз
жұрт үшін белі құтсыз еркектен өткен сұмырай, түл құрсақ əйелден
өткен сұрқия болмасқа керек. Өз белін өзі байлаған жұрт өз басын өзі
жұтқысы келген жұрт. Халықтың көсегесін арғымақтай сыланған
кермиық қысыр сұлудың сылаңдаған сымбаты емес, салпы етек сары
балақ ұрғашының қашан көрсең де, қампыйып тұрар кебеже құрсағы
көгертеді. Балиғатқа толған қызы отырып, оң жаққа оңаша жатқызып
қойған шаңырақтан асқан қарабет қауым болмақшы емес. Сондықтан да,
ойраттардың əрбір қырық түтіні жылына ең кемі төрт бойдағын
аяқтандырады. Əрбір он түтін өз орталарынан қалың мал жиып, жылына
бір жігітін үйлендіреді. Егер ол жора орындалмаса, əлгі он түтін екі түйе,
бес жылқы, он саулық айып төлейді.
Ойраттар үшін балиғатқа толған үл мен қыздан ұрпақ көрмеуден
кейінгі ауыр қылмыс – ойратты ойрат елтіргені. Ел шетіне жау келгенін
естіп, біліп, көріп тұрып, хабар бермеген адам ғана, жорыққа жиналатын
уəделі жерге дабылды ести тұрып келмей қойған адам ғана, ұрыс
даласында ұланына, тайшысына, зайсанына, ноянына, сардарына қауіп
төнген кезде қол ұшын бермеген адам ғана өлім жазасына кесіледі.
Ондай қатаң үкімді тек қоңтайшы ғана шығарады. Ал, ноян қол
астындағы жауынгер айтқанын екі еткен күнде қолын шауып тастай
алады, құлағын кесіп тастай алады, бірақ кеудесіндегі шыбын жанына
қол кəтеруге қақысы жоқ. Егер туған əкесі өз белінен жаратылған
баласын өлтірсе, масқара азапқа ғана бұйырылып қоймай, бүкіл əулеті,
дүние-мүлкі түгел талауға түседі. Ойраттан туған ойрат түгілі жоңғар
қаруын ұстай алатын құл мен ойраттыңбелінен құрсақ көтере алатын
күңге жазым салуға жол берілмейді. Құлдың басына қырық бес қара,
күңнің басына жиырмас бес қара құн төленеді.
Əрине, малдың басы да, жанның басы да тек уыздай ұйыған татулық бар
жерде қаулап өспекші. Ал, ондай татулық, ондай бірлік тек темірдей
тəртіп бар жерде ғана жүзеге аспақшы. Өйткені азды құртудың жолы –
кеңдік. Мол дастарқанға шаша салған болымсыз дəм кімді тойындырып
қарық қылады. Кепті құртудың жолы – тарлық. Тар астаудың басында
қаны кеуіп қаталаған төрт аяқтылар бірін-бірі тапап өлтірмей ме?! Аз
жетіліп, қатарға қосылсын десең – ұзын арқау, кең тұсау тіршілікке
жібермей, белін бекем будырып, сара жолға сал. Көп көбейіп, дені
жайылсын десең - тар қамажауға тығып тұмшалай бермей кеңге шығар!
Біздің қазақ осыны білмейді. Аяғын көрпесіне қарап көсілмейді.
Даласының кеңдігі малының бағы да, өзінің соры болуға айналды. Жан
басына бір жал жетеді. Жал басына бір ақ үйді тік те, қыраныңа қойыңды,
құрағына жылқыңды өргіз де, шалқаңнан түсіп, шаңыраққа түкіріп жата
бер! Жер өзіңдікі, мал өзіңдікі, су өзіңдікі, үй өзіңдікі. Сенде кімнің
шаруасы бар. Бір өзі бір өңірдің иесі болса, қазақтың кез келген жалба
тымағы шалқақтамағанда кім шалқақтайды?! Қазақтың ақсағы да,
тоқсағы да, шартығы да шалқақтайды. Тіпті тазы екеш тазыңа дейін
шалқақтайды. Бөркім түсіп кетіп, басымның жарасын көрсетіп алармынау деп қорықпайды. Айдалада оны көрем дегенде кім көреді. Бір қырдың
басында бір өзі ысқырынып отырған қаптаған жер тəңірді кім көндіре
алады, кім иліктіре алады. Қара аңсап, айдалада кетіп бара жатқан
бейсауат жолаушыны соңынан қуып барып, аты-жөнін, ата-бабасын сұраса
келе қарын-бөле шығып, үйіне шақырып əкеп, бағылан сойып насыбай
атысып, ертеңіне төс түйістіріп жылап айырылысатын бауырмал
қазақтардың басын бір алқа қотанға қоссаң, əрқайсысы əр жерден
шіреніп, əр жаққа шалқаяды. «Ортақ өгізден оңаша бұзау» деп кергиді.
Он қазақты бір дастарқанға жинасаң, бəрі де бір-бір бас, бір-бір жамбас
ұстайтындай он басты, он жамбасты, қырық аяқты, жиырма кез, жиырма
құлақты қой тауып союың керек. Ондай қой қандай таптырмайтын болса,
қазақтың бабы да сондай таптырмайды. Бас-басына шалқаюды
бостандық, бет-бетіне шіренуді еркіндік көреді. Олар еркін жүріп, еркін
тұру деп осылай тоз-тоз шашырап жүргенді ұғады.
Шіркін, замана деген қазағыңа да, жоңғарыңа да, башқұртыңа да, кім
екеніңе
де қарамайтын, айтқанын істетіп, айдағанына көндіретін қатыгез əкім
болмай,
байға қонып, мырзаға түстеніп жүрер шаруасы жай, жағасы жайлау
қыдырма
қонақ болса, онда оның бабын қазақтан тапқыш халық болмас еді.
Сорлатқанда
заманы құрғыр, уақыты құрғыр төренің төлеңгіті сияқты екі аяғыңды бір
етікке
тығып, апшыңды қуыра келеді. «Айтқаныма құлақ ас!» «Тында!», «Бағын!»
–
дейді. Қазекең бағынуға қырсыз халық. Содан ылғи қандай заман кез келсе
де,
онымен əуелі бір сілкілесіп алмай, тіл табыспай жатқаны. Ол тек бағынса,
күнде
көзіңе көрініп: «өйт, бүйт» деп мазанды ала бермейтін хақ тағалаға ғана
бағынғысы келеді. Ол құлақ асса, тек өзі шіреніп алдыңда тұрмаған,
айтарының бəрін тусініксіз тілде сары ала қағазға жазып кеткен, онысын
қалай ұғып, қалай орындау өз еркіңдегі пайғамбарымның айтқан-дарына
ғана
құлақ асқысы келеді. Ал, бір жерді жайлап, бір кəсіппен шұғылданып, бір
тілде сейлейтін дəл өзіндей екі аяқты пендеге бағынуға да, құлақ асуға да
құлқы жоқ. Оның айтып тұрғаны бұрыс болса да, миына кірмейді, дұрыс
болса
да, миына кірмейді. Сүйтіп «менен оның несі артық, несі кем» деп жілік
санасып,
бір пендеге мойын ұсынбай, ешкімге бұйдамызды ұстатпаймыз деп
жүргенде
бір бұйда ұстардың орынына он бұйда ұстар тауып алады. Сосын бұйда
ұстар
мен бұйда ұстар қырқысып, екі ортада елдің арасына іріткі түсіп, қиырманшиырман болып жатқаны.
Ал, Тарбағатайдағы жиында бұдан былай күллі ойрат басшысынан
кещесіне дейін бір жосық, бір жəнмен жүреміз деп пəтуа байласыпты.
Бұдан
былай төрт-бес атадан табылатын аталастар қотан құрып, өз шаруаларын
бірге күйіттейді. Өзара аталастығы бар бірнеше қотан аймақ құрып, ортақ
қоныс иемденіп, оны көлденеңнің көзінен бірігіп қорғайды. Аталас əрістес
бірнеше аймақ бір тудың астына жиылып бір өтек түзеді. Бірнеше өтектің
басы
бірігіп бір ноян билейтін ұлыс атанады. Аймақтарды зайсан, ұлыстарды
ноян, тайпаларды тайшы билейтін болады. Қай тайпаның қайда жайлап,
қайда қыстайтынын күллі жоңғарға билігі жүретін бас тайшы – қонтайшы
шешеді. Қонтайшы зайсандар мен зарғарлар (қазылар) кеңесін шақырып
шешім қəбылдайды. Əркім езінің жөнін біледі. Бірі екіншісінің билігіне қол
сұқпайды.
Ал, біздің қазақта он қараның басын түзесе бай, он баланың басын
қарайтса би
болып шалқайып алады да, ортақтасып қам жасайтын шаруада ешкімге дес
бермей қасарысып отырғаны. Сəйтіп жүріп кім көрінгенге ол көз түрткі
болмағанда, кім көз түрткі болады?! Сөйтіп жүріп, бір жалдын арғы
жағындағы
өзіндей көшпенді, өзіндей малшы елдің не істеп, не қойып жатқанында еш
шаруасы жоқ.
Ойраттар мұндай темірдей тəртіп, жойқын жосыққа тегіннен тегін көніп
көрген жоқ. Олардың көздегені тек ел бірлігі емес. Олардың ойы əріде. Тек
жан басына ғана емес, қару-жараққа да қатаң есеп жүргізіп, ештеңесін
шашау шығармай, сақадай сай отырғаны тегіннен тегін ғой дейсің бе?
Жонғарға тек қару ұстап шығар қалың қол ғана емес, сол қалың қол ұстап
шығар қару да сондай қадірлі. Əрбір қырық түтін жылына екі сауыт
тоқиды.
Оны орындамаса бір түйе, бір жылқы айып төлейді. Жоңғарда тышқан
тұмсығын қанатсаң да, ат-шапан айып беріп құтыла салмайсың, мінгізген
атың,
жетектеткен түйеңнің үстіне не қалқан не сауыт қосып қана құтыла аласын.
Жоңғар сарбазы үшін алдындағы нояны, астындағы аты, үстіндегі сауыты,
қолындағы қалқаны, мылтығы, қылышынан айырылудан асқан масқара
болмақ емес. Жауынгерлік тəртіп тайшыға да қарашыға да бірдей қатаң. Ел
шетіне келген жауды көріп тұрып, біліп тұрып, естіп тұрып хабарламаса,
екеуі де бүкіл əулетімен өлім құшып, қара орманы талауға түседі. Ұрыс
даласын өз бетімен тастап кетсе, қонтайшы – жүз сауыт, жүз түйе, қатынбала,
қара орманымен елу үй, мың жылқы, тайшы – елу сауыт, елу түйе, қатынбала,
қара орманмен жиырма бес үй, бес жүз жылқы, ноян – он қалқан, он түйе,
қатын-бала, қара орманымен он үй, жүз жылқы; қонтайшының
қызметшілері –
бір үй, бір қалқан, сегіз бас мал; қатардағы сарбаз – жалғыз аты мен жалғыз
қалқанын, қарашы – аты мен садағын айыпқа төлейді. Оның үстіне қоян
жүрек
қорқақтығы үшін басына əйелдердің тіз киімін орап, бетіне күйе жағып, ел
алдында масқараға ұшырайды. Ойрат үшін əуелі нояны, сосын қаружарағы,
сосын барып қатын-баласы қадірлі болмақ. Біреудің қалқанын ұрласаң –
жиырма жеті бас мал, сауытын ұрласаң – тоқсан бес мал, қылышын
ұрласаң –
тоғыз бас мал айып төлейсің.
Халық бірлігіне, ел татулығына шыннан тілектес болсаң, осындай қатаң
заңға алдымен өзің көн, сосын өзгелерді көндір. Ел ұйтқысы бұлжыр
ма екен, бұлжымас па екен!
Тарбағатайдағы құрылтай, əрине, мұншалық темірдей тəртіпті тек
ағайынның ауызы ала болмай тыныштықта, ынтымақта отырасың, бөтен
біреулер қол сұға қалса, қапымыз кетіп жүрмесін деп орнатқан жоқ. Тап
сол жиында қонтайшы бастап қалың нөпірдің шығысқа қарай лап беруі
де тегіннен-тегін емес. Олар енді шүршіттердің тыныш қоймасын əбден
біліп болған-ды. Сондықтан ойрат жұрты осы бастан оларды қас
дұшпаным, ата жауым деп қарап, жан тəнімен жек көруі керек еді. Сол
өшпенділіктің арқасында ғана олар өзара ынтымақтаса алады. Əйтпесе
бірінің жылқысын бірі қуып, ескі іри-тіри тіршілікке қайта көше
салулары да ықтимал-ды. Қандары қарайып, өлердей жек көретін қытай
тұтқындарының қасына қазақтарды қосып қойып, қосақтап айдауларында
да мəн бар. Ойраттардың құмырсқадай құжынаған қалың шүршітке өз
беттерінше тойтарыс бере алмасы хақ. Ол үшін əуелі бір кезде
маңғұлдардың қол астында болған, қазір де Шыңғыс əулеті билеп
отырған сонау Еділден бергі ұланғайыр өлкені жаулап алулары керек.
Ойрат сонда ғана өріске де, базарға да қарқ болады. Ақтылы қой, көк
ала жылқының алдын Еділге, артын Енисейге жауып, Бұхара,
Самарқан, Хиуа, Шаш, Сайрам базарларына ағылатын керуендердің
жібек бұйдасын ез қолдарында ұстап отырса, ойраттың мұртын балта
шаба алар ма! Күллі маңғұл жəне бір кезде маңғұлдың қол астында
болған елдер түп-түгел тізе қосысып қарсы шыққанда ғана қаптаған қара
қытайға бір дауа табылмақшы! Құмырсқадай құжынаған, бүргедей
быжынаған ши борбай шүршіттер мен сол бір «үп» десең құлай кеткелі
тұрған қуыршақ жұртқа кіріптар болып отырған, арыстандай ақырған
айбынды бабадан үл боп тумай, шажырқай боп туған Шыңғыс əулеті
көресіні сонда көрмекші! Бір кезде көк найзаның ұшымен, ақ білектің
күшімен Шыңғыс жаулап алып беріп кеткен көл-көсір қонысты
маңғұлдардың қол астына қытайтекті боп кеткен Құбылай тұқымы емес,
əу бастан-ақ төрліктен жергек, ерден жастық бұйырған жоңғарлар ғана
қайтарып бере алмақшы. Олардың бұл арманына кедергі келтіріп тұрған –
өздеріндей көшпенді, өздеріндей жауынгер қазақтар. Сол маңқа
немелердің жұлынын үзіп, жотасын опырар күн туса, қыл жалаулы
маңғұлдың жұлдызы тағы да зырқырап кектен бірақ шықты дей бер!
Сондықтан да, келешекте шүршіттің кеңірдегін кесер болар қанжарды
əуелі қазақтың қанына суар! Болашақта күллі əлемнің төбесінде ойнар
көк найзаңды əуелі қазақтардың шаңырағында ойнат!
Батыр қонтайшының бұл көмейі көп ұзамай-ақ белгілі болып қалды. Ол
қонтайшылық құрған жиырма жылдың ішінде қазақтарға қарсы үш рет
жорыққа шықты. Жетісудың көп жерін жамбасына басып, бас ордасын
жер жетпегендей Қара Ертістің басына тікті. Одан кейін тізгін тиген
Қалдан Бесоқты Қара Ертісті де місе тұтпай, сары ала шатырын Іле
басындағы Ұрғаға əкеп орнатты. Жетісудың көк шалғынын аз көргендей,
Қаратау бойындағы қазақ қалаларына қол сала бастады. Айналасын
аждаһадай жұтып, ойраттардың бөркін дағарадай еткен Қалдан Бесоқты
да көп асқанға бір тосқанның керіне ұшырап, жиырма алты жыл
қонтайшылық құрғаннан кейін бір ақ нөсер сіркіреген көктем түнінде
Аша-атымтай деген жерде елу екі жасында у ішіп өліпті. Көкжал
неменің сүйегін өртеп, күлін көкке ұшырып жіберіпті. Жер бетінде, ең
болмаса, кəрі кемпірдің бөксесіндей опырайып, моласы қалмаса да, естір
құлақты түгел тітіреткен абынды аты қалды. Оның атын естігенде,
əсіресе, қазақтардың төбе құйқасы шымырлап қоя беруші еді. Оның
орынына қонтайшы болған Сыбан Раптан да қазақтар үшін одан кем
сойқан болған жоқ. Тұсауын Сайрамда кескен бұл қонтайшы азуын
алдымен Орта жүздің шекесіне салды. «Менің бұл жорыққа шығуыма
қазақ ханы Тəукенің екі жүзділігі себепші болып отыр, – деп жар шашты
ол. – Қалдан Бесоқтының тұсында тұтқынға түсіп, Лұхаста
далайламаның есігінде жүрген баласын еліме қайтара көр деп
жалынғасын, қасына бес жүз кісі нөкер ертіп еліне аттандырып ем,
жақсылықты білмейтін кісəпір неме сарбаздарымның біреуін де тірі
қалдырмай, түгел қырып тастады. Онысын аз көргендей, маған бағынышты
Үгедей - батыр тайшыны өлтіріп, адамдарының аяқ-қолына темір кісен
салып тұтқындап əкетті. Ұранқайдағы маған салық төлейтін жүз түтінді
Қатын-баласымен, қара орманымен өзіне қаратып алды. Еділ бойынан
келе жатқан керуенімді тонап, қалыңдығыма, Аюке ханның қызына
қолын салды.
Қазақтар менен енді ешқандай жақсылық күтуші болмасын!»
Мəртөбеден мəжілісті аударып, қазақтардың күнін Күлтөбеге қаратқан да
сол Сыбан Раптанның күркірі еді.
Сыбан Раптанның тұсында қазақтың арқасына аяз шындап батайын
деді. Бір сəт ауыл арасының дау-дамайы ұмытылып, елдің ертеңі сөз
бола бастады.
Ол тұста əуелден туып ел үстінде күн кешкен киелі тұқым-төрелердің
емес халықтың өзінен өрбіп, халықтың өзі қамшы ұстатқан жабы
тұқым – қызыл тілін безеген билердің абыройы аспандап шыға
келген-ді. Сұлтандардың не марқасқаларына бір тайпаның тізгіні не
тиіп, не тимей жүргенде, от тілді, орақ ауызды билерге бір-бір ұлыстың
тізгіні бұйырды. Қазақтың теріндегі Тəукеден кейінгі аруақты адамдар да
солар болып алды. Ұлы жүздің тізгіні де, қамшысы да үйсін Төле бидің,
Орта жүздің тізгіні де, қамшысы да арғын Қазыбектің, Кіші жүздің тізгіні
де, қамшысы да əлім Əйтекенің қолына кешті. Ол тұста тайпа басы
терелердің қатарынан табылғанға билер емес, орда басы билердің
қатарынан табылғанға төрелер масаттанып қалушы еді.
Ол кезде атын біреу біліп, біреу білмейтін бала сұлтан Əбілқайыр қазақ
тізгінін ұстаған үш жорғаның біреуі қатарыма жүр деп шақырғанда өз
құлағына өзі сенбей, жүрегі жарылып қуанған-ды.
Жиыннан қайтқан ұлы дүрмектің алдында тұрқы есік пен тердей
шұбалған шабдар жорғаның үстінде шалқая ыңылдап екі иығына екі кісі
мінгендей апай төс алпамса кісі келе жатты.
Ол – атақты Əйтеке би. Тұлға-тұрпаты, жүріс-тұрысы, жан-жағына көз
тастасы елдің қас-қабағын баққан биден гөрі қасындағылардың бəрінен
айдынын асырып асқақтай қарайтын батырға келіңкірейді. Бірақ, билік
дегеннің де батырлықтың бір түрі ғой. Шырғалаңы мен шытырманы көп
қыр тіршілігінде қырық құйқылжыған қырқылжың дауларда бір
пəтуаға тұрақтау барымтаға барып қайтудан əлдеқайда қиын шаруа.
Оған да тілдің ебімен қоса жүректің тəуекелі керек-ті. Ал, тəуекел қазақта
бір кісіде жеткілікті болса, осы Əйтекеде жеткілікті болар реті бар. Ол
мынау далиған даланың төрдегі ақ сүйегі мен есіктегі қара сүйегіне
бірдей қадірлі, бірдей батымды еді. Ана жағы Бұхара мен Самарқан,
мына жағы Елек пен Торғайарасын алып жатқан ұланғайыр ұлыста оның
бетіне қарсы келе алар кісі жоқ-ты. Оны көргенде көшпендісі түгілі
отырықшысы жайылып төсек, иіліп жастық болар-ды. Мақұлы түгілі
тентегі мен телісі тілін қайтармас-ты. Оның себебі бар-ды. Əйтеке Кіші
жүздің сүйегі болып табылатын Алшыннан, Алшынның аға атасы
Əлімнен, Əлімнің алты баласының ең жуан тамыры Төртқарадан,
Төртқараның Қарашынан, Қараштың Сейтқұлынан еді. Төртқара түгілі
Əлімнің, Əлім түгілі Алшынның, Алшын түгілі Алаштың атын
шығарғандардың бірі осы Сейтқұл болатын. Əз Тəукенің төртінші атасы,
Жəдік ұлы Шығай сұлтан тоғыз жүз тоқсаныншы жылы Кіші жүзді
билеп тұрған тұсында күллі ұлысымен жұтқа ұшырап, Сырдарияның
сағасындағы қонысын тастап Нұрата тауына көшкенде ен ұлысынан
қасына ертіп кеткені де - осы төртқара Сейтқұл еді. Онда Сейтқұлдың
сегіз баласының ең атақтысы Жалаңтөс бар болғаны бесте екен.
Нұратаға барғасын жеті жылдан кейін он екі жасар жалаңтөс Бұхар мен
Тамды маңындағы қазақ ұлыстарын билеп отырған Ақназар ұлы
Дінмұхамбет ханның көзіне ілігеді. Сосын-ақ əрі ақылды, əрі батыр
Жалаңтөстің Бұхара, Самарқан, Гератта отырмаған төрі қалмайды. Əрі
Самарқанның өмірі, əрі бес сардар Жалаңтөс заманында көршілес
елдерге ханнан бетер қадірлі болған кісі дейді. Оған сыйлыққа
келген тарту-таралғының өзі ханнан туып болған не бір алтын сүйекті,
асыл текті төрелердің ата дəулетінен асып түскен көрінеді. Шектен
асқан батыр шектен асқан жомарт та болыпты. Бұхар мен Самарқандағы
көрген кезді тəнті еткен талай көк күмбезді сол салдырыпты.
Жалаңтөстің бұзау тіс дойыры мұсылман елдерінің шетіне келген талай
басқыншының қақ маңдайын қасқита тіліп, ел шырқын қашырған талай
сұрқияның шонданайын шортандай шоршытқан-ды. Қазақ тағының қазіргі
иесі əз Тəукенің туған əкесі салқам Жəңгір қиын шатқалдан тау суындай
лап қойған Жоңғар тасқынына қарсы тұрар дəрмен таба алмай жаны
қарқараға келгенде жер түбінен қол созған да сол Жалаңтөс-ті. Ендеше,
хан Тəукеге атасы атасына қадірін өткізген Əйтеке батымды болмағанда
кім батымды болмақшы! Əйтеке - Жалаңтөстің əкесі бір, анасы бөлек
бауыры Ақшаның үшінші баласы Бəйбектен туған-ды. Жалаңтөс тұсында
төбесі көкке бір жетіп қалған исі Сейтқұл, исі Төртқара, исі Əлім, исі
Алшынның қазіргі маңдайға ұстағаны да осы – Əйтекетұғын. Сонысын
бұлдап, жуан тамырдан өрбіген өктемдігіне баса ма, үш арыс
сұхбаттасқан ұлы жиындарда, əйтеуір оның даусы тым ірі шығушы еді.
Былайда да ащы дауысты Əйтеке жиын көргенде арқасы қозып, қызыл
көрген аш қырандай саңқылдай жөнелуші еді. Онысын жұрт қасындағы
екі биден гөрі жуан тұқымынан өрбігендігін көрсеткісі келетіндігі деп
пыш-пыштайтын. Шынында да, Ұлы жүздің қамшысын ұстаған Төле би
қазақтың ең ірі арысы үйсіннің, үйсіннің ең ірі тайпасы дулаттың,
дулаттың ең ірі руы жаныстың ең аз тақтасы Қожамбердіден еді.
Қожамбердінің ішінде де Төлеге дейін ауылынан он төбет қатар үріп
шыққан бай да, тоқтылы қойдың дауын шешкен би де тумай, «тоғыз ұлды
қарашоғыр» атанған
Құдайберді əулетінентұғын. Құдайбердіге
құдайдың беріп тұрғаны да осы аузын ашса көмейінен серке сөз секіріп
шығатын айтқыш Төленің тұсы еді. Ал, арғын Қазыбектің өзінің тегін
мошқаған бір мейманасы асқан немені: «Əкем – қара түн, шешем – қара
күң, өзі болған жігіттің тегін сұрап не етесің?» – деп қалай отырғызып
кеткенін білмейтін кісі исі алашта кем де кем шығар.
Халық не десе, о десін, бірақ ол үш жорғаның жұрт алдында бір-бірімен
кермар келгенін ешкім көрген емес. Бірі бастап берген əңгіме екіншісі
қостай жөнелгенде тоты құстың қауырсынындай құлпырып, аяқ астынан
ажарланып жүре беруші еді. Сол үшеуінің аузының даусындай бірлік
бергенде қазақтың жұлдызы қалай-қалай жарқырар еді! Қандай қиын
түйінді де Əйтеке бауыздап, Қазыбек ұшалап, Төле мүшелеп берер еді.
Қандай қиқар дəукесің де Əйтеке айтқанда – құлақ аспасқа, Қазыбек
айтқанда – құптамасқа, Төле айтқан-да – «төресі осы», – деп жығыла
кетпеске жағдайы жоқ-ты.
Əйтеке жарып айтады. Қазыбек қазып айтады, Теле тауып айтады деген
де содан қалған-ды. Үш арыс қазақ оларды сөйлетіп қойып, қақаған
қаңтарда арқар сорпасын ішкендей бусанып, тал бойы түгел еріп,
балбырап отырар еді-ау! Тіпті қаралар дау қаралып, шешілер түйін
шешіліп біткесін де, тарағылары келмей үш бидің ауызына қарап
тамсанып бағар-ды.
Осы жолы да, əз Тəукені күллі қазаққа ортақ хан сайлап, сұпы Əжіні
күллі қазаққа пір сайлап, жеті жарғының жосығын қабылдаған ұлы жиын