Үркер - 23

Содан сол бір жұдырықтай жұмылған қазақ қолы Ұлытаудың құбыла жақ
бетіндегі ен далада Бұланты мен Бəленті өзендері қиылысқан Қара сиыр
деген жерде Қаратауды місе тұтпай Сарыарқаға қарай еңкілдеп келе жатқан
жоңғар əскерімен ұстаса кетті. Күні кеше ғана құлазып тұрған елсіз алқап
та
əр бұтаның түбінде бір-бір ойраттың басы қалды. Енді бұл арадан өткен
адам
түгілі аң екеш аң ойраттың басына саритын болды! Үш жылдан бері
еңселері
түсіп кеткен қазақ сол шайқастан төбелері көкке жетіп желпініп қайтты.
Желпініп кеткендері сонша дəл сол жылы жаз аяғында қазақтар ат басын
Еділ бойындағы торғауыт қалмақтарға түзеді. Өйткені, Жайық бойына
көшін
барған қазақ ауылдарына Назардың Доржысының баласы Ложбы сəурік
айғырдай қоқаңдап күн бермейтін көрінеді. Ондай сəурікті ат қылып
жіберудің сəті қазақтарға енді түсіп тұр еді. Əуелі қазақтардың құдайы
берудей-ақ берген-ді. Батырсынып жүрген Лобжының ауылдарын жер
түбінен ат сабылтып келген қазақтар əп-сəтте-ақ қаңбақтай сілкіп тастады.
Дүние, мал, күң мен құлдан ештеңе тастамай ырғалып-жырғалып
Жайықтан
енді өте бергендерінде, арттарынан аспан астын түгел тозаңға бөктіріп
ауыр
қол көрінді. Қазақтардың əдісі қапияда тиісіп, қыран-топан қылып, аманесендерінде аяқ асырып алу еді. Қарсы жақтың əдісі — салт келгенде
шапшаң да тəсілқой, қамшымен ұрып-ақ қырып кете жаздайтын қазақтарға
бетпе-бет келмей, алдарына мал түсіп қол-аяқтары ауырлап, жүрістері
шабандағанда, арттарынан қуып жетіп ұрыс салу еді. Бұл жолы да сол
əдістеріне басыпты. Оның үстіне алдарында өткел бермей кемерін сабап Ақ
Жайық жатыр. Қазақтарға аттарынан түсе қап, малдарын тасаға қамап,
өздеріне ор қазып, арқаларын Жайыққа беріп бекінуден басқа жол
қалмайды.
«Бекінді-ақ, қазақтардың аруағы қашады», — деп ойлаған жау үш тараптан
қатпағайлап шауып, шабуылды үдетсін кеп. Бірақ отыз мың қазақты төрт
күн
бойы оқ жаудырып ала алмады. Амалсыз ақ жалау көтеріп елші салуға
мəжбүр болды. Оған екі жақ та қуана келісті. Қалмақтар көшіріп əкеп
самсатып ақ үй тікті. Сол арада екі жақтан сол күні туған бала ат жалынан
тартып мініп, қолына садақ алып, жауға шабуға жарағанша бір-біріне соғыс
ашпауға пəтуа байласты.
Ақ Жайықтың жағасында уыздай аппақ өре киіздің үстінде қалмақ жағынан
жер тізерлеп Шырындөндік, Назардың Доржысы, Дөндік-Омы, Қалдан
жəне
Дөржін тұрды, қазақ жағынан жер тізерлеп Əбілқайыр, Сəмеке, Есім мен
Барақ тұрды. Араларында бір тіні ақ, бір тіні қара жіптен білектей қып
өрген
қыл арңан жатты. Оның бір үшын қазақ батыры, бір ұшын қалмақ батыры
шіренте тартып тұрды. Үстіне сары ала, қоңыр ала əлеміш жамылған
қалмақ
ламасы мен ақ сəлделі қазақ молдасы орталарына дүниеге бүгін келген бір
шекесі торсықтай жас нəрестені құндақтай көтеріп бір қалмақ батырын
алып
шықты. Молда мен лама өз баталарын айтқасын жас нəрестенің əкесі оң
қолындағы ақ семсерді бір сілтеп, ортада жатқан білектей ала арқанды
қиып
түсті.
Екі жақтың игі жақсылары бітім болғанына қуанысып, төс түйістіріп
құшақтасты.
Ай далаға тігілген қалмаң ауылы көрші отырған екі жұрттың арасында
тыныштық орнағанына той жасады.
Қалмақ жағы іштерінде Бөкенбай мен Есет бар алпыс кісіні алты айға
аманатқа алып қалды.
Алдарында мал, арттарында күң болмағанмен бұл жорықтан да қазақтар
көңілді қайтты. Жау жағадан алғанда ит етектеннің керін келтіре ме деп
жүрген торғауыттармен екі ортада тыныштық орнады. Ол — қазақтар үшін
аз
табыс емес-тұғын. Енді бар күшті, бар қолды жоңғарға қарсы жұмсауға
жағдай туды. Ол аз десең, бұл бітім қазақ пен торғауыттың арасындағы ала
арқанды үзгенмен, торғауыт пен жоңғардың арасына алауыздықтың сондай
бір ала арқанын шіренте кергені даусыз еді. Бұл бітім де Əбілқайырдың
абыройын асырмаса, түсірген жоқ. Өйткені, ол жылдардағы қазақтардың
қалмақтарға қарсы қай жорығында Əбілқайыр бастап барған-ды. Жайық
бойындағы торғауытты тоқтатқан Əбілқайырдың тағы да көңілі құртқа
шапты. Бұл екі ортада Кіші жүз Қызылқұмдағы, Сырдария бойындағы
қоныстарынан айырылғанмен Елек пен Торғай арасындағы сар даланы
түгел
өзіне қаратып, етек қымтап қалған-ды. Орта жүздің қоңыратынан басқасы
Арқадан қоныс теуіп, тірсек бекітіп алды. Ұлы жүз əлі жоңғардың
боданында, Қаратау мен қазақтың етегін жауып отырған жиырма шаһар əлі
жоңғардың боданында.
Сығанақ пен Түркістанға дейін жапыра келген жоңғар селі сəл
саябырсығандай. Осынша үдере шауып, үрт қимылдаған жоңғардың аяғына
жем түскендей осыдан екі-үш жыл бүрын алған жерінен бір адым ілгері
аттап
баспай, бадалып жатып алғаны несі? Күні кеше Жайық бойында
торғауыттардың он мың қазақты отыз мың əскермен қамап ап, артын суға,
алдын жауға беріп, жан алқымға келіп тұрған жерінен жаншып тастамай,
ала
арқан қиысып, ақ бітімге келгені несі? Ойланса ойланғандай-ақ нəрсе ғой.
Оған басын қатырып жүрген жалғыз Əбілқайыр емес екен. Сарыарқаны ен
жайлап, көршілес жатқан екі ұлыстың арасында тағы да ерсілі-қарсылы ат
жүгірту көбейді. Жоңғар боданында отырған Ұлы жүзден түн жамылып
шабармандар келіп кетеді. «Күркіреп жүрген Сыбан Раптанның да күні
өтіпті», — дейді. «Қытайлармен болған уақытша бітімнің де ғұмырының
ұзақ
бола қояр түрі көрінбейді», — дейді. Жоңғардың қазір қазақтарға қарсы
отыз
мыңнан астам əскер жұмсай алар қауқары жоқ, — дейді. Пыш-пыш біртебірте күшейе түсті. Бір күні қытайлар жоңғармен болған бітімді бұзыпты.
Қалдан Сереннің таққа отырғанына жыл толмай жатып, ескі шайқастарын
қайта бастапты деген хабар дүңк ете қалды.
Ұлу жылғыдай емес буынын бекітіп алған қазақтың жоңғарға қарсы
қимылдаймын десе қимылдайтын тұсы, шынында да, осы еді. Жоңғардың
қолын Қытай байлап, торғауыттың қолын кешегі Жайық бойындағы бітім
байлап тұрған кезде атқа тоқым салмаса, кейінгінің бəрі кеш болып қалуы
мүмкін ғой...
Өз-өзінен дүрлігісіп, өз-өзінен дуылдасып жүрген қазақ ұлыстарының
əңгімесінің ақыры кеп ат байлайтын жері Əбілқайыр ордасы. Жерді
жоңғар алғалы сұлтандардың ішінде қайта-қайта қайрат көрсетіп
жүргені жалғыз сол. Қазақтың көк найзасы оған бармағанда кімге
барады, оған ермегенде, кімге ереді! Ендітəуекелдіңтұлпарына ердібіреу
салса, сол салады... Жұртының бұл ыңғайы Əбілқайырдың құлағына жетіп
жатты. Бұл жолғы ел арасындағы əлгі əңгімені сұлтандар бастаған жоқ.
Сұлтан бастайтындай аға тақты иемденіп отырғанда тал түсте елін
жауға алдырған Болаттың халыққа қарар беті бар ма! Əбілмəмбет
пен Сəмекеге жол тимейді. Жұрт ыңғайлайтын Əбілқайыр аға
тақтың иесін, басқа арыстың сұлтандарын баса көктеп кете алмайды.
Оның үстіне жұрттың кеңілі өзіне аунап жүр. Мұндай жағдайда
ыссылай сұғынбай бұға тұрғаны дұрыс. Аңысын аңдып, сақ сөйлеп, сақ
қимылдайды. Бұл жолғы əңгімеде билер де бұрынғыдай алшайып
отырып ақтарыла сөйлесе алмады. Төле би Жолбарыспен бірге Ұлы жүзді
билеп Шашта отыр. Қазыбек Ұлытауда көшіп жүр. Əйтеке қайтыс болған,
Сүйегі Сайрамда қалды. Едіге, Əнет, Мəті билер бұл дүниеден өткен.
Алқалы жиын шақырып, ортаға қамшы тастап, жүгінісіп жатарға жер тар.
Бұл жолғы мəслихаттың қазанын қайнатып жүрген батырлар. Батырлардың
қазіргі беделі биіңнен де, сұлтаныңнан да жоғары. Ел басына күн
туып тұрғанда олардың алдарын кескестеуге жағдай қайда?
Қайта, қазіргідей қысталаң кезде билер қамшысын тастап найза ұстап,
хандар тағын тастап атқа мініп, батырлықтың жолын қумаса ел сауырынан
домалап түсіп қалуы да əбден мүмкін. Соны білген Əбілқайыр баяғыда,
заманның бейбіт кезінің өзінде де, жортуылда кеп жүретін, «ақтабан
шұбырындыдан» бері ат үстінен бір күн түскен емес. Батырлардың да
көңілінен шығып жүргені, бəлкім, содан шығар.
Бірақ, бұл жолы ол батырлар «қол баста!» деп келсе, басын да алып
қашпауға, «ал кеттік, алдымызға түс!» — дегенге қолқ ете де қалмауға бел
буған-ды. Кешегі екі қырғынға» қатысқан батырлардың қай-қайсысы келсе
дег оңаша сұхбат үстінде бұл жолы бүкіл халық боп қимылдау керек
екендігін, бүкіл халық боп атқа қонғасын бүкіл халықтың тізгінін
ұстар бас сардар сайламай болмайтынын, оның мынандай шешуші сағатта
аға ханнан кем беделі болмауға тиісті екенін ескертіп, бүкіл халықтын
алқалы жиын шақырып, сонда аруақ шақырып, ақ киізге көтеріп сардар
сайлау керек екендігін құлақтарына қүйып бақты.
Үш жүзге сауын айтқан қазақ батырлары халықты алқалы жиынға
шақырды.
Жиын Қаратаудың күнгей бетіндегі оқшау биік Ордабасында өтетін болды.
Бұл жолғы жиын баяғысындағы Мəртөбедегі, Кұлтөбедегі дəстүрлі жиын
емес-ті. Бұл жолғы жиынға ақ жұмыртқа ақ отаулар тігілген жоқ,
бұлаңдаған
бойжеткен, сылаңдаған керім келіншектер келген жоқ. Шешендер тақылдап
таңдай сынасқан жоқ. Палуандар ортаға түсіп күрескен жоқ. Талай
өнерпаздардың сұңқылдаған үкілі домбыралары ауылдарында,
керегелерінің
бастарында қалды. Бұл жолы дыр-думан құрып, салтанат жарыстырып
жатуға уақыт тығыз, жер тар еді. Оның үстіне, жартысы жауда қалып,
жылапсықтап отырған елде не думан, не салтанат болушы еді?!
Бұл жолғы жиынға қазақтың екі арысының ат жалынан тартып мінер еркек
кіндігі түгел келді. Ұлы жүздің де жоңғар боданына бағына қоймаған біраз
рулары келді. Бұл жолғы жиынға жұрт тек бурынғыдай бес қаруын асынып
келіп қана қоймай, əрқайсысы үш-төрт жорық аттарын жетелеп, қостарын
артып келді. Ол жылы Ордабасының маңының құлпырып тұрған шағы еді.
Алдында ұлу, жылан, жылқы қатар келіп қара жердің қырындысына дейін
қырып əкетсе де, жаймашуақ кеткен мешін мен жайма-шуақ келген Тауық
кенезесі кеуіп қалған сахараның тандыр емшегіне нəр жүгіртіп кеткендей
еді.
Былтыр ғана тері сүйреткендей қуарып жатқан қу топырақ биыл
қырмызыдай
құлпырып тұр. Білем-білем көк жалдардың басына біреу көк масаты төсеп
кеткендей. Бозқылшықтанып жататын ой мен қырды қызғалдақ, сарғалдақ
жауып кеткен. Жүлге-жүлгенің бəрі сылдырап аққан бұлақ. Сай-сайдын
бəрі
сарқырап аққан өзен.
Қаратаудың қашып шығып айқай жазыққа оңаша біткен жалғыз еркеш қара
нардай оқшау таудың тұла бойы сылдыраған судың үніне, тамылжыта
шырқалған құс үніне, тегіс гүлдеп, тегіс бүрлеп тұрған жас өсқіннің жұпар
иісіне бегіп тұр. Терістікке кемерін жапырып асып-тасып Арыс пен Бөген
жатыр. Күн шығыста көз ұшында көкжиектің үстімен біреу бір мес қатық
сүйретіп өткендей ала жағалданып алыс-алыс Алатау шалынады. «Ау,
бауырайындағы қосын кім, басындағы жиын не?» деп сұрағандай Қазықұрт
мойын созады. Күнгейдегі қыземшек кішкене бұйраттар барып-барып
далиған далаларға ұласады. Арқадан Қаратау мұнарытады. Жан-жағындағы
сол көк жалқынданып сағым шалып жатқан кеңістіктің бəрі қалмақтікі.
Қазақтың екі арысы сол жауда қалған ескі ұяның қақ ортасында Қаратауды
айналып барып кіріп отыр. Сондықтан да Ордабасындағы бұл бас қосу,
шынында, жиын емес жорықтұғын. Жорыққа қай қазақ қатын-баласын
шұбыртып жүрген. Ордабасына да тек отау жетелеген бейбіт ауылдар емес,
ту көтеріп қолдар келді.
Желектерін желкілдетіп жан-жақтан шұбырған ауыр қол алыстан мен
мұндалаған айқай биікті шырқ айналдырып қосын тікті. Қосындар алысұлысына, ру-руына бөлініп бөлек қонды. Ел түгел жиылып, бірер күн еру
болып естерін жинаған соң сəрсенбінің сəтіне жиын басталды. Жұрт
тайлытаяғы қалмай түгел атқа мініп тауға шұбырды. Біресе қызыл борпылдақ бос
топыраққа тобығынан батып, біресе шықылдаған қара тасқа шашасына
қақтырып, жүлге-жүлгені бойлап алқынып, əзер шыққан көп атты бір бетін
шығысқа, бір бетін батысқа беріп, көлденең сұлаған дөңбек таудың дəл
төбесіндегі сүп-сүйір жалғыз өркешті шырқ айнала қоршай тоқтады. Бір
жағы жандатпа, бір жағы тік сүйір шоқының ұшар басына онсыз да
азынаған
желі тымағыңды алып қашып ұстатпай тұрған заңғар биік аз болғандай, екі
кісі бойындай оба үйіліпті. Сол обаның төбесіне қазақтың туы қадалды.
Тудан төменгі жағалай кемер биікке ортаға Болатты, Əбілқайыр,
Əбілмəмбет,
Сəмекені алып қазақтың барша игі жақсылары орналасты. Одан бір саты
төмен кемер биікке ру басылар, батырлар жайғасты. Одан төменгі ұлан
бауырда бес қаруы беліндегі қара нөпір қалың əскер қаптай шоғырласты.
Бəрі де оң қарына, қайсысы қай рудың сарбазы екенін білдіретін қызыл
жолақ, сар жолақ, көк жолақ, ақ жолақ шүберек байлап апты. Мынау
сəңкиген сойқан биіктің бауырына мынау тұмандай тұтасқан қалың қол,
күнге шағылысқан көк найзаны біреу əкеп жимағандай, əуелден бірге бітіп,
бірғе жаратылғандай. Күн көзімен сүйісіп қылпып тұрған көк сүңгі өз
ұңғысына қайтып қадала қалған болса, сол көк найза дəл өзіндей сүсты, дəл
өзіндей түнеріңкі сарбаздың қолымен қол боп тас түйін жымдаса қапты.
Қаршығадай қасқия қараған тас түйін сарбаз астындағы қыдыра жал қыл
құйрықтың арқасына желімдей жабысып қалса, басын кекшие көтеріп, төрт
аяғын түгел қадап қаздия қыдыра жал, қыл құйрық астындағы қара
шоқының
өз тəнінен өсіп шыққандай. Ал тал бойына бүкіл бір жұрттың бойында бар
қайратты, ақылды, парасатты, айбатты түгел жиып алған сұсты тау осынау
далиып жатқан даланың өз көкірегінен жарып шыққан. Сол далиған дала
осы
бір жиынға бар назар, бар пейілін төгіп елітіп жатқандай.
Əбілқайыр мынау бірінен-бірі туып, бірінен-бірі өрбіп жатқан жұмыр
тұтастықты, нағыз бірлікті, жарастықты кəргенде көмейі құрғап, көзінің
алды
жыбырлай берді. Ордабасын түгел толтырып, сақадай сай тұрған мынау
сұсты жиынға дəл қазір ешбір жауың батып кіре алмастай. Дəл мынандай
тас
түйін жұртқа ешкім дəті барып тиісе алмастай.
Оған көңілі толқып отырған жаңғыз Əбілқайыр емес сияқты. Қазақтың
баяғы
үш арысты түгел тоғыстырған алқалы жиындарында төр ұстаған үш биден
бүгінгі мəслихатқа қатысып отырған жалғыз көз — Қазыбек мəслихат
бастар
сөзін көпке дейін қайта-қайта тамағын кенеп, үсті-үстіне мүдіріп,
əдеттегісінше бірден көсілте сілтеп кете алмады.
Жұрттың бар назары мынау ұшар биіктің басына қонып алған қыран
бүркіттің қанат қаққанындай тепсіне желбіреп тұрған қазақтың туында.
Жұрттың құлағы тілімен тас жарған ақыл иесі атақты шешенінде.
Ол бүгін алдында анталап тұрған ағайынының көңілін босатпай бекіте
сөйледі. Ұланының қатар емініп, ұранының қатар естіліп тұрған бүгінгі
жарастығына «ұзағынан сүйіндірсін» айтты. Ертең басталар ұлы шеруге
сəт
тіледі. Алқаптолы аламан: «Иə, сəт! Иə, сəт!» — деп күркіреді.
Қаз дауысты Қазыбек мынау алқалы жиынға жиылған əр ру, əр арыс, əр
тайпаның тізгінін ұстап, тілегін діттеп жүрген игі жақсылардың түгел бас
қосып, ел мен жердің тағдыры шешілер ертеңгі жорыққа үш алаштың үш
тізгінін бір қолда ұстап барар бас сардар сайлауға пəтуаласқанын айтты.
Қара ормандай қалың өскен көк найзалар: «Дұрыс! Дұрыс!» — деп
дүркірей
көкке көтерілді.
Əбілқайырдың қараптан-қарап алқымы ісіп, тамағы құрғап, тынысы
тарылып, екі шықшыты шыңылдап бара жатты.
Қазыбектің бұдан былайғы сөзін ести алмады. Екі құлағы бітіп қалды.
Көзінің астын топан көміп бара жатқандай бұлдырап барады. Əйтеуір əлгі
баурай-баурайды түгел толтырып тұрған нөпір аламанның əлденені айтып
күркірегенін біліп отыр, əлгінде ғана алдында сұлқ салбырап тұрған қыл
шашақтардың тұнық аспанды сабалап желк-желк желпініп жатқанын көріп
отыр. Сол бір қаһарлы айқай тынар емес, сол бір дүрлігіс басылар емес. Бір
уақытта қолдарына көлдария өре киіз ұстап, іштерінде қанжығалы
Бөгенбай,
қара керей Қабанбай, тама Есет, əлім Бақтыбай, ошақты Саңрық, керейіт
Тайлан, шөмекей Киікбай, үйсін Ақтамберді, Қалдыбай, керей Сырымбет,
тілеу Орыс, адай Шотан, атығай Құлсары, Қыпшақ Шақа, сары жетім
Бүданбай бар, қарақұрым қол алдына келіп, тістері ақсиып бірдеңе деді.
Қапелімде орнынан тұра алмай қалған Əбіл-қайырдың бір қолтығынан
арғын
Жəнібек, бір қолтығынан табын Бекенбай демеп өре киізге алып келді.
Сол-ақ екен бір алып ақ самұрық құс оны аспанға көтеріп əкетті. Біресе
шырқыратып шыңға шығарып əкетеді, біресе құлдилатып əлгі қара
нөпірдің
үстінен түсіреді. Жұрт ауыз жаппай əлдене айтып жатыр.
Жапа-тармағай ұмсынысып, көлдей ақ өре киізді қақпақылдап жатқан
қалың жиын бір сəт кейін серпілісіп, Əбілқайырды жерге түсірді. Бас
сардарды қақпақыл қылған өре киізді жұрт пышақ үстінен үлестіріп əкетті.
Əлгінде ғана мынау қара жақпарды қақыратып сөгіп, кұл қылып аспанға
ұшырып жібере жаздаған қуатты да сұсты сөздер құлағында əлі жаңғырып
тұр.
— Əбілқайыр Мүхамбет Қазы баһадүр хан!
— Əбілқайыр Мүхамбет Қазы баһадүр хан!
Мынау Ордасының тау-тасы түгел осыны айтып қақылдап, қақсап
тұрғандай.
Содан бұл жарты жылға дейін бұлт арасында жүргендей көңілі алып ұшты
да
тұрды.
Сол бір күндер көз алдына келгенде осы кезге дейін көңілін бесіннің бір
бейсаубат құйыны кеп алай-дүлей соғып өткендей, астан-кестен қып кетеді.
Шіркін, сол бір жылдар-ай десейші! Қаратаудың күнгей бетін, Алатаудың
теріскейін туырыла жайлап жатқан қалың қалмақты бөрі тигендей
бөрліктіріп еді-ау! Күн батыстан жауар бұлттай болып қарауытып құлаған
қалың қолдың жолында тұра алмаған жоңғарлар жөңкіле-жөңкіле кеп
Балқашқа табан тіреген-ді. Қаратау бойынан қашып келе жатқан жоңғар
қолымен Іле бойындағы, Балқаш сыртындағы, Ертіс алқабындағы жоңғар
ұлыстарынан əскер кеп қосылды. Күні кеше босқан бөкендей тырағайлап
бара жатқан жоңғарлар қайтадан жабағыдай ұйысып молая бастады.
Жоңғарлардың қашқанды қойып, қарсы шабуылға шықпақ ойын біліп,
Қазақтар Балқаштың Алакөл деп аталатын шығанағы мен Хан тауының
арасына кеп бекінді. Ондағы ойлары зеңбірегін сүйреткен жоңғарды тауға
жолатпай ашық далада қарсы алу еді. Сырт кезғе бекініп жатңан сияқты
боп
көрінген қазақ əскері қарсы келе жатқан жоңғар əскеріне қапиядан бас
салуға
əзірленіп жатқан-ды. Жарты əскермен тау мен көл арасындағы тар қолатқа
тығылып алып айқас салып, біраздан соң шегінген боп, əлгі тар қамашауға
кіргізе түсіп, екінші жартысымен жау қолының желке тұсынан тап беру еді.
Көктемнің май тоңғысыз күні. Изен мен бұйрығын шыққан тақтайдай тегіс,
тақтайдай қатты даңғыл дала. Мынау ұлан байтақ далаға төгіліп кетердей
боп
табаға құйған сынаптай қалқып Балқаш жатыр. Күйген бауырдай
қарақошқыл жеке таудың жүлге-жүлгесіне сіңіп алған қазақ қолы көз
ұшынан мұнартып қара нөпір боп шұбырып келе жатқан жоңғар қолының
əр
қимылын жер түбінен аңдып бағып отыр.
Бір жағы — көл иіні, бір жағы — жеке тау. Қалған жердің бəрі көлкөсір
төгілген ұшан дала. Қашқан жоңғарлар бұл далаға əдейі бастап əкелген-ді.
Осы беттерімен Ілеге жақын жердегі қалың бытқылға апарып, зеңбіректің
төмпешіне алмақшы. Жау сыңайын байқаған қазақ қолы мынау жылмағай
жазықта əлдебір керуеннің ауып қалған жүгіндей боп үзік-үзік жайғасқан
қызыл қоңыр таулардың тұсына əдейі бөгеліп қалды.
Жоңғар қолы енді бұрынғы ойларынан күдерлерін үзіп, мынау жеке
тауларды қазақтардан тартып ап, дүркіреп кейін шегінген əскерге шойын
доптан жаңбыр жаудыруды көздеп, алдарына түйеге артқан зеңбіректерін
салып көл мен таудың арасындағы тар алқапқа қарай ентелей ұмтылды.
Түскен жерінің шаңын аспанға атып бұршақтай жауып кеткен зеңбірек
добына қазақ қолы шыннан да беттей алмады. Бірақ, қапталдағы қоңыр
таудың тасасында тұрған қалың əскер жоңғар қолы тар қамашауға кіре
түскен сайын бүқпақтап шегіне берді. Таудың көл жак, бетіне, терістік жақ
бетіне жайғасқан жаукем қол қаша ұрыс салып жүргенде, батыс жақ бет
тасаға орналасқан ауыр қол əуелі мысықтабандап күнгейге аунады, сосын
бірте-бірте шығысқа қарай жылысып, зеңбірек добынан тым-тырағай безіп
жүрген қазақтардың соңынан тұра қууға асығып, үдере жөңкіліп бара
жатқан
жау қолының ту сыртынан кеп тиісті. Бір жағы көлге, бір жағы тауға
тірелген
ауыр əскер бұлтара алмай тұра қап соғысуға амалсыз көнді. Түйеге артқан
зеңбіректер ілгері кеткен. Кейіндегі зеңбіректер ортадан килігіп ұрыс
салған
қазақ қолына доп жаудырайын десе, əлгінде ғана еңкілдей ілгері тартып
бара
жатқан өз əскері қапталдан тиген қазақ əскерімен мидай араласып кетті.
Жауды қырам деп жүріп, өздерін қырып алуы мүмкін.
Сартылдаған шайқас басталды да кетті. Шерудің алдыңғы жағындағы от
қақырап, қырып-жойып бара жатқан түйеге теңдеген зеңбіректердің де
добы
таусылса керек, біраздан кейін үндері ешейін деді.
Кейінде келе жатқан ауыр зеңбіректер қапияда тап берген қазақтардың
қоршауында қалды.
Құдайдың кең даласы жетпегендей алақандай тар алқапта шайқасқан ауыр
қолдар күн батқанша шайқас салды. Күн батып қас қарайғасын қазақ əскері
тағы да тауға шегінді. Қазақтардың зəресін алып жүрген үш-төрт зеңбірек
соғыс басталмай жатып қолға түсті. Сөйтсе, жоңғарлар əлгі сары сақал
сиқыршыларына жасатқан тажал ауыздарын негізінен қытаймен соғысып
жатқан əскеріне береді екен де, батыс жақтағы əскеріне қазақтарды күндей
күркіреп ауық-ауық зəресін алып қорқытып қою үшін азын-аулақ қана
зеңбірек жетектетеді екен. Соны білген қазақтар енді мынау тар
қамашаудан
сытылып шығып, соңындағы сүмеңдеген жауды айқəй далаға алып кетуге
əрекет жасады. Түн қараңғысын пайдаланып, таң атқанша жылысыпжылысып мидай жазыққа шоғырланып алды.
Ертеңіне күн айқұлақтанып шықты. Жер де қызыл, көк те қызыл.
Айдаладағы
жеке таудың айналасы тола жығылған ат, сұлаған елік, төгілген қан.
Күнбатыстағы мидай жазықтыққа тоқтаған қазақ əскері тау жүлгелеріне
кіріп
алған қалмақ қолын жетелей шықпақ боп, жан-жағынан ат ойнатып, қаша
соғысып жүрген сарбаздарына алыстан көз тастап түр. Жоңғарлар да
қазақтардың айласына түсініп қалса керек. Əлгіндей тиіп-қашпа ұрысқа кеп
онша еліге қоймады. Сөйтіп, біреуі тауға тығылып, біреуі жазыққа шығып
ап
аңыс аңдысқан екі əскер күн батқанша табан серіппей жатты да қойды.
Кешқұрым Əбілқайырдың шатырында бас қосқан батырлар ертеңіне де осы
арада осылай тапжылмай жатып алуға бел байлады. «Жау қашанғы шыдар
дейсің... Иə, айқасқа шығар, иə, елші салар. Зеңбірегінен айырылды,
қазақтарды бостанға шығарып, өздері тығырыққа қалды...»
Ертеңіне жақындап қалған шілденің қайраты ма, жоқ бүгін де көретіні
қызыл
қырғын болатынын білгесін бе, күн шағырмақтанып шатынап шықты,
Шатынап шыққан шадыр күн жер мен кекті жалын шашыраған қызыл
тілімен сұқтана жалап, қуырып күйдіре бастады. Аңылжыған ашық далада
қалған қазақтардан жай кетейін деді. Аттар мен сарбаздар қаталап барады.
Маңайда қүдық қазардай қүмақ жоқ. Тырбиған жапақ пен бұйрығын ескен
қызыл саздақ. Еңіреп жатқан мынау қатқылды қаз мейлің, қазба мейлің —
бəрібір тұщы су шықпайды.
Жоңғарлар да қазақтардан жəй кете бастағанын сезіп тырп етпей жатып
алды.
— Жоңғарды жын қуып па! Жатқан жері сыз жүлге, көлеңке. Ар жағында
тұщы су. Табан тіреп соғысар жерде біресе оңға, біресе солға
бұлтарған түлкі бұлтақты кім тапқан! Қулықтың түбі бір-ақ тұтам деген
осы! Енді, міне, ақырында ақсиған ай тақырда бізді жау емес шөл қыратын
болды.
Əскер арасындағы қаңқуды естіп жақсылар мен жайсаңдар Əбілқайыр
шатырына жиылды. Көбінің жүзі кешегідей жайдары емес қату. Əсіресе,
алдыңғы күні сұғынған жауға көк желкеден кеп тиісіп ойнақ салып, көп
қайрат қылған Əбілмəмбет қабағынан қар жауып кетіпті.
— Сол иттерің бір күн түнде балалап, көбейіп шыға келетін қара
шыбын болып кетпесе, біразы кеше қырылған сияқты еді ғой. Əлгі оқ
шашқан үлектерінің де үндері өшкен жоқ па? Бүйтіп тығылмақ
ойнап жатқанша, неге тап бермейміз? — деді.
Əңгіменің зəрі кімге қадалып отырғаның бірден аңғарса да, Əбілқайыр
үндеген жоқ. «Кəні, тағы не айтатындарың бар?» — дегендей төңірегіне
қарады. Екі сұлтанның арбаса бастағанын сезген жұрт аңыс аңдып үндемей
қалыпты. Əсіресе, Барақтың дудыраған қара сақал, қара мұрты біреу
майлап
кеткендей жылт-жылт етеді. Күлімдеген жүзін көрсеткісі келмегендей,
ауызына бір шеңгел насыбайды ытңыта сап, екі ұртын бұлтылдатып, қайтақайта есік жаққа бүрылып, үсті-үстіне түкірініп бақты. Былайғыларынан
ешкім ештеңе демегесін əңгімеге қыстырылды.
— Ау, сонда тауға тығылып, тарс бекініп жатқан қалың жауға қарсы бас
та жоқ, көз де жоқ, атанақтап қарсы шаба береміз деп босқа қырыламыз
ғой!
Əбілқайыр сол кекжиген қалпы. Мұзбен қаптап қойғандай сұп-суық жүзі
бір
бүлк етпей:
— Қырылып қалсақ, бүгін кеп мына шатырда кім қызыл кеңірдек боп
дауласып жатар еді. Қырылмағасын да, міне, мауыздай-мауыздай боп
отырған жоқпыз ба?! — деді.
Мұндайда жермен-жексен бола кетуге шебер əлжуаз көп бұға түскен де,
айбынды-айбындылары əр жер, əр жерде бастарын жықпай, «мынау не
дейді-ай!» — дегендей едірейе қалған. Əсіресе, Барақтың жүндес қабағының
астына біреу кеп əп-сəтте шақшақайдың жұмыртқасын қыстырып
кеткендей,
əншейінде кілгіре қарайтын қысыңқы көз аяқ астынан алайып шыға келді.
Ол мінез шығара ма деп қорықты ма, жоқ «шоқ-шоқ» дегені ме, манадан
бері
еңсесін тіктемей сұлқ отырған Болат Бараққа жүзін бұрып:
— Сонда қайтпек керек дейсің? — деп сұрады.
Қайтпек керек екенін мен қайдан білейін. Əуелден мынау ел көрмеген
тосын
тəсіл қолданып шайқаспақ болған бас сардардың өзі білмесе...
Барақтың қитықтанып қалғаны белгілі болды. Көмейіне тас тығылғандай
дауысы тұншығып шықты.
Осы бір сұлтан не істеп, не қойса да, назар аудармай қалмайтын Батыр
орынынан бір қозғалып қойды. Əбілқайырдың мына қызыл көзді
шалқасынан
қайырғанына айызы қанып отыр. «Өзі бір араласып қалмаса, дүние күйіп
кететіндей, кез келген жерге тұмсығын тықпай жүре алмайтын еді. Сауап
болғанын қарашы...»
Жұртта үн жоқ. Бəрінің көзі бас сардарда. Бас сардар түрулі іргеден көк
желкелерінде безеріп жатып алған қырсық тауға тесіле қапты. Ауызына
аңтарылып отырған жұртқа қарар беті жоқтай теріс айналып кеткен. Соңғы
күндері өзі мойыны қылқиып тіптен жүдеп кетіпті. Батыр сұлтан мынау
өңшең қызыл көздің сұғында жүрген қайын ағасын бір түрлі аяп отыр.
Қалай
дегенмен де өзінің жаны сірі. Алакөз ағайынның қай шаншу сезіне де
айылын жимай, əлгіндей үрымтал сəтті қапы жібермей, жағаласқан
қарсыласының жанды жерінен қауып ала қояды. Сыңар езу Барақты
сирақтан
шалу үшін де біраз азу керек-ау... Дегенмен, мына жұртты осынша
қаңтармай
айтарын тезірек айтпай ма! Əлде əлгінің сөзіне қыстығып қалып отыр ма
екен. Ондайда мына сілекей сілімтірлерге талата бермей жол-жөнекей сөз
қыстырып жібергені дұрыс шығар. Ол ойланып алғанша, жұрт бұнымен
бола
тұрсын! Қанша дегенмен өзінің көкірегі де аяқ қаптай. Əсіресе, əнеу күнгі
Ордабасындағы жиыннан бері бұрынғы езу бағып есеппен сөйлейтін əсіре
сақ мінезін ұмытып, кім-кімнің де бет жүзіне қарамай жармаса кететінді
шығарыпты.
Айлапат шатыр лықа толы, ығы-жығы жұрт əлі үнсіз. Бəрі де, əлгі шəлкемшалыс əңгіме немен тынар екен дегендей дымдарын шығармай сілтідей
тына
қалыпты. Батыр тамағын кенеді.
— Маған салса, жоңғарға кешегі өздері келген жақтан тап беріп,
жарып өтіп, анау суы тұщы Алакөл жағына шығып алар ем. Сосын жоңғар
əлгі таудың бауырына қыстаса да мейлі!
Біреу мырс ете түсті. Намысқой сұлтан жүзін суытып жан-жағына қарады.
Жұрттың бəрі жым-жырт. Кенет қарсы алдындағы ханның арқасына көзі
түсіп кеткені. Əбілқайырдың екі жауырыны селкілдеп түр. Батырдың
адырая
қараған көзі кенет кілгіріп, əлгінде ғана делдиіп тұрған кең танауы
қусырыла
берді. «Қап, неге мырс еттім... Бұлар бір сəл нəрседен секем алатын кіді
тұқым еді. Енді мына сұлтан да маған тісін қайрап бағар», — деп ойлады
Əбілқайыр. Бірақ, кеудесіне сыймай бара жатқан ызаны күшпен тежеп,
жайбарақат тіл қатты.
— Кешегі жоңғардың киген кебін енді біз киейік дейсің ғой!
Батырдың əдетте тырсиып жүретін жылтырақ жүзі қазанның түп
күйесіндей
боп қарауытып алыпты. Əлгі оқыс мырс еткені күйеу баласының жүрегінің
басына кірш етіп қадала қалғанын хан содан байқады.
— Иə, жау қамалған тығырыққа енді өзіміз барып қамалып, бізге сонша не
көрініпті, — деді Сəмеке бір ырғалып қойып.
— Неге? — деді Барақ ауызындағы көк қоймалжыңды іргеден тысқа
ытқытып.
— Біз сан жағынан жаудан əлдеқайда көппіз, Бір қатарымыз əлгінде
Батыр айтқандай арғы екпе тұстан Алакөлге өтеміз.
Қалғанынымыз бергі теріс бетінен қаптағайлаймыз. Күші екіге бөлінген
жау қашанға шыдар дейсің. Ақыры бір берілер. Алармыз.
Жүрт: «Осының да сөзінде пəтуа бар-ау!» — дегендей бір-біріне қарасты.
Көк желкесінде көзі бардай манадан бері іргеге қарап үнсіз тыңдап отырған
Əбілқайыр тап осы арада тағы да күңк етті.
— Алуын аларсың-ау, бірақ өзіңнің де қан-сорпаң шығар!
— Ау, енді соғыс болғасын қан төгілмей тұра ма?!
Əбілқайыр жалт бұрылды. «Айтарларыңды айтып болдыңдар ғой, енді
мені тыңдаңдар!» — дегендей сазарып алыпты.
— Өйтіп қан соқтыға салар болсаң, бұл шайқас ендігі бір жағына шықпас
па еді. Бірақ, өздерің ойлаңдаршы. Жоңғар алып қойған жердің əлі кіндік
ортасына да келген жоқпыз. Өзіміз де ойранымызды шығарып, жау
тоқтатқанда не пəтуа табамыз? Қазақтың ат жалынан тартып мінер
азаматының бəрі осында. Олардың көбін осы арада қырамыз екен, ар
жағында қайтып соғысамыз?
— Ал, сонда не дейсің? — деді Барақ, оған сөзін аяқтатпай, тағы да
аузына насыбай салып, тағы да теріс қарап түкіріп.
Бұл жолы Əбілмəмбеттің көзі шырадай жана бастады.
Əбілқайыр бір сəтке мүдіріп отырып қалды. Жарқ ете түсіп, дереу сөне
қалған көз аңғарына қарағанда өрекпіген Бараққа өңменінен өткізіп айтар
бір
сөз тілінің ұшында тұрса да «құрысыншы, ұйтқы бұзар өзім боп қайтем»,
— деп іркіліп қалған түрі бар.
Қалған жұрт бас сардардың аузына қарап еміне қапты.
Əбілқайыр тағы да терістіктегі құж-құж қияңқы тауға қарап бір күрсініп
қойды.
«Кеше ғана екі жүлгеме екі ордаңды қондырып, ызғындай ел болып сəнсалтанат орнатып ең. Жын қуғандай аяқ астынан түріле көшкен өзің ғой.
Енді
маған не дейсің?», — дегендей қызылқоңыр жеке тау желкесін беріп
күдірейіп тұр.
— Тау басына орныққан дұшпанның əрқайсысы кісі басына төрт-бес
жастық алып барып оққа ұшады. Сонда сен жаудан бес есе көппін деп
ойлайсың ба? Оның үстіне қазіргі жоңғар қолы баяғы біз көргендей емес,
тəсілқой.
Əсіресе, бекініп соғысуға жетілген. Өйткені, ар жағынан құмырсқадай
қаптап келе жатқан қара қытайды қаптағайлап шауып құрта алмайды.
Қашан ойрат ат ойнатып келіп найзаға шаншып əкетер екен деп, шүршіт те
нан пісіріп отырмайды. Қонтайшының өз ақылы жетпейтіндей, қасына
қайдағы бір жирен сақалдарды жиып жүргені де тегіннен тегін емес.
Зеңбірек
те сол бекініп соғысуға керек. Жоңғар жекпе-жек соғысының бəрінде
арқасын тауға тіреп соғысуға, жыра-жықпылы, тасасы көп жерлерді
паналай
соғысуға үйір. Тауда туып, таста өскен олар ондай бұқпантай ұрысқа бізден
гөрі шеберірек. Қарап отырсаңдар, жоңғарды жеңе алған
шайқастарымыздың бəрі жазықта болған.
Бұл жолы Барақ бұрынғысындай мырс ете қалмай дүңк ете қалды.
— Ендеше, сондай жыра-жықпылды, қуыс-тырысты оған өз қолыңнан
апарып беріп отырған жоқсың ба?
— Бердім. Əдейі бердім.
— Əдейі берсең, несіне салғыласамыз. Əлгі көзіңнің қарашығындай
қорғаймын деп отырған қазақтың қыршын боздақтарын тауға тағылған