Ýere gaçan ýyldyzlar - 14

goragyn. Sebäbi, sende halkyň hakydasy bardyr. Ol ölmelem, ýitmelem däldir. Sen
ony gylyny gyşartman indiki nesillerimize ýetirmelisiň. Ol agyr ýükdür, ýöne
gereklije ýükdür. Ony her kes göteribem bilmez. Hakydany taryhyň gatlaryna
kesgir gylyçlary, pähim-paýhaslary bilen ýazan adamlaryň özlerem göteribilen
däldirler. Sen welin götermelisiň. Götermelisiňem, ýetirmeli menziline
ýetirmelisiňem... – diýýär.
Bir gezek ol halyny soramak üçin ýanyna gelen Gönübek sazanda hem şolar
ýaly sargyt etdi.
─ Gönübek... – diýip, ol şonda dumanly gözlerini tüýnükden düşýän yşyga
dikip, arkan ýatyşyna ýuwaşja seslendi. – Sazam hakydadyr. Dutaryň kümüş
perdeleriniň, şabram kakuwlarynyň arasynda halkyň ömürbeýany ýatandyr. Saz
bilen beýan edilýän hakydany hatda söz bilen, beýan edip bolmaz. Sözi öňýeten
özüçe üýtgedip biler, emma sazy üýtgedip bolmaz. Üýtgetdigi, binýady bozulan
bina ýaly süňňi arassa adamlaryň ýüreginden çykan saz bolanda şeýle bolar. Şonuň
üçin senem halkyň şu heýhatly günleri barada saz döretmelisiň. Wakanyň soňuna
garaşaýyn diýme. Sen ylahy adam. Seniň ýaly adama munuň eýýäm öňem, soňam
154
aýandyr. Kemi galsa üstüni soň ýetirersiň. Özüň ýetişibilmeseň yzyny şägirtleriň
ýetirer.
Gönübek onuň bilen razylaşdy. Öýüne barşy ýalam bir çilim çekdi-de,
dutaryny eline aldy. Bolar-boldajyny, geler-geldejini birlaý göz öňünden geçirdi.
Şu günki bolup duran wakalary aňynda aýlady. Birdenem ylhamy joşdy-da, tňze
bir mukamyň heňi daglardan inen sil kimin damarlarynyň içi bilen böreň-böreň
akdy, gürsüldäp duran ýüregiň üsti bilen aýlana-öwrüle, lars urup gaýnap duran
beýnä doldy. Şol gara güýje döz gelibilmän, sazandanyň çepiksije göwresi kä o
ýan, kä bu ýan elendi. Hä diýmänem sazyň sudury peýda boldy. Şonda Gönübek
onuň tötänden döremändigine, mesenesiniň öz kalbynda köp wagtlardan bäri çiş
alyp, sähelçe gondalaw tapdygy yňmana häzir bolup durandygyna göz ýetirdi,
dutaryň ýüpek tarlaryny adatdakysyndanam has çalt-çaltdan çalyşdy, güýç yaýdan
deň bolmadyk söweşde Ahal ilatynyň ruhuny has-da belende göteribiläýjek täzetäze öwrümleri, inüwleri, çykyşlary gözledi. Tapanlaryny taplady, sünnäledi, käte
barysyny ilik-düwme söküp, täzeden kökledi, sepledi, çigdi, çöşdi, işdi.
Ahyram saz taýyn boldy.
Ol sazyň süňňüne uly toýa taýýarlyk görýän galanyň garaňkylykda gorkunç
görünýän galyň diwarlarynyň «hüňňüldisem», Ahal ülkesiniň ilersinde elesläp
oturan Köpetdagyň kert-kert gaýalarynyň arasyndan sozulyp gelýän dag ýeliniň
ýüregiňi gyýyp barýan inçejik hem çalymtyl «şuwwuldysam», günbataryny
jähekläp ýatan gyzgyn Garagumuň goňrasdan gelen agras «iňňilgisem», ýetip
gelýän ýagynyň at toýnaklarynyň «dükürdisem» eýýämhaçan onda-munda eşidilip
ugran top sesiniň «gümmürdisem» siňdi.
Entek uruş başlamadygam bolsa, onuň ýeňiş ýa ýeňliş bilen
tamamlanjakdygy nämälim hem bolsa, barybir şol urşuň iki tarapa-da betbagtçylyk
getirjekdigine, gurbansyz bolmajakdygyna göz ýetiren duýgur sazanda ol sazyň
süňňüne mähremlerinden aýrylan aýallaryň agysynam, garry-gurtularyň ahynalasynam, ýetim galan we ýesir bolan çaga-çugalaryň çirkin seslerinem, agyr
çaknyşyklarda çarpaýa galyp, aýylganç-aýylganç kişňeşýän aýgyr atlaryň
owazynam siňdirdi. Binýadyny bolsa batyr ýigitleriň ýürek gürsüldisinden,
çaknyşanda çar tarapa uçgun syçradýan uz gylyçlaryň «jarkyldysyndan» tutdy. Şol
zatlaryň ählisiniň aňyrsyndan bolsa ýeke bir Ahalyň däl, eýsem külli türkmen
halkynyň asyrlarboýy başyndan geçiren, içi müň dürli ajy külpetlerden doly
hakydasy magallaklady durdy.
Ors goşunlarynyň jyda golaý gelendikleri baradaky howsalaly habar galany
goraýjylaryň arasyna ýaýrandanam Gönübek sazanda dutaryny alyp Hakyda
mollanyň ýanyna bardy. Döreden sazyny çalyp berdi. Ol sazy Enehakyda hem
155
diňledi. Saz gutarandan soň Hakyda molla tirsegine daýanyp sazandanyň ýüzüne
seretdi.
─ Sogap iş edipsiň, Gönübek. Bu saz biziň başymyzdan inen bu gowgaly
günleri geljekki nesillerimize ýatladar durar. – Ol dutary eline aldy. Gury süňk
bolup galan damarlak eliniň aýasy bilen dutaryň kädisine çalarak kakdy. – Bujagaz
senetde oýun kändir, ýöne, edil ýaş gyz ýaly ynjykdyr. Duýgurdyr. Gara çynyň
bilen köňül berendigiňi duýmasa ýüz berýän däldir. Bu seni hatda öz çagaňdanam
aýalyňdanam gabanýandyr. Binýady halal bolmasa, binasy bek bolýan däldir,
süňňi seýik tutýan däldir. Sen muňa halal hyzmat etdiň, Gönübek ýüregiňi berdiň.
Ömrüňi bagyşladyň. Yhlasyňy, güýjüňi-kuwwatyňy sarp etdiň. Şonuň üçinem, bu
seni özi bilen gelejekden-gelejege alyp gider – Hakyda molla dutary eýesine
uzatdy. – Bu sazy bolsa sen söweşden soňam dowam etdirersiň. Jeň güni görjek
ahwalatlaryňam bu saza täze-täze röwüşler bermäne mejbur eder...
Ylaýyk üç günden soň, guşluk wagtlary Gönübek ýene-de Hakyda mollanyň
ýanyna geldi. Hal-ahwal soraşdy. Esli wagtlap ondan-mundan gürüň edip oturdy.
Ýöne, näme üçindir ol özüni birhili bisereşgen duýdy. Häli-şindi gorsandy oturdy.
Hiç zat ýok ýerden ardynjyrady. Aşaklyk bilen bir Hakyda molla, birem gap
böwürde tikin-çatyna güýmenip oturan Enehakyda seretdi. Bir zatlar diýjek bolup
agzyny müňküldetdi, emma hiç zat diýibilmedi. Birdenem telpegini çykaryp
öňünde goýdy. Içinden kiçeňräk, ak ýaglyk alyp ýüzüni süpürdi. Boldum edenden
soň ýaglygy ýerinde goýup, telpegini ýene-de başyna geýdi. Hakyda molla tarap
gobsunjyrady. Yzly-yzyna çilim çekdi. Hakyda mollanyň berýän gürrüňlerini,
gulagyndan sowa geçirdi. Soraglarynas alasarmyk jogap berdi. Onuň bu bolup
oturşy Hakyda mollanyň synçy nazaryndan sypmasy. Ahyram ýüzüni iki-baka
sypajakladyp:
─ Bir zat soraýjakdym-da welin... diýdi. ─ Ýöne... Senem biynjalyk
etmejek bolup... Bolmasa... Soň... Ýene bir gün...
─ Ýok, ýok! biynjalyk etmersiň. Çekinme-de arkaýyn aýdyber. Men jogap
beribilmesem ine, Enehakyda berer. Bu-da menden köp bilmese az bilenog-a.
Gönübek öňküsindenem beter ykyrgandy.
─ Meň soragym hakyda hakynda däl, mollam, başga zat barada.
─ Näme hakda bolsa-da aýdyp ber. Men indi gaýtam sen şony aýtman gitseň
biynjalyk borun.
156
─ Aýtsam... – Sazanda oturan ýerinde gobsunjyrady. – Aýtsam-m... Men bir
düýş gördüm. Sen şony maňa ýorup beribilmezmisiň diýäýjekdim...
Hakyda molla kynlyk bilen bir tirsegine galdy. Soň dik oturdy. Gür
gaşlaryny gözleriniň üstüne büräp Gönübeke dikan seretdi.
─ Pygamberler ýorgudy bolsun, Amangeldi, aýdyber. – Şondan soň ol
Enehakyda ýüzlendi. – Senem diňläý, gyzym. – Enehakyda iňňesini tikinine sanjyp
bir gyrada goýdy. Bärisine öwrüldi. Gönübeke tarap çiňerilmese-de, diňlemäge
taýyndygyny aňlatmak üçin, ünsüni şol tarapa gönükdirdi. Hakyda molla ýene-de
Gönübeke tarap öwrüldi. – Aýdyber, Amangeldi.
Gönübek geleli bäri näçenji gezekdir gaýtadan otlan çilimini sorup oturşyna
boguljyrap gepledi.
─ Düýşümde daýaw bir ak at münüp günorta-günbatara tarap barýarmyşym.
Özem şol at jahyl wagtlarym alamana gidenimde münýän ak atymmyka diýýän.
─ Çapýamy? – diýip, Hakyda molla ýektaýynyň syýlaryny dyzlarynyň
aşagyna düýrläp oturşyna Gönübekiň ýüzüne seretmän sorady.
─ Buw-w... Onda-da nä çapmak! Şo-ol, ýüzün salyp gidip barýa. Daştöweregimem alaň-açyk, giden bir düz meýdan welin, birdenkä, öňümden ullakan
gara telär peýda boldy-da, öňümde keserdi duruberdi. Göni-hä geçer ýaly däl.
Sowjak bolsamam at eýgerdenok. Başyny çekdirenok. Telärem üstüme abanyp
gelýä. Allajanlarym nätsemkäm, diýip, töweregime garanjaklaýan. Oňa çenlem at
özüni tälere urdy. Kürsäp aşagyna girdi. Girişi ýalam maňlaýym teläriň üstüne
keseleýin taşlanan, endam-jany göz-göz bolup duran egri agaçlaryň birine
«patylap» degdi. At welin suwulyp geçdi-de, şol bir barýan ugruna bakan ýeldirildi
ötägitdi... Başyny galdyrman oturan mollanyň sesi güňleç çykdy.
─Sen muny gije gördüňmi ýa gündiz?
─ Gije gördüm mollam. Özem daňdanaralar gördüm.
Sen muny ýolda-yzda kimdir birine aýtdyňmy?
─ Ýok, çykamda seň ýanyňa diýip çykamsoň hiç kimiň ýanynda dil
ýaramok.
─ Gowy edipsiň...
─ Hä, näme, bir zatlar göwnüňe aýan bolýamy mollam?
─ Ýo-okla, ýöne syrly ýa şübheli görnen düýşleri her öňýeteniň ýanynda
aýdyp ýörmeseň gowy. Onsoňam... Tomsuň düýşüne kän bir üns beribem ýörlen
däldir.
Bir ýakymsyz zady süňňi syzan ýaly, Gönübek hasam bekine tutdy.
─ Ýok mollam, sen muny maňa ýorup ber. Özüňem ýüz görmän dogryňy
aýt. Sebäbi, maňa geregi şol.
157
Şondan soň Hakyda molla ilk-ä çep gapdalyndaky goşa ýassyga tirsegini
berdi, soňam arkan düşdi. Gözüni agtygyna tarap aýlady.
─ Eşitdiňmi, gyzym?
Gönübek gürrüňe başlaly bäri boz-ýaz bolup oturan gyz howlukmaç gürledi.
─ Eşitdim ata.
─ Eşiden bolsaň aýt, bu düýşüň ýorgudy näme bolar?
Enehakyda sag eliniň sülüge meňzäp duran süýem barmagyny dişläp aşak
bakdy. Gürlände sesi sandyrady.
─ Özüň aýdaýsana, ata.
Gönübek indi Enehakyda ýalbarmaga başlady.
─ Çekinme gyzym, aýdyber. Nähili ýorsaňam men senden gaty görmen.
Gaýtam minnetdar bolaryn.
Hakyda molla ýene bir gezek ak ýürekden rugsat berensoň, Enehakyda
çekinjeňlik bilen söze başlady.
─ Bu düýş bu gün-erte halkyň başyna düşjek agyr ahwalat bilen bagly.
Amangeldi aga. Ýöne, onuň gowy ýerem bar, erbet ýerem...
Enehakyda azajyk sägindi. Onuň täzeden dil açaryna Gönübekiň karary
ýetmedi.
─ Näme, biz ýeňilýäsmi – diýende sesi ynjyly çykdy.
─ Ýok, ýeňilemizok... – Enehakydanyň ýaňaklary elwan öwüsdi. Bägüliň
ýapragyna meňzeş ýuka dodaklary kynlyk bilen çyzyldy. Dil dişe birnäçe gezek
degip gitdi. Sesi öwküsindenem pessaý çykdy. – Ýöne... yzyny aýtmaga dilim
baranok...
─ Weý, aýt gyzym, aýt. Nähilem bolsa aýt. Maňa degişli bolsa-ha asylam
egleme. Maňa şol, ýeňýäs diýen sözüň bolýa. Ýeňilmeýän bolsak bolýa. Galan zat
hiç.
Hakyda molla Gönübek sazandanyň bolup oturşyna dözmedi.
─ Aýdaý gyzym. Amangeldi sazanda dogry sözi gowy görýändir. Göwnüne
zat almaz.
Gönübek oturan ýerinden uçjak guş ýaly ganatlaryny kakdy. Galkyjaklady.
Geplände tutuş göwresi bilen «titir-titir»etdi.
─ Men özüm haýyş edip otyryn-a gyzym, aýt diýip. Ýörite gelemsoň
bellisini bilmän gitmejegimi bilýänsiň-ä özüňem. Aýt!..
Enehakyda uludn demini aldy.
─ Siz uly iliň öňüne düşüp ýören adam, Amangeldi aga. Onuň ruhy daýanjy.
Han-begleriň maslahatçysy. Şonuň üçinem, siziň münüp barýan ak atyňyz meniň
pikirimçe halk bolmaly. Uly il bolmaly. Giň meýdan – biziň azatlygymyz,
158
erkinligimizdir. Öňüňizden çykan gara täler bolsa bizi özüne bakna etmek üçin
gelýän ýagy. Bu gün-erte il-günüň başyndan agyr apat. At özüni teläre urýa,
diýdiňiz, o-da halk bilen ýagynyň arasynda boljak çaknyşyk. Atyň sag-aman geçip
gitmegi şu uruşda biiziň ýeňiş gazanjakdygymyzy aňladýar. Ýöne... –
Enehakydanyň damagy doldy. Gözüne ýaş aýlandy. Ýuwduna-ýuwduna zordan
gepledi. – Ýöne, şondan aňyrda siz ýok.
─ Weý, ylahy omyn! Käşgä!.. – diýdi-de, Gönibek agyr ýüküň aşagyndan
çykan ýaly göwresini dikeldip Enehakyda bilen Hakyda molla tarap taýly gezek
göz aýlady. – Asyl bolaýdy şüý-ä! Göwnüme gelip duranam, eşitjek bolýanymam
şudy asyl. Ylaýyk bolaýdy-da weli! Hiý, şundan gowam bir ýorgut bolarmy? Ilgün şu beladan baş esen-bagry bitin çykýan bolsa boldy şol!. Bolany şol!
Taňryýalkasyn gyzym. Alnyň bagtyň açyk bolsun!...
Enehakyda sessiz-üýnsiz aňyrsy öwrüldi-de, tikin-çatyny bilen boluberdi.
Hakyda molla tirsegine daýanyp tesbisine ýapyşdy. Bir meýdan öýüň içinde
ümsümlik höküm sürdi.
Gönibek welin şondan soňam ur-tut turup gidibermedi. Öý eýeleriniň
kalbynda myhmany öýkeleden bolaýmaly, diýen duýgunyň döremezligi üçin, juda
bir gürrüň tapmasa-da çilim çeken boldy, daş çykyp gelen boldy, garaz, ap-esli
eglendi. Ahyram: ind-ä bir çen bolaýan bolsa gerek, diýdi-de, ýuwaşlyk bilen
ýerinden turdy, Hakyda molla bilen hoşlaşdy, onuň basymrak aýak üstüne galyp
gitmegini diledi, ýene bir gezek Enehakyda taňryýalkasyn aýdybam öýden çykdy.
Tutuş Ahal iliniň uly howpuň öýünde durandygyna garamazdan, şol wagt onuň
gözüne daş-töwerek, ýer, gök, ähli zat diýseň owadan göründi.
Enehakyda welin ol çykyp gidenden soňam esli wagtlap müýnli ýaly
eginlerini gysyp, mugruljyrap oturdy. Şonda onuň göwresi öňkülerine görä kän
kiçelen ýaly göründi. Edip oturan işi bilenem ugry bolmady. Atasynyň:
─ Düýşüň ýorgudyny dogry çözdüň, gyzym, sen meniň tamamy ödediň –
diýeni dagy gulagyna-da ilmedi. Birdenem maňlaýyny dyzynyň üstüne goýdy-da,
ýüreginden syzdyryp aglady.
17. Duşmanyň garşylanyşy
Şol günüň ertesi, ýagny, 1879-ynjy ýylyň 28-nji awgust güni ir säher howa
ümürli boldy. Gözýetim golaýa geldi. Duşmanyň görünmän geläýmek howpy
döredi. Her niçik hem bolsa Gün dogup çäş wagtyna galyberende duman dagady.
Kabardin polkunyň komandiri, fligel – adýutant Dolgorukiniň
ýolbaşçylygyndaky birinji atly kolonna Gökdepeden ýedi wýosrt uzaklykda
159
ýerleşen Ýegenbatyr galasynyň deňine ýetende, Garabatyryň ýola gözegçilik edip
ýören iki ýüze golaý atlysy bilen ýüzbe-ýüz gabat geldi. Emma ýigitler hiç hili
uruş meýillerini bildirmediler. Dagyň etegini syryp goşunyň ýeňsesine aýlandylar
we goş-golamly otrýaddyr öýdüp, graf Borhuň ýolbaşçylygynda yzdan gelýän
pyýada kolonna tarap at goýdular.
Şol wagt kolonnadanam ýüz sany atly kazak saýlanyp bulara tarap gaýtdy.
Ýigitler göz açyp-ýumasy salymyň içinde halkalaýyn aýlandylar. Gylyçlaryny
syryp üstlerine topuldylar. Olardan beýle gözsüz batyrlyga garaşmadyk soldatlaryň
arasynda başagaýlyk emele geldi. Bir duran ýerlerinde «pyr-pyr» aýlanyp duran
atlarynyň jylawlaryny çekişip duruşlaryna kolonna tarap naýynjar garadylar. Haraý
islediler. Birdenem tüpeňlerini ýigitlerden çenäp, başly-barat atmaga başladylar.
Oňa çenlem ýigitler ýetip geldiler-de, gylyçlaryny dalawladyp olaryň üstlerine
howala boldular. Şondan soň olara tüpeň atara maý bolmady. Şonuň üçin olaram
öz gylyçlaryna ýapyşmaly boldular. Meýdanda garjaşma urşy emele geldi. Her
gezek gylyçlaryny salganlarynda agyzlaryny hatap ýaly açyşyp, gözlerini
petreýdişip: «Ýa Alla», «ÝA Hudaý!», «Ur-ha!», «Ýyk-ha!», «Sanç-ha!» ,
«Agdar-ha!», «Bas-ha!» diýşip haýkyryşýan ýigitleriň zarbasyndan ýaňa
kazaklaryň käbiri: «A-ah...» diýip, çiňarkan gaýtsa, beýleki biri: «O-oh...» diýip
atynyň boýnuny gujaklady.
Olaryň biguman heläk boljakdygyklaryna gözi ýeten graf Borh türkmen
ýigitlerini top okuna tutmaklygy buýurdy. Ýöne, ol bu buýrugyny basym
ýatyrmaly boldy. Çünki, kazaklar bilen türkmen ýigitleri şeýle bir garyşypdyrlar
welin diňe türkmenlerden çenäp atmak düýbünden mümkin däldi. Şonuň üçinem,
ol urşuň bolup duran ýerine tarap, ýene-de ýüz atlysyny ugratdy. Oňa çenlem
kazaklar gabawy böwüsdiler we kolonna tarap gaçdylar. Aňyrdan ýene-de ýüz
atlynyň gelýändigine garamazdan, ýigitlerem derhal olaryň yzlaryna düşdüler.
Diňe şondan soň graf Borh öňki buýrugyny gaýtalady. Topçular ur-tut, indi
soldatlardan birneme arasy açylan ýigitleri top okuna tutdulat. Ýigitler at başyny
çekip, öňemi ýa yza gitjeklerini bilmän ýaýdanyşdylar. Daş-töweregi tot-tozanyň
gaplap almagy bilen bolsa bütünleý aljyraňňylyga düşdüler. Öňlerinden kömek
gelýänini görüp, gaçyp barýan kazaklaram yzlaryna döndüler. Şol wagtam
Garabatyryň:
– Ýigitler, gitdik! – diýen hökümli sesi türkmen atlylarynyň depelerinde
ýaňlandy. Olar ilk-ä göz açyp-ýumasy salymyň içinde dumly-duşa pytraşdylar,
soňam gelendäkilerindenem has çaltlyk bilen zym-zyýat boldular. Olaryň
haýsysynyň atlyny boýlaýan künjülige siňenini, haýsysynyň Ýegenbatyr galasynyň
arkasyna duwlananyny, haýsysynyň daga uranyny ýa guma siňenini soldatlar
aňşyrmadylaram. Kowgy hakda-ha pikirem etmediler. Jeň meýdanynda wepat
160
bolan soldatlaryň, türkmen ýigitleriniň we atlaryň läşleri çal tozanyň aşagynda
çanjaryşyp galdylar.
Ýigitleriň aman sypanlary bolsa öňden belleşip goýan ýerlerinde,
Ýegenbatyr galasy bilen Gökdepe galasynyň arasyndaky kiçeňräk depäniň
düýbünde ýygnandylar. Garabatyr duşmanyň juda golaýa gelendigini habar bermek
üçin ýigitleriň birini Diňlidepä iberdi-de, galanlaryny ondan, on bäşden bölüp,
hersine tä, uly gala barýançalar goşuny yzarlap, dürli taraplaryndan baryp, bimaza
edip gitmeklerini tabşyrdy. Özem ýigrimiden gowrak atly bilen duşmany şol ýerde,
şolar bilen bilelikde garşylamak üçin, düýnden bäri kiçi galada bukuda duran dört
ýüze golaý atlynyň üstüne gitdi.
Tabşyryk alan ýigitler öz batyr serkerdeleriniň buýrugyny aňryýany bilen
berjaý etdiler. Kolonnanyň üstüne dürli taraplardan çozup, goşunyň içinde birsyhly
başagaýlyk döredip gitdiler. Top oklarynyň penalamagy astynda aram-aram
kolonnadan saýlanyp özlerine tarap gaýdýan dyzmaç hem töwekgel kazaklar bilen
başa-baş söweşlere girdiler. Jan aldylar, jan berdiler. Gerek bolan wagty gaça uruş
etdiler. Juda gyssaga düşen purstlaram edil ýer ýuwdan ýaly gürüm-jürüm
boldular-da, oslagsyz ýerden çykyp ýene-de kolonnanyň üstüne hüjüm etdiler.
Ýoluň iki tarapyny tutup ýatan ullakan künjüli meýdan bolsa olara uly pena bolup
hyzmat etdi. Goşun Gökdepe galasyna has golaýlaberende Garabatyr kiçi galadaky
dört ýüz atlynyň iki ýüze golaýyny çykaryp täze güýç bilen kolonnanyň üstüne
çozdy. Ötermen durnalar deý gykuwlaşyp, tüweleý deý tüwdürilişip barýan atly
ýigitler çep ganatdaky, meýletinçi dagystanlylaryň üstüne howala boldular. Tekeler
bilen duşuşmana howlugyşyp, ýolboýy aýalaryna tüýkürişip gelýän meýletinçileriň
birnäçesini eýlelerine-beýlelerine bakyp ýetişmänkäler bu dünýäniň azabyndanam,
şol bir wagtyň özünde ýeňiş gazanyp, olja alyp baýamak, gaýdyp baranlaryndan
soň, bolsa edeermenlik görkezen är ýigit hökmünde obanyň iň gowy gyzlarynyň
birine öýlenmek aladasyndanam dyndardylar. Ýöne, uzak aralykdan iňňän
mergenlik bilen atýan dragunlaryň gyzgyn gülleleri ýigitleri uzak eljiretmedi.
Üstesine ýene-de toplaram «gümmürdeşip» başladylar. Şonuň üçinem,
Garabatyryň yşarat etmegi bilen ýigitler at başyny yza öwürdiler.
Edilen çozuşlaryň ählisinde-de, olar Guşly batyryň ýigitleri tarapyndan
goltgy tapdylar.
Şu ýagdaýda kem-kemden süýşüp gelýän goşunyň birinji bölegi Gün
günorta boluberende Gökdepe galasynyň günbatar ganatyň garşysynda togtady .
Polkownik Prozorkewiçiň garamagyndaky artilleriýa iki batereýanyň goragy
astynda dag tarapdan gelýän uly ýabyň çep kenaryna geçdi we şol ýerdäki çägesöw
gumak depejigiň üstünde ornaşdy. Onuň yz ýanynda Kabardin, Kura batalýonlary,
olardan yzrakda atyjylyk batolýony, ondan soň: pereýasslaw dragunlarynyň üçünji,
161
çepde bolsa dördünji esakdronlary, olaryň arasynda-da dagystanlylar ýerleşdiler.
Raketa bölümi pyýada goşunyň arasynda ýerleşdirildi.
General Lomakiniň özem şol depejigiň üstünde durup, goşunyň ähli
hereketlerine gözegçilik etdi.
Uly galanyň günbatar-demirgazyk burçundaky gapdaly harazly kiçijik
galanyň içinde Jyýky batyryň ýola gözegçilik edip duran ýigitleri ymykly
ornaşmaga maý bermezlik üçin, şol dem goşuny oka tutup başladylar. Ýöne,
polkownik Prozorkewiçiň garamagyndaky alty topuň altysynyňam bir zarbada
atylyp ugramagy göz açyp-ýumasy salymyň içinde olary köp-köp heläkçiliklere
sezewar etdi. Ýitgi ummasyz uly boldy. Şeýle-de bolsa duşmanyň kiçi galany
ýüzugra eýeläp, uly gala tarap päsgelçiliksiz hereket etmek baradaky niýeti başa
barmady. Çünki, kiçi galada bir adam ölse, onuň ornuna on adam uly galayň
derwezesinden atylyp çykýardy-da, iki galany birikdirip duran egri haýatyň düýbi
bilen kiçi gala tarap bukdaklaşyp gadýardy. Gelişleri ýalam ölenleriň ornuna geçip,
sürnüp gelýän soldatlara tarap ok ýagdyrmaga başlaýardylar. Käbirleri bolsa
ýaralylary, ýogalanlary uly gala tarap alyp gitmek, eltip tebiplere görkezmek, däriderman etdirmek, jaýlamak bilen meşguldylar.
Hut şu ýerde hem tekeleriň hakykatdan-da edil kasam içişleri ýaly iň soňky
demlerine çenli söweşjekdiklerine, olaryň ýolda pikir edişleri ýaly geläge-de,
ýüzugra basyp alyp ötägidibermeli nadan ýa nalajedeýin halk däldiklerine goşunyň
içindäkileriň uludan-kiçä barysynyň gözi ýetdi.
Şolaryň birem Çekişlerden bäri: «Barybilsek bolýa, ýeňmek hakda gürrüň
ýok», diýip, ýoldaşlarynyň gulaklaryny kamata getiren Çurkin. Ol özüniň bu
pikirinem gizläp durmady. Gözleri ýok ýaly ýanar oduň üstüne okdurylyşyp gelýän
türkmen ýigitlerine gözi düşenden ol:
– A-how, bular biziň o-ol diýýänlerimiz däl ýaly-la ho-ow –diýip, daştöweregine garanjaklady-da, yza bakan götinjekläberdi.
Başga birem:
Howwa, howwa, bular seň diýýänleriň däldir, seňkiler haçan gelerkä,
diýip galada nohutly çorba bişirip oturandyrlar – diýip, oňa gyjalat berdi.
Şol wagt orslaryň ünsüni edilýän hüjümden sowmak üçin, birnäçe türkmen
atlylary uly galadan okdurylyp çykdylar-da, pozisiýada duran goşunyň çep
tarapyndan «Alla» diýip, at goýdular. Olaryň garşysyna awangardyň kuralylardan
ybarat iki rotasy çykdy. Gylyç syryp, gykuwlaşyp gelýän türkmen ýigitleri olar
bilen ýüzugra garpyşdylar. Göze ilmez çaltlykda iňňän ussatlyk bilen ýarag hem at
işledip, kazaklaryň hataryny mazaly seýrekletdiler. Bu ýagdaýy synlap duran
general Lomakin pereýaslaw dragunlarnyyň bir eskadronyna, şeýle hem meýletinçi
dagystanlylaryň ýüz atlysyna türkmen ýigitleriniň çep gapdallaryndan çözmaklygy
162
buýurdy. Uly bolmadyk depejigiň arka ýüzünde duran birnäçe ýüz atlydan ybarat
saýlama otrýady hem kömek hökmünde olaryň yzyndan ugratdy. Garşydaşlarynyň
san taýdan barha artyp barmagy türkmen ýigitlerini eýmendirmedi. Ýöne, pyýada
goşunyň üznüksizlik bilen atýan oklaryndan ýaňa çekýän ýitgileriniň gitdigiçe
köpelemegi welin, olary isleseler-islemeseler yza çekilmäge mejbur etdi.
Şondan soň türkmenleriň goşmaça kömege gelýän ýollaryny kesmek üçin,
general Lomakin, atyjylary uly gala bilen kiçi galany birikdirip duran egri haýaty –
agyly gapdaldan oka tutmaklygy buýurdy. Ýöne, haýaty oka tutmak üçin, kiçi gala
ýanaşyk oturan harazyň duşundan geçmeli. Harazyň uly bolmadyk howlusynda
bolsa, iki ýüze golaý atlysy bilen Garabatyryň hut özi bukuda dur. Orslar welin ol
ýerde asla adam bardyr öýtmeýärdiler. Şonuň üçinem, Garabatyryň ýigitleriniň edil
duýdansyz gelen çabga ýaly üstlerine ok ýagdyryp ugramaklary olary diýseň kyn
ýagdaýa saldy. Bir zarbada soldatlaryň ýigrimä golaý ellerini-aýaklaryny
kelemenledişip atdan agdylar. Entek at üstünde oturanlary bolsa bir-ä olara, birem
gum garbaşyp ýatan eýeleriniň daşynda horguryşyp, uýanlaryny süýreşip ýören
atlara, soňam gyzgyn gülleriň gelýän tarapyna seredişdiler-de, hemmesi bir wagtyň
özünde diýen ýaly, agzybirlik bilen harazy oka tutup başladylr. Lomakin kömek
üçin olara-da bir atly otrýad iberdi. Sany artan kazaklar howlynyň daşyna
aýlandylar. Käbirleri erjellik bilen haýata dyrmaşsa käbirleri onuň pesräk ýerlerini
tapyp, daşynda duran ýerlerinden içindäki ýigitleri tüpeňläp başladylar. Hä
diýmänem dürli taraplardan böküşip, howlynyň içine döküldiler. Ýigitler kyn güne
galdylar. Soldatlar öz ýanlaryndan olaryň hemmesi ellerini göterip aman dilärler
öýtdüler. Emma, Garabatyryň gylyjyny syryp soldatlaryň üstüne topulmagy
beýlekilere-de duýduryş bolup hyzmat etdi. Şondan soň tüpeň sesleri azaldy-da,
çaknyşýan gylyçlaryň «jarkyldysy», «ah-wah» köpeldi. Elhenç gyrlyşyk başlandy.
Soldatlaryň käbiri garjaşma goşulman, haýatyň üstünde oturan ýerlerinden
diduwana mündürip, ýigitleri çigit çigitlän ýaly ýeke-ýekeden çöpledi oturdy.
Özlerem ýigitleriň iň gaýduwsyzlaryny, iň batyr hem edermenlerini, gylyç
işletmäne ökdelerini saýlap-saýlap atdylar.
Bu ýagdaýa gözi düşen Garabatyr atylyp bardy-da, bir bökende haýatyň
üstünde häzir boldy. Ýüzüniň ugruna «awa» kellesi gyzandygy sebäpli dünýeden
bihabar «paýradyp» oturan iki sany soldatyň kellesini ýere togalady. Kelleleriň birä haýatyň daşyna, birem «pat» edip içine gaçdy. Göwreleriniň welin, ikisem
«gürpüldäp» iç tarapa ýykyldy. Tüpeňlerini gözledilermi, nämemi göwreleriň
ikisiňem elleri esli wagtlap töwerek-daşyny sermendi, barmaklary bolsa ýer
dyrmady.
163
Haýatyň üstündäki soldatlaryň biri ör turdy-da, tüpeňiniň nilini Garabatyra
tarap öwürdi. Emma başy aýlanan bolsa gerek, deňagramlylygyny saklap bilmän
çiňarkan gaýtdy. Ýere düşüşi ýalam ýigitleriň biriniň gylyjyna gabat geldi.
Şondan soň soldatlaryň galanlaram haýatdan böküp-böküp düşdüler-de,
howlynyň içindäki garjaşma «oýnuna» goşuldylar.
Hernäçe erjellik görkezselerem, harazyň içindäki ýigitleriň san we ýarag
taýdan agdyklyk edýän duşmanyň öňünde uzak durup bilmediler. Ýüz ellä golaý
ýigidini ýitiren Garabatyr, sanlyja atlysy bilen baryp, Jyýky batyryň kiçi galany
gorap duran ýigitlerine goşuldy.
Harazy ele salanlaryndan soň, orslar uly gala bilen kiçi galany birikdirýän
haýaty top okuna tutup başladylar. Toplum-toplum bolup, haýatyň düýbi bilen uly
galadan kiçi gala kömege gelýän we kiçi galadan uly gala tarap ýaralylary
goltuklaşyp, barýan ýigitleriň top okundan ýaňa çekýän ýitgileriniň möçberini söz
bilen beýan eder ýaly däl. Hatda birnäçe toplumyň barysynyň birbada guma
garylan ýa-da gum bilen bilelikde asmana sowrulyp gidýän pursatlaram bolýar.
Soňabaka aýak üstünde hereket edip ýörenlere garanda leýs bolup, biri-birine
kaklyşyp ýatan maslyklaryň sany has köp göründi. Bu görnüş aw düzgünini
bilmeýän, bir topar zalym awçylar tarapyndan bir süri keýgiň kert gaýa gabalyp,
keýpihonlyk bilen gyrlyşyna meňzedi. Şeýle-de bolsa, her gezekki
«gümmürdiden» soň emele gelýän sansyz jesetleriň üstünden böküşip, aralaryndan
ätmerleşip gelýänleriň sany köpelmese azalmady. Olaryň gaýduwsyzlyklary, çat
maňlalarynda iki gözleriniň içine seredip duran ajaldan eýmenmezlikleri soldatlary
ýene bir gezek haýran galdyrdy. Şeýle hem olar özleri tarapyndan „agyl“ diýlip
atlandyrylýan şol haýaty topa tutmaklygyň ýerliksizdigine-de, bar okuňy atyp
gutaraýanyňda hem gyrlyp gutaraýmasalar uly galadan çykyp gelýänleriň yzynyň
üzülmejekdigine-de göz ýetirdiler.
Bu hakda depejigiň üstünde daş-töweregini synlap duran Lomakinem
oýlanman durup bilmedi. Şonuň üçinem ol:
– Şular ýa-ha san bilenoklar, ýa-da ölüm diýlen zadyň nämedigini bilenoklar
– diýip, öz ýanyndan pyşyrdady.
Onuň bu pikirini derhal tassyklamakçy bolan ýaly, ol wagt uly galanyň
derwezesinden pyýada ýigitleriň täze bir tapgyry çogup çykdy. Ýöne, olar öňküler
ýaly haýatyň düýbi bilen kiçi gala tarap gaýtmadylar-da, hüjüm etmek üçin
goşunyň çep ganatyna tarap aýlandylar.
Muny görüp Lomakin başyny ýaýkady we olaryň üstüne çozmak barada
dragunlara görkezme berdi. Buýruk ýerine ýetirildi. Raketa batereýasy bolsa
türkmenleriň üstüne ot ýagdyrmak bilen dragunlary gorady.
164
Ýer sydyrdyşyp, «wazyrdaşyp» gelýän gyzyl ot ýigitleri äm-säm etdi.
Dogrusy olar ilk-ä onuň nämedigini bilmän kösendiler, soňam:
– Hem, uzaga, hem çalt atýan tüpeňiň bar, topuň bar, ýeri indi munyň näme
diýsene – diýşip ýerli-ýerden hüňürdeşdiler. Goranmak üçin bir düwüre duwlanyp,
ýapyrylyp ýatan jahyl ýigit bolsa üstünden uçup barýan raketa tarap gözüni
gymşaýdyp seretdi-de:
– Häý, bigaýrat bajyňy ...keýinler... – diýip, erbet sögündi. – uruşjak
bolsaňyz geliň, gylyja gireliň-dä...
Oňa çenlem dragunlar golaýa geldiler. Tekeleriň iň gowy görýän hem ökde
tärleri bolan «garjaşma» urşunyň emele geläýmegi gaty ahmaldy welin, raketalaryň
gelýän tarapyndan şol dem gülle baram ýagyp başlady. Şonuň üçinem, ýigitler bu
gezek duşmana çigit ýalyjagam zeper ýetiribilmän yzlaryna dolandylar. Ýöne, uly
gala tarap däl-de, içinde Garabatyrdyr Jyýky batyryň ýigitleriniň ýerleşen ýeri
bolan kiçi gala tarap çekildiler.
Emma olar kiçi gala ýetip bilmediler. Çünki, ýene-de toplar «gümmürdeşip»
başladylar. Ýarylýan her bir snarýad duşmanyň ýüzlerçe urşujysynyndanam köp iş
bitirýärdi. Kiçi gala tarap ýegdekleşip barýan ýigitler ädimsaýy bäşläp, onlap pida
çekdiler. Mahlasy, kiçi gala ýetýänçäler, ýap-ýaňyja uly galadan çykyp çozuşa
gaýdan syrdam bitin ýigitlerden bary-ýogy bäş-üç oýnam ýaraly galdy. Olaram
indi kiçi gala tarap däl-de, aýaklaryny süýreşip, ýer bagyrtlaşyp dert-azar özlerini
uly gala atmak bilen boldular. Şol baryşlaryna-da gollaryny galdyryşyp «jynssyzjynssyz» gygyryşdylar. Kömege çagyrdylar. Derwezeden ylgaşyp çykan birnäçe
adam olary süýrekleşip alyp gitdiler.
Şondan soň «agylyň» gatnawy kesildi. Lomakin uludan demini aldy. Az
wagtlyk säginen goşun özüni täzeden tijäp, uly gala tarap ümzük atdy. Goşundan
yza galyp gabawa düşmezlik üçin, Garabatyr bilen Jyýky batyram ýigitleri bilen
kiçi galadan çykdylar-da uly gala çekildiler. Başga-da onda-munda, iki ýeke
bukulyp galan ýa topardan tazyganlar bar bolsa, dürli ýollar bilen ählisi özüni gala
atdy.
Hälem bolsa duşmany uly gala golaýlatmazlyk niýetinden el üzmedik
Berdimyrat han bilen Gurbanmyrat işan atly ýigitleri topar-topar edip ýagynyň
üstüne iberdiler we söweş hereketlerine şol ýerden gözegçilik etmek üçin, özleri
ýene-de Diňlidepä tarap ugradylar. Atlylar galadan atylyp çykdylar-da, iki bölege
bölünip, eýýämhaçan diwary alkymlap gelen terek kazaklarynyň batareýasynyň
üstüne howala boldular. Emma, tereklileri gapdallap gelýän kabardinler gara