Ýere gaçan ýyldyzlar - 40

alamatlandyrmak üçin gollaryny giňden gerdi. – Da! Ty Ene! Ene! Ene-e-e!!!.. –
Sesiniň soňy paýawlap ýetişmänkä-de özüni Enehakydanyň aýaklarynyň aşagyna
oklady. – Ene! Men seni gözledi! Gökdepe gözledi, Aşhabat gözledi, no, tapmady.
Köp-köp sorady, opýat tapmady. Men seni wsegda ýatlady. Tam sebýa w dome
tože ýatlady. – Komandir hasanaklap ýerinden galdy-da, ellerini asmana serdi. – O
bože! Spasibo tebe! – Şondan soň, ol Ruhy batyra tarap eňegini taýzartdy. – Ene,
bu senki adam? Muž? – Enehakyda çalarak başyny atandanam Ruhy batyry
alkymlap uly şowhun bilen sözüni dowam etdirdi. – Ponimaýte?.. Geok-tepe..
Kala... Uruş... Men ýaraly... Men ýesir... Plennyý... – Komandir Enehakyda tarap
tutuş göwresi bilen owsun atdy. – Ene... potom Baýramgül daýza... Ýeşe Molla
aka... Hammusy meni saklady... Bejerdi. Woobşem leçili... Men ýakşi boldy... Soň
Skobelew keldi, men kitdi. Rossiýa bardy, bolşewik boldy, rewolýusiýa gatnaşdy,
göreşdi, sizi uran ak patyşany ýykdy, potom opýat Türküstan geldi. Za wlast
sowetow göreşdi. – Çägä oýkalandygy zerarly çaňjaryp duran maňlaýyny ol ýenede Enehakyda tarap öwürdi. – Men seni gözledi, potomu to saňa: seňki galany
ýykan ak patyşa indi ýok, diýmek isledi. Seňki begendirmek isledi. Men sen üçin
gyzyl boldy. Sen üçin rewolýusiýa etdi. Za Geok-tepe ar aldy. Men indi seni
gördi, maksat ýetdi. Ors patyşa kotoryý zawoewal Ahal, indi ýuk. – Ol şatlykly,
ýylgyryp gollaryny gerdi – Kuku!..
– Adam pahyr ölmese ahyr bir gün birek-birege dahyl boljak ekeni-ow... –
diýip, Enehakyda başyny ýaýkap durşuna öz-özi bilen gürleşýän ýaly ýuwaşja
seslendi. Bir wagtlar öz öýünde ýesirlikde bolan, indem uly goşunyň öňüni tartyp,
458
ikinji gezek Ahala ot sowrup, gylyç syryp gelen Aleksandr Iwaşowyň, ýüzüne
ynjyly garady. – Sen meni begendirmek isleýärsiň, sallat, azatlyk getirdim
diýýärsiň. Hany ol seniň getiren azatlygyň? Ak patyşa diňe galanyň içini
gassaphana öwüren bolsa, seň diýýän hökümediň tutuş Garaguma gan çaýkady...
Men munuň nämesine begeneýin?
Iwaşow onuň aýdanlaryna doly düşünmese-de, garaz, manysyny aňdy.
– Ni,ni, biz ýakşi. Kyzyl ýakşi. Dlýa sowetskoý wlasti baý, karib, hamusy
bir deň. No, baýem sowetskiý wlast ne nužen. Olar indliz dosty. Indliz olary ol
türkistany aljak isledi...
– Siziň hemmäňiziňem niýetiňiz şol, sallat. Siziň hiç biriňizem bu ýere
türkmeniň gününi gowulandyrmak üçin geleňzok. Öz bähbidiäizi arap gelýäňiz.
Siz öňki gezek geleniňizde-de, şu gezek geleniňizde-de şol maksat bilen geldiňiz.
Size ýer-ýurt, mal-mülk, aňsat gazanç, mugt eklenç, baýlyk, gul, hyzmatkär, goýun
eti, haly, at gerek. Reňkiňiz üýtgese-de, pygly-päliňiziň şol bir durşy. Ak
patyşanam siz biziň üçin däl-de, tagtyna özüňiz çykmak üçin ýykdyňyz. Ak patyşa
bakna boldy, gyzyl patyşa bakna boldy, türkmen üçin tapawudy ýok – Enehakyda
bir ädim yza süýşdi-de, öňküsindenem has dözümliräk gepledi. – Ýok, sallat, bize
siziň bu zeýilli azatlygyňyz gerek däl. Biz ak patyşanyň raýatlygynam kabul
etmedik, gyzyl patyşanyňkynam etmeris. Biz diňe orsuň iň soňky salladynyň
ülkeden çykyp giden güni özümizi erkin duýarys. Şoňa çenli geçiren günlerimiziň
hemesini baknaçylyk hasap ederis. – Enehakyda uludan demini aldy. – Şonuň
üçinem, meni begendiresiň gelýän bolsa git! – Ol Iwaşowyň otrýadyna tarap elini
serdi. – Bu, jeňňimaglubaňam al-da, git. Özüňem juda basym git. Gelen yzyňy ýel
çalmanka git. Ýurtdan çyk. Bar-da, öz öýüň aladasy bilen bol. Gaýdybam gelme.
Gelseňem oksuz, ýaragsyz gel. Ýagşy niýet bilen gel. Myhmançylyga gel. –
Enehakyda guýa tarap elini salgady – Honha suw! Içiň! Atlaryňyzam ýakyň,
gaplaryňyzam dolduryň. Isleseňiz goş ýazdyryň, biz sizi taňry myhmany, köne
tanyşmyz hökmünde myhman alaly. Mal soýup hezzetläli. Ýöne, töwirden soň
göni yzyňyza gidiň...
Enehakydanyň ýüreginden syzdyryp aýdan bu sözleri gzyl komandire diýseň
güýçli täsir etdi. Şeýle-de bolsa ol öz ynanjyna, galyberse-de gulluk borjuna görä,
bolşewikleriň düzgüniniň ak patyşanyňka garanda kän-kän adalatly boljakdygyny
Enehakyda-da, aýalynyň aýdýanlaryny baş atmak arkaly makullap duran Ruy
batyra-da, kem-kemden daşyna ýygnanyşyp ugran beýleki çarwalara-da dert-azar
düşündirjek boldy. Janykdy. Gala söweşinde patyşa goşunyna garşy ähli hanbegler bilen bilelikde deň durup söweşen, hatda şol söweşe ýobaşçylyk eden, gala
synandan soň ak patyşa gulluga durup, birnäçe gezek Peretburga gidip gelen we
podpolkownik çinine eýe bolan, Marynyň Orsyýede uruşsyz birikmeginde uly rol
459
oýnan Magtymguly hanyňam bolşewikleri güler ýüz bilen garşy alandygyny uly
hyruç bilen tymsal getirdi.
– Gepem şonda-da... – diýip, ahyry Ruhy batyram söze goşuldy. – Şol, siziň
diýýän han-begleriňiziň messepsizliginde-dä... Düýn ant içip garşysyna göreşen
adamlary bilen ertesi saçakly gatnaşyp bilýändiklerinde-dä... Soň olardanam ýüz
öwrüp, palçawikleri gujak açyp garşylandyklarynda-da. Biz welin ony edip
bilemzok. Edip bilmerisem. Sebäbi biziň ýasawymyz şeýle. Maksadymyz başga.
Şonuň üçinem, tagta kim çyksa-da, syýasatyňyz hernäçe üýtgese-de tä,
ýurtdan çykyp gidýänçäňiz biz siziň bilen uruş ýagdaýynda durarys. Erkinlimizi
isläris.
Iwaşow ysgynsyz ýylgyryp başyny ýaýkady. Bir zatlar diýdi. Ýöne, Ruhy batyr
düşünmedi. Düşünegem bolmady. Düşünnesem gelmedi. Ol assa ýöräp gara öýüň
sag gapdalyndaky sazagyň syk örülip, üstündenem suwalan ketegiň ýanyna bardy.
Agzyna goýlan örme gapagy açdy. Elini sokup owadanja, akja kepderini çykardyda, asmana tarap oklap goýberdi. Guş göge göterildi. Kem-kemdenem belende
galdy. Galdygysaýam kiçeldi. «şapyrt-şapyrt” edip aşyr atdy.
Asmana bakyp, keltejik aýaklarynyň üstünde abşanaklap duran Iwaşow
naşyja kepderiniň oýnuna uzak wagtlap syn etdi. Gapdalynda duran uzynak
ýaşulynyň şo-ol, meşhur Guşly batyrdygynam ol diňe şondan soň bilip galdy. Has
dogrusy, güman etdi. Çaklady. Ýöne, näme üçindir bu barada dil ýarmady.
Gybyrdyklap gitdi-de, öý eýeleriniň ygtyýar bermekleri bilen suwdan mazaly
ganmaga, atlarynam suwarmaga ýetişen esgerleri nyzama duruzdy. Üç topdan
ybarat agyr artilleriýanam olaryň öňüne geçirdi-de:
– Mundan otuz sekiz ýyl ozal, Rus imperialistik basybalyjylaryndan
Gökdepe galasyny gorap, gaýduwsyz gahrymançylyk görkezen Ahal ilatynyň
şanyna üç gezek zalp bilen ot açyň!.. – diýip, buýruk berdi. Toplaryň
gümmürdisinden ýaňa çöl sarsdy. Müňlerçe ýyl bäri
beýle zenzele görmän
meýmiräp ýatan gum gerişleriniň üstündäki gyzgylt ürgün çägeler peslige tarap
zire-zire bolup ykdylar. Guşly batyryň ketegiň daşynda, iým çokuşyp,
«gummurdaşyp” ýören beýleki kepderileriniňem barysy birden «güsürdeşip”
asmana göterildiler. Hälki akja owlagam «lägirip” öýden çykdy-da, nirä gitjegini
bilmeýän ýaly duran ýerinde telim ýola pyrlandy. Şol wagtam gara öýüň açyk
gapysyndan Arzuwyň ýüzi göründi, soňam özi towsup çykdy-da, ata-enesiniň
duran ýerine tarap gaýtdy. Ilk-ä topuň sesinden erbet gorkan, soňam bar zadyň
gowulykdygyna gözi ýeten adamlaram, oglan-uşakdyr, gyz-gelinlerem ýekedenikiden öýlerinden çykyşyp başladylar. Umydyň aýaly Dünýä-de çykdy. Ol ýuwaşja
ýöräp adamsynyň ýanyna geldi. Pyşyrdap bir zatlar sorady. Adamsynyň
jogabyndan soň: bolýa-la oar ýaly bolsa, diýen manyda uludan demini alyp daş460
töweregine garanjaklady. Kakasyna gysmyljyrap duran gyzynyň başyny sypalady.
Gapdalyna dykylyp gelen Näzige bir zatlar diýdi. Düşündirdi. Näzik başyny atyp
gaşlaryny gerdi. Uludan demini aldy.
Şondan soň Hakguýa parahatlyk aralaşdy. Ruhy batyr olara işli-işleri bilen
bolmaklygy tabşyrdy. Geleli bäri onuň daşynda köwejekleşip, Iwaşow bilen
edilýän gürrüňleri diňläp duran çopanlaram assa-ýuwaş dagaşdylar. Baryp göni
öýüne girenem, egri taýaklaryny eginlerine atyşyp, şol ýerden ýene-de mal üstüne
gidenlerem boldy.
Ugramazlarynyň öň ýany hoşlaşmak üçin Iwaşow ýene-de Ruhy batyryň öz
maşgalasy bilen topbak tutup duran ýerine geldi.
– Körjek, körmejek, razy boljak... – diýip, başlanda sesi diýseň gamgyn çykdy.
Ruhy batyryň, Umydyň elini gysanda gözlerine ýaş aýlandy. Soň ol ýene bir gezek
Enehakyda baş egdi. Onuň birwagtlarky, owadan keşbini ýadyna saljak bolup
kösendi. Şonda ol bir wagtlar, bir zatlara imrinen ýüreginiň töründe bir ýerde
süýjümtik yza duýdy. Süňňi sarsdy. Saly gowşady. Şeýle-de bolsa basym özüni ele
aldy. Mümkin boldugyndan ýüzüne şadyýanlyk alamatlaryny çaýmaga çalyşdy. Öý
eýeleriň hersiniň ýüzüne seredip zoraýakdan şylgyrdy. Edil ýaş ýigit ýaly
göwresini göneltdi. Tagaşyksyz kelte aýaklarynam jüpledi-de, goşun generalynyň
öňünde raport berýän kiçi çinli ofiser ýaly sag elini papagynyň gaşyna ýetirip,
harbylarça çest berdi.
– Hoş! Hammusy sag bolsun!..
Ol ýene bir zatlar diýjek boldy-da, damagy dolup yzyny aýdybilmedi.
Hamsykdy. Elini aşak goýberdi. Goşuna tarap öwrüldi. Baryp atlandy. Esgerlerine
ugramak barada buýruk berdi. Öý eýelerine tarap täzeden bakmana welin mejaly
bolmady. Şol wagt ol atyň üstüne göterilip mündürilen aglak çaga meňzedi.
Ol diňe iki alaň aşandan soň at başyny çekdi-de, gaňrylyp guýa tarap seretdi.
Şonda onuň gözi ak depäniň üstünde ülker deý toplanyşyp duran hümere düşdi.
Olar Ruhy batyr, Enehakyda, Umut, Dünýä we Arzuw. Şeýle hem olaryň birnäçe
goňşy-golamlary. Olaryň daşyndan aýlanyp, bökjeläp ýören akja owlajygy welin ol
saýgarmady. Ençeme wakalary başyndan geçiren türkmen halkynyň şanyna dikilen
baýdak kimin pasyrdap duran Enehakydanyň egnindäki ýaşyl köýnek şol wagt
onuň gözýne näme üçindir entek döwlete öwrülip ýetişmedik türkmen halkynyň
geljekki tugy bolup göründi.
Guşly batyryň ak kepderisi bolsa, ýeriň ýüzi bile nassa-ýuwaş süýşüp barýan
goşunyň kä öňüne düşüp, kä ardyna aýlanyp, käte bolsa dik depesinde perwaz
urup, ugradyp gidip barýar. Ol diňe goşun Hakguýudan seredeniňde asman bilen
Zeminň tapyşýan ýerine ýeteninden soň yzyna dolanyp geldi. Gelişi ýalam aşak
indi-de, «pel-pelläp” käbirleri Guşly batyryň egnine, gondy. Şondan soň Guşly
461
batyryň häliden bäri Hakguýunyň üstünden “şaglap” kä eýläk, kä beýläk agypdönüp ýören beýleki kepderilerem “güsürdeşip gondular. Gös-göni ketegiň üstüne
gonanlaram, ýüzugra içine sümülip gidenlerem, galan-gaçan dänelere güýmenip
ketegiň agzynda eglenenlerem boldy. Hemmesiniň birigip «gummurdaşmaklary”
bolsa, ýeňilmedikleriň ýerleşen giň golunyň içinde üýtgeşik bir owaz bolup
ýaňlandy.
Şol wakadan soň köp wagt geçmänkä, Umydyň ogly boldy. Mollahakydanyň
hatyrasyny tutup, onuň adyna Hakyda dakdylar.
18. Türkmenistan döwletiniň döredilmegi
Tizara aklaram, iňlislerem ýurtdan çykyp gitdiler. Has takygy çykaryldylar.
Gyzyllar ýeňdiler. Ýurtda sowet häkimiýeti berkarar boldy. Belli bir sebitiň
çäginden çykyp bilmeýän hem bolsa, külli türkmen topragy boýunça henizem
baknalyga garşy göreşýän ýeke-täk güýç galdy, o-da Jünneýit han. Ýöne, onuň
ýagdaýy öwerlik däl. Çünki ol ýeke. Azlyk. Täze hökümet bolsa gün-günden
güýçlenýär. Berkeýär. Iň ýamanam onuň gerimi giň. Çägi uly. Birnäçe aýry-aýry
döwletleri öz içine alýar. Şolar ýaly äpet aždarhanyň agryndan diňe bir türkmen
ýurduny ýa-da onuň bir sebitini aýratynlykda alyp çykmak asla mümkin däl.
Belki, şol zatlar barada pikir edendir, 1918-nji ýylyň 25-nji noýabrynda, Söwet
häkimiýetini ýykmak üçin Dörtgüldäki eden söweş çäreleri şowsuz
tamamlanandan soň, Jüneýit han bilen uruşmazlyk barada şertnama baglaşypdy.
Şol ýagdaýdan peýdalanyp, Zakaspiý frontunyň ştaby ondan front üçin 700 atly
ibermegini haýyş edipdi. Emma, Jüneýit han oňa razy bolmandy. Iberäýdigi öz
nökerleriniňem Eziz hanyň nökerleriniň gününe düşerinden, bir bahana bilen
olaryňam ýaragsyzlandyrylaýmagyndan ätiýaç edipdi. Emel bilen özüni güýçden
gaçyrjak bolýandyrlar öýdüpdi. Bardy-geldi ibermeli bolaýanda-da öwezine iňňän
köp mukdarda pul talap edipdi. Üstesine-de, öz iberjek nökerleriniň Oraz serdaryň
ýa-da Eziz hanyň garşysyna ulanylmaly däldigini sowet häkimetiniň öňünde şert
edip goýupdy. Muňa bolsa ştabyň işgärleri razy bolmandylar.
Megerem, şol sowuklyk şertnamanyň bozulmagyna sebäp bolan bolsa gerek, 1920nji ýylyň başynda Jüneýit han ýene-de sowet häkimiýetine garşy baş göterdi.
Bedirkentde, Gazawatda gazaply çaknyşyklar bolup geçdi. Ýöne, ol soweş çäreleri
barybir ýene-de gyzyl goşunyň peýdasyna gutardy we han öz ýakyn adamlary bilen
guma, Akjaguýa çekildi. Bolup geçýän bu wakalardan elbetde, Hakguýudakylaram
habarlydylar.
1921-nji ýylyň ýazynda bolsa, Hakguýudakylar Han işan diýilýän bir adamyň
ýolbaşçylygynda Owganystandan, Şyhym sülgüniň ýolbaşçylygynda Eýrandan
462
Jäneýit hana müňlerçe tüpeň, pulemýot, ok, däri we başga-da birnäçe harby
maksatly harytlaryň getirilendigini eşitiler. Ýöne, şol harytlary alanyndan soňam
onuň näme üçin tutuş üç ýyllap hiç-hili harby hereketleri amala aşyrman sessizüýnsiz ýatandygyna welin, düşünip bilmediler.
1924-nji ýylda, Jüneýit hanyň Palçykly diýen ýerde ornaşan döwürleri oňa
goşmaça kömek hökmünde Owganystandan ýene-de 270 düýe ok-däri gelendigini,
şondan soň onuň ähli güýjüni bir ýere jemläp, sowet häkimiýetine garşy gaýtadan
aýaga galandygyny, sähel wagtyň içinde Daşhowuz, Maňňyt, Şabat, Gazawat,
Haňka ýaly etraplary eýeläp, ýene-de Hywa howp salyp ugrandygyny
eşidenlerinde welin, ýeňilmedikler edil çaga ýaly begendiler. Şu gidişine gidiberse,
onuň öz sebitlerinde doly ýeňiş gazanyp, beýleki türkmen welaýatlaryna tarap
süýşmegine, aýaga galdyryp, ýurdy basybalyjylardan doly halas etmegine gör indi
näçenji gezekdir umyt bagladylar. Şeýle mümkinçiligiň döräýen pursady äm-säm
bolup durmaz ýaly, hany irikgä etmän, «häh» diýeninden «mäh» diýýäge-de
alnyna barar ýaly, aşaklyk bilen, öz aralarynda bölek-bölek otrýadlar düzdüler, bu
gezegem öňki ýaly olara onbaşylar, ýüzbaşylar bellediler. Her guýuda harbytürgenleşik işlerini geçirdiler. Esasanam öň uruş görmedik ýaş ösdürimlere söweş
tärlerini, düzgün-nyzamlaryny öwretdiler.
Emma olaryň begençleri uzaga çekmedi. Gyzyl goşunyň birleşen güýçleri Jüneýit
hanyň nökerlerini çym-pytrak edipdir, onuň özi bolsa ýene-de guma çekilipdir,
diýen habar olary edil çapyp barýan atyň ýüzüne urlan ýaly etdi. Olar ýene-de
ýaraglaryny söküp ýagly keçelere dolamaga, çöpe sokmaga, guma süsdürmäge,
ýygnan nökerlerini dargatmaga mejbur boldular.
Şol ýylyň güýz aýlary gelip ýeten geň habar welin ýeke bir Hakguýudakylaryň däl,
eýsem gum içine ýaýran ýeňilmedikleriň ählisiniňem aklyny haýran etdi. Ol
habarda sowet hökümetiniň hut özüniň, öz düzümine girýän başga-da birnäçe
döwletler bilen bir hatarda, türkmen topragyny hem Türkmenistan Sowet
Sossialistik Respublikasy diýip ýylan edendigi barada aýdylýardy. Bu türkmen
döwletiniň döredendigini aňladýardy. Bu, elbetde, çözgüdini tapyp, amala aşyryp
bilmedik hem bolsalar, Jüneýit han, Eziz han, Oraz serdar, ondan aňyrda Nurberdi
han, Gowşut han ýaly han-begleriň, serkerdeleriň öňlerinde goýan maksatlarydy,
Magtymguly Pyragy ýaly akyldar şahyrlaryň edip giden arzuwlarydy, galyberse-de
tutuş halkyň islegidi. Guwanmaly, begenmeli zatdy. Bu hut şeýle hem boldy.
Muňa hemmeler begendiler. Tutuş türkmen halky bilen bilelikde gum içinde oturan
ýeňilmediklerem begendiler. Ur-tut toýa başladylar. Hersi öz guýusynda toý tutan
gumlularyň barysy soňy bilen Hakguýa ýygnandylar. Biri-birlerini, Ruhy batyry,
Enehakydany täze dörän döwlet bilen gutladylar. Şeýle ägirt uly meseläniň
duýdansyz ýagdaýda, öz-özünden onda-da basybalyjylaryň özleri tarapyndan şeýle
463
aňsat çözülip oturyberendigine haýran galdylar. Iwaşowyň aýdyşy ýaly, sowet
hökümediniň hakykatdan-da adalatly ekendigine, türkmen döwletini döretmek
bilen ak patyşanyň ýalňyşyny düzetmek isländigine, basym özleriniňem ýurtdan
çykyp gitjekdiklerine ynandylar. Mal soýdular, şatlandylar, at çapdyrdylar, göreş
tutdurdylar, bagşy aýtdyrdylar. Bu toýuň çykdajysyndan hiç kim çetde durmady.
Hiç kim, hiç zadyny gaýgyrmady. Telim günläp märekäniň ähli gürrüňi orslaryň
indi haçamrak ýurtdan çykyp gitjekdikleri, özleriniňem kem-kemden oba tarap
süýşüberselerem kem bolmajakdygy barada boldy. Haýal etmän, Ruhy batyryň
ýolbaşçylygynda on-on iki adamdan ybarat wekilçilikli topary täze dörän türkmen
döwletiniň ýolbaşçylarynyň ýanyna ibermek barada teklip edenlerem boldy. Çünki,
täze döwletiň başynda oturanlaram eýýäm türkmen ýigitlerimişin. Olaryň bir-ä
asyl, bir wagtlar Gowşut hanyň sag goly bolup gezen Täçgök serdaryň oglumyşyn.
Ol indi gumlularam öz ganatynyň aşagyna alar. Biz indi ýene-de öňkümiz ýaly
erkin ýaşarys. Baknalykdan halas bolarys. Biz şu güne köp garaşdyk, ine, ahyrsoňy
oňa-da ýetdik „ýaşasyn gyzyllar“, diýip, arkan-ýüzün gaýyşanlaram tapyldy. Şeýle
paýhasly hereket edendigi üçin, Lenini pygambere deňänlerem boldy.
Ýöne, Enehakydadyr – Ruhy batyr ýaly adamlar bu zatlara düýbünden başgaça
garadylar. Dogry, olar birbada halkyň badyny almak islemediler, kynçylyk baryny
gördüler, gam baryny çekdiler, goý, biraz begensinler, şatlansynlar, diýdiler. Içki
duýgularyny äşgär etmekden saklandylar. Ýöne, öňli-soňly ençeme güne çeken toý
dabarasyndan soý geçirilen çynlakaý maslahatda welin, Ruhy batyr özüniň oýhyallaryny halka anyk hem açyk beýan etmän durup bilmedi.
─ Elbetde ýalanam bolsa hoş habar ýagşy – diýip, ol uludan demini aldy-da, daştöweregini gallaşyp oturan ýaşulydyr-ýaş kiçileriň ýüzüne ýeke-ýeke seredip
çykdy. – Bu habaryň owazy gulaga ýakymly. Howalasy belent. Tagamy datly.
Şunça günläp, şunça toý tutulmagyna, şagalyň edilmegine mynasyp. Ýöne... –
Hamala ol ýakymsyz bir zat aýdaýjak ýaly, oturanlaryň barysy birden Ruhy batyra
tarap üşerildiler. Arasy daşraklar bolsa şol aralygy gysgaltmak üçin bir gulaklaryny
oňa tarap keýerdip, aşak-aşak ýapyrylyşdylar. Ruhy batyryň özem soňky aýtjak
sözleri hemmelere doly eşidiler ýaly göwresini dikeldip boýnuny süýndürdi. Sesine
bat berdi. – Ýöne, barymyzyň bir zada berk düşünmegimiz gerek, ýagny, bu
döwletimiz biziň o-ol, arzuw edýän döwletimiz däl. Has takygy ady biziňkem
bolsa, özi biziňki däl... – Ol pikirini has aýdyň beýan etmek üçin, säginip, has
degerli, düşnükli söz gözledi. Bütin durky bilen düýrükdi. – Dogry-y, biziňkiligine
biziňki, ýöne, biziň ygtyýarymyzda däl. Biz diýip men ýeke özümizi däl-de, ähli
türkmen halkyny göz öňüne tutýan. Bu döwlet biziň hiç birimiziňkem däl. Edil
öňküsi ýaly jylawy ony guran adamlaryň elinde. Onuň aňyrsynda ýene-de ors
hökümedi dur. Öň Nekelaý patyşa depämizde gamçysyny bulap duran bolsa indi
464
onuň ýerine Leýlin otyr. Hiç hili üýtgän zat ýok. «Kaspiniň aňyrsyndaky oblast»
sözüni «Sowet Türkmenistany» diýen söze çalyşanlary bilen üýtgän zat bolmaz.
Meniň pikirimçe, olar muny türkmenleri Orsyýetde oturan ýerlerinden has
arkaýyn, türkmenleriň hut öz eli bilen dolandyrmak üçin şeýtdiler. Döwlet başynda
oturdylan şol türkmen ýigitlerine men akmak ýa nadandyrlar diýip biljek däl.
Nämäň-nämedigine düşünýän däldirler, duşmanyň sapalagyna köre-körlük bilen
eýerýändirler diýen düşünjedenem daşda. Olaram şu wagt edil biz ýaly bu täzelige
çyn ýürekden begenýändirler, öň türkmen topragyny gana çaýkan ak patyşany ýok
eden güýç hökmünde bolşewiklerden kän-kän gowulyklara garaşýandyrlaram,
özleriniň hakykatdan-da garaşsyz, özbaşdak döwlet boljakdyklaryna umydam
baglaýandyrlar. Şunuň üçin olar öz halkyma, öz ýurduma edýändirin öýdüp, täze
döwlete ak ýürekden hyzmat ederler, janam çekerler, ýöne, ahyrsoňunda barysy
puç bolup çykar, bir gün geler, şonda eden hyzmatlary üçin muzdlary gara gylyç
bolar. Olary gerek ýerine çenli ulanarlar, boldum eden günlerem oturaga-da
başlaryny iýerler, süýeklerini gemrerler. Soň olaryň ornuna türkmeniň başga bir
ogulllaryny goýarlar, ýöne özünden öňdäkileriň düşen gününden gözi gorkan o
ýigitler bulara görä birneme ätiýaçlyrak bolarlar, olardan soňkularda bolsa asla,
ýürek, öt bolmaz. Sessiz-üýsiz hyzmat ederler. Baýarlaryndan soraşman özlerine
balagam satynaly bilmezler. Ojaklarynda bulamagam bişirinibilmezler. Şonuň
üçinem, bu wagtky baştutanlaryň ýanyna barşymyzam edil Eziz handyr, Oraz
serdaryň ýanyna barşymyzdan enaýy bolmaz. Belki, onça-da bolmaz. Çünki, olar-a
güýç, guramaçylyk taýdan ejizräk hem bolsalar erkindiler, hiç kime göz-görtele
elgarma däldirler, hatda goşulaýan wagtlaram ne gyzyllara, ne aklara doly boýun
egmändiler, berilýän buýruklara köre-körlük bilen eýgermändiler, ýönetemräk hem
bolsa, hiç kimiň tabynlygynda bolmadyk, özbaşdak döwlet döretmekligiň
höwesindediler. Jüneýit han-a häzirem şol höwes bilen hereket edip ýör. Ýöne, indi
o-da öz umyt-arzuwlarynyň howaty-hyýata öwrülip ugranyna göz ýetirene
meňzeýär. Şonuň üçinem ol köpden bäri hereketsiz ýatyr. Häzir täze hökümediň
olam, bizem öz tarapyna çekesi gelýändir. Her hili mylakatly sözler, ýaraşyklar,
geleşikler taýýarlaýandyrar. Ýanlaryna barsak bize-de: „Her niçik hem bolsa atababalaryymzyň arzuwy hasyl boldy, döwlet gurduk, geliň-de sizem bize goşulyň“,
diýerler. Olar şu sözi Jüneýit hana-da aýdarlar. Egerde, ol teklibi birimizdenbirimiz kabul edäýsek, onda şony kabul eden tarapy kabul etmedik tarapyň
garşysyna sürerler. Birimizden birimiz kabul etmedik halatymyzda-da şol ýagdaý
gaýtalanar. Egerde, hiç birimizem kabul etmesek, onda olar şol iki tarapyň üstünede goşun sürerler. Tä, ýok edýänçäler ynjalmazlar. Ynjalmazlaram,
ynjaltmazlaram. Çünki, bular öňkülere görä has aç. Bulary ýeke bir ýer-ýurt däl,
arzan et, mugta ýakyn çörek tölegsiz işçi güýji gerek. Syýasatda, etmeli işlerini
öňküler etdi. Tä, Owgan serhedine çenli çägini giňeltdi, bular indi şol zatlaryň
465
hözürini görmeli. – Beýnisine agram salyp gepländigi zerarly Guşly batyr
ýadadymy, nämemi, sözüne dyngy berdi-de, barmaklarynyň ujy bilen iki jikgesini
owkalady. – Egerde, bu süýji habara imrigip olara hoş söz beräýsek oba dolanyp
baraýsak, onda şu çaka çenli çekip gelen jebirlerimiziň barysy puç bolar. Orsyýede
tabyn boldugymyz, giň Garagumyň erkinligini uly-uly şäherleriň sowuk jaýlaryna,
dar köçelerine ça;yşdygymyz bolar.
Ruhy batyr sözüni tamamlandan soň, çat maňlaýynda oturan Durdy batyryň özüne
uzadan okarasyndaky ýüzi köpürjikläp duran göm-gök düýe çalyndan tä, ganýança
içdi-de, gapdalynda oturan ýigitleriň birine geçirdi. Soň o-da şeýtdi. Märekä
dymyşlyk aralaşdy. Durdy batyr bir dyzynyň üstüne galdy-da, endigine görä,
ellerini hereketlendirip başlady.
─ Adamlar! Kimde b-başga teklip b-bar? Ýene kim näme d-diýjek? – Hiç kimden
ses çykmady. Şondan soň ol: ─ Siz erkinsiňiz, egerde täze hökümede goşulasy
gelýäniňiz bar bolsa, a-arkaýyn g-gidip blersiňiz – diýdi. – Biz bu barada-da Ruhy
batyr bilen gepleşdik. Ol bu pikire garşy däl. Şol hereketiňiz üçin h-hiç kim sizi
ýazgarmaz.
Ruhy batyr makullaýjylyk bilen baş atdy.
Ana, şondan soň welin, ullakan gara öýüň içinde «hyň» berip oturan märeke durşy
bilen gowra öwrüldi.
─ Sen nädip bize beýle sözi aýdybilýäň, Durdy batyr?
─ Biz näme, hemmämiz bir ten, bir jan dälmidiris?
─ Ruhy batyr, sen nädip oňa beý diýmäne rugsat barýäň?
─ Şunça ýyllap gulluk eden maksadymyzdan biz tä ölýänçäk dänmeris.
─ Ölsegem dänmeris.
─ Biz şu ýoly saýlap aldyk, şu ýol bilenem gideris, diýýän özüň dälmidiň, Ruhy
batyr!..
Ruhy batyr elini galdyrdy.
─ Boldy, adamlar! Men sizden razy. Ýöne, ýaňky Durdy batyryň aýdan sözüni size
ýetirmäne biz borçludyk... Adamçylykdyr... Kim bilýär...
─ Ýok, batyr, biz öz ýolumyzdan dänmeris.
─ Gylyjymyz bilen göreşip bilmesek içki duýgularymyz, ruhumyz,
çydamlylygymyz arkaly göreşeris.
─ Özümiziň baknalykdan nägiledigimizi iň bolmanda olara goşulmazlyk arkaly
bildireris.
Gowur kiparlandan soň wadalaryna wepalydyklary üçin Ruhy batyr olara ýene bir
gezek minnetdarlyk bildirdi. Soň Umyt märekä uzynly gije ýatman, hakyda aýdyp
berdi. Çünki, ýaşy altmyşdan agan Enehakyda indi uzak gürrüňçiliklere
466
ýaramaýardy. Onsoňam ol özüniň ähli bilýänjelerini, Umyda kössüni goýman
öwredipdi. Mollahakydanyň hakydasy indi üçünji nesliň aňyna dolulygyna geçipdi.
Şol günüň ertesi ýeňilmedikler şol bir ruhybelentligi bilen, guýuly-guýularyna
dargadylar.
19. Jüneýit hanyň söweş sahnasyndan düşmegi
Guşly batyryň Jüneýit han barada aýdan sözleri hä diýmän hakykata öwrüldi.
1925-nji ýylyň ýazynda Türkmenistanyň Halk Komissarlar söwetiniň başlygy,
Täçgök serdaryň ogly, Gaýgysyz Atabaýewiň hut özi Jüneýit hana ýaraşyk teklip
etdi. Onuň ýanyna bardy. Ýüzbe-ýüz oturyp gepledi. Bu sowet häkimeýetiniň
Jüneýit hana indi ikinji gezek şeýle teklip edişidi. Sowetler bu sapar Jüýeit handan
öňküleri ýaly goşun ýa ýene bir zat talap etmediler-de, gaýtam özleri oňa birgiden
eglişikleri wada berdiler, ýagny, Halk Komissarlar sowetiniň ýörite kakary bilen,
hanyň ähli emläginiň we raýatlyk hukugynyň eldegrilmesizligini ykrar etdi. Oňa
bäş müň gektar ýer berip, üç ýyllap salgytdan boşatmaklygy wada berdi.
Nökerlerine bolsa günä geçişlik yglan etdi.
Emma Jüneýit han bu gezegem ylalaşyga gelmedi. Bu meselede hem ol Ruhy
batyryň aýdyşy ýaly ýeňilmedikler bilen pikirdeş bolup çykdy. Aňyrsynda uly
döwlet duran ýerli häkimiýetleriň garşysyna uzak durup bilmejekdigine elbetde,
onuň gözi ýetipdi, ýöne, edil Ruhy batyr ýaly onuňam ýeňilesi, ýeňilenini boýun
alasy gelmeýärdi. Ol ýene-de öňki gezekkisi ýaly daşary ýurda geçer, şol ýerde
ömürlik galyp Watanyň zaryny çeker ýöne, öz ýurdunda kesekä gul bolup
ýaşamaz. Onsoňam, sowet häkimiýetiniň özüne edýän bu teklibiniň çeýe
syýasatdygyna, wagtlaýynça edilýän eglişikdigine atdan düşürilip, ok-ýaraglarynyň
ellerinden alnan güni ýigitleriniňem, özüniňem tutuş emlägi bilen bilelikde ýok
ediljekdigine, Eziz hanyň düşen gününiň öz başyna-da geljekdigine ynanýar.
Şonuň üçinem ol gepleşik mahaly Atabaýewe:
─ Günäsini geçer ýaly meniň ýigitlerim günä iş edenoklar, olar öz watanlaryny
basybalyjylardan goramak bilen sogap iş etdiler – diýdi. – Etseňiz-ä sizem şolara
ynanmaň. Olar biziň parahat oturan ýurdumyza gan çaýkadylar, gyran
adamlarynyň sany diri gezip ýörenleriňkiden geçdi, asla bular bizi adam hasap
edenoklar. Meň gorkýan zadym olaryňganly penjeleri ahyr bir gün size tarapam
uzaýmasa ýagşydyr.
Atabaýew şonda aşak bakyp, oýlanyp köp oturdy.
─ Men size düşünýän han aga. Watanperwerligiňize-de şübhäm ýok. Ýöne, nätjek,
bizem şu ýola düşüpdiris. Dogram bolsa, ýalňyşam bolsa bize indi şu ýol bilen
gitmeli borus. Soňky sözüňiz barada aýdanymyzda bolsa, nesibedir, başa näme
467
gelse görübiris. Ýöne, iki ortada halk gyrylýa. Men ine, şonuň öňüni alaly diýjek
boldum. Hökümet barybir size eýgertmez. Ol güýçli. Ine, şu barada gowuja
oýlannyň... Iň ýamanam biri-birimiziň garşymyza uruşmaly bolýas. Çünki, gyzyl
goşunyň hatarynda indi ýeke orslar däl, türkmenlerem bar... Baram däl-de, kän.
Juda kän.
Ylalaşyga gelip bilmedik hem bolsalar, Jüneýit han Atabaýew bilen dostlarça
hoşlaşdy.
─ Menem seniň ýagdaýyňa düşünýän, ogul. Ýöne nätjek, ykbal biziň ýollarymyzy
aýra saldy. Biz bir halkyň oglydyk, bir ýoldan ýöremelidik. Ýöne...
Bu habaram Hakguýa günübirin bolmasa-da, garaz, gelip ýetdi. Ruhy batyram,
Enehakyda-da, Umydam, Durdy batyram, Jüneýit hanyň gelen netijesini, beren
jogabyny makulladylar. Täçgök serdaryň oglunyň batyrgaýlygyna, mertligine,
parasatlylygyna hormat goýdular.
─ Egerde häkimiýet öz elinde bolanlygynda ol ýigit ähli zady düzedibiljek ekeni –
diýip, habar gelen güni o barada Durdy batyr bilen maslaahtlaşyp otyrka Ruhy
batyr aýtdy – Ýöne, arman kerweniň öňüni çekip barýan düýäniň üstünde
oturanam bolsa, owasary öz einde däl. Muny onuň özem duýýan bolmaly.
Gaýgysyz Atabaýew, gumlularyň eşidişlerine görä, Jüneýit han bilen soň-soňlaram
şolar ýaly terzde maslahat geçiripdir, hatlar alyşypdyr, şol hatlarda, duşuşyklarda
Atabaýew Jüneýit hana „atam“ diýip ýüzlener ekeni, o-da oňa „oglum“ diýer
ekeni. Ýöne taryhdan mälim bolşy ýaly, bu „ataly-ohluň“ ykbaly biri-birinden juda
sowa düşdi.
Şondan soňky iki ýyl parahatçylykda geçdi. Ýöne, 1927-nji ýylyň ýazynda Jüneýit
hanyň sowet häkimeýetine garşy täzeden baş göterendigi barada Hakguýa habar
geldi. Habar ähli guýulara ýyldyrym çaltlygynda ýaýrady. Gum içinde ýene-de
gaýda-gaýmalaşyk başlandy. Hanyň Ýylanly etrabynyň töwereklerindäki
söweşlerde şowsuzlyga uçrandygyny, guma çekilendigini eşidenlerinde welin,
telim gün bäri üýşüp-çaşyp, at üstünde alakjaşyp ýören gumlularyň bar keýpleri
gaçdy. Her kim lapykeçlik bilen öýli-öýüne dagady.
1928-nji ýylyň tomsunda Jüneýit hanyň az sanly nökerleri bilen Eýrana gidendigi
baradaky habara welin gumlular esli wagtlap ynanybilmän gezdiler.
Şondan soňky üzlem-saplam gelip ýeten habarlara görä, Jüneýit han 1929-njy ýyla
çenli Eýranda bolup, ondanam Owganystana göçüpdir we öňli-soňly sowet
häkimiýetinden gaçyp ol ýere özlerini atan türkmenleri bir ýere jemläpdir, olara
baş bolupdyr. Owgan döwletiniň ýolbaşçylary bilen gepleşikler geçirip, olara ýersuw äberipdir. Ýetim çagalara, dul hatynlara, hor-zarlara, garyp-pukaralara kömek
edipdir.
468
Şondan soň onuň täzeden güýç toplap, ýurda gaýdyp geljekdigi, göreşi dowam