Latin

Ýere gaçan ýyldyzlar - 06

Total number of words is 3743
Total number of unique words is 2074
31.4 of words are in the 2000 most common words
46.6 of words are in the 5000 most common words
54.2 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Şu gala girmeli däl, diýlen meselä degişli ýene bir zat aýdaýyn-la men –
diýip, ol aşaklyk bilen Berdimyrat hanyň ýüzüne seretdi.
Gurbanmyrat işan nazaryny Dykma serdar bilen Orazmämmet hana tarap
gönükdirdi.
– Soň ol Ruhy batyra tarap boýnuny
süýndürdi. – Aý, inim! Siz bir zada düşüniň. Bu ýerde syýasat ba. Çünki, ine,
ýaňyja özüňiziňem aýdyşyňyz ýaly bizde döwlet serenjamly, düzgün-nyzamly
goşun ýok. Orslaňky ýaly öýüne möhürli kagyz iberäge-de, ýigitleri gulluga
çagyryp, gelmedigini bendi edip ýa çäre görüp bilemizok. Biz häzir halky ýerýurdy goramaklyga ýa-da Allanyň adyndan çagyrmaly, ýa-ha şular ýaly bir emel
etmeli...
58
weýran etmeli! – Jyýky batyryň duýdansyz çykan bu batly sesi adamlaryň
barysyny şol tarapa üşerilmäge mejbur etdi.
– diýip Gurbanmyrat işan gala girmek islemeýänlere
bakyp ajy ýylgyrdy. – Ine, biziň bar bolubilşimiz, tertip – düzgünimiz şü! Bu gowy
zat däl. Ýöne, nätjek, häzirlekçe bolşuna görä herekt edäýmesek başga alaç ýok. –
Ol azajyk dymdyd-a, öňküsindenem pessaý hem düşnükli ses bilen sözüni dowam
etdirdi. – Maly-başy, ühli maşgalasy içinde bolsa, bala-çagasynyň duşman eline
düşjekdigini bilse hiç kim galany taşlap gidibilmez. Biz ine, şu syýasatdan ugur
alyp aýdýas o pikiri. Düşündiňmi? – Gurbanmyrat işan soňky sözýni Ruhy batyra
bakyp şoňa degişli edip aýtdy. Soňam tutuş göwresi bilen, gapdalynda oturan
Orazmämmet handyr Dykma serdara tarap öwrüldi. – Düşündiňizmi?
Şol wagt häliden bäri Dykma serdar bilen Orazmämmet hanyň arasynda
agzyny müňküldedip oturan, halk arasynda özüniň merdanalygy, gaýduwsyzlygy
bilen meşhurlyk gazanan, daýaw, biri kem altmyş ýaşly Gulbatyr serdar
Gurbanmyrat işanyň soňky soragyny özüne-de degişli hasap eden ýaly çalarak
ardynjyrady-da, goluny agraslyk bilen Berdimyrat hana tarap uzatdy.
Berdimyrat han ony irikgä etmedi.
– Berdimyrat han gamçy ýaly syrdam hem uzyn
göwresini hasam dikeltdip öýüň izine göz aýlady. – Adamlar! Sözi Gulbatyr
serdardan eşideliň...
meseläňiz-ä işan aga menem gaty bir unap baramok. Dogry, siz
ýaňy degerli tymsallar bilen öz pikiriňizi dellillendirdiňiz. Ýöne, biz bu ýerde gala
salyp galany goramak barada däl-de, halky goramak, ýurdy goramak ýagyny gala
ýetirmän gaýtarmak barada pikir etmelimikäk diýýän. Kibtiňde galkan aýlap, gylyç
salmak üçin ýigide meýdan gerek. Dar ýere dykylsaň uruş görmänjik gyrylarsyň
baryň. Duşman alkymyňa geler-de, topy bilen galaňy oka tutar oturar. – Gulbatyr
serdar süňklek, berdaşly goluny indi Ruhy batyra tarap uzatdy. – Ruhy batyr ýaşam
bolsa juda jaýdar söz aýtdy. Gala diýeniň bir gaçybatalgadyr, diýdi. Hak diýdi.
Men şony goldaýan. Uruşjagyň çynyň bolsa bukulyp däl-de döş gerip, merdanalyk
bilen söweşmek gerek. Ine işan aga, biziň-ä sözümiz. Ýok, bala-çagalaryňyzyň
gözüňiziň öňünde gyrylanyny görerin diýseňizem giriň gala. Köpçülik çözgüt etse
bizem gireris. Halkyň keç ykbalyny deň paýlaşarys... Ýöne, bolar-bolaj-a şeýle...
-aýt, gala-da bir bela boldy-aýt, birenteginiň başyna – diýip,
Gurbanmyrat işan gyýa bakyp oturşyna özbaşyna diýen ýaly gaharly gürledi. –
Entek ondan öňde uruşmalymy ýa ýok, diýen mesele-de ýatyr-a. Entek şolam doly
çözülenog-a...
Ýene-de ýaşlar başly-barat gyrgyryşyp başladylar.
59
aly diýildimi, uruşmaly!
nlar.
– diýip, Garabatyr ýerinden turdy. – Ataňyz ýaly adamlara bular
ýaly agramly sözler aýtmaga utanmadyňyzmy? Egerde kimde-kim şundan şeýläk
şolar ýaly ýakymsyz söz aýtsa, meň nökerim däldir. Gaýratyň gapdalynda
adamkärçiligem gerekdir.
Boluşlary şol bolsa aýtmal-a bor – diýende, Jyýky batyryň, ýata suwuň
düýbündäki göm-gök ýylçyr palçyk ýaly ýalpyldap duran gara ýüzüniň çekgeleri
“tirpildäp-tirpildäp” gitdi. Agzam bir tarapa gyşaran ýaly, gözem çaşaran ýaly
boldy.
Garabatyr öňküsindenem has degerli bir söz agtarýan ýaly daş-töweregine
ýalt-ýult edip durdy-da, birdenem Jyýky batyra tarap owsun atdy.
Oňa çenlem gaharyna bäs gelibilmän, titräp oturan Dykma serdar towsup
ýerinden turdy-da, Garabatyryň öňüne böwet boldy. Dişinden syzdyryp:
– diýdi. Peşgeş
diýdiňiz, para diýdiňiz, gizläp oturjak däl, ony han-begleriň hemmesem aldy.
Menem aldym. Ýöne, biz ony ýurdy satmak niýeti bilen ýa nebsimize buýrup
bilmän alamyzok. Olaryň bizi şojagaz pul bilen satyn aljak bolýandyklaryna
aklymyz çatmanam alamyzok. Hoşniýetli gatnaşyklarynyň tarapdary bolanymyz
üçin aldyk. Şol pikirimi men häzirem gizlämok. Şonuň üçinem, uruşmalyň diýip
otyryn. Her kim öýli-öýünde sag-salamat otursa, adam şekilligatnaşylsa oňa ýetesi
zat bamy?
Gahardan ýaňa «has-has» edip oturan serdar ýognasdan gelen kelte
barmaklaryny ýere çommaltdy – Hat-petegem ors baýarlary ýeke maňa
iberenoklar. Olar on ýyl bäri bizi uruşsyz boýun egdirmekligiň ähli tärlerini ulanyp
gördüler. Ýöne, egerde, men dönük bolsam, orslara ýapja bolmak isleýän bolsam,
onda ýanaral Lazaryň hatyny köpçüligiň maslahatyna goýmazdym. Assyrynlyk
bilen iş görerdim. Emma şol maslahat boýun egmeli däl, diýip karar çykarandan
soň atymy ýeke çapan däldirin. – Elini gylyjynyň bagjagyna ýetirenini Dykma
serdaryň özem bilmän galdy. – Şoň üçinem, kimde-kim şol bir zady köp gaýtalap,
60
men hakda beýleki, han-begler hakda ýaňky ýaly ýürekbulanjy söz aýtsa, adym yza
gara ýöňkejek bolsa, men oňa Dykma serdaryň kimdigini hut, şu ýeriň özünde
görkezerin.
Bu gezegem Jyýky batyr böküp ýerinden turdy.
Onuň bilen bilelikde ýigitleriniňem iki sanysy güsürdeşip ýerlerinden
galdylar.
..
Dykma serdar:
-äý, siziňem bir... diýdi-de, oturanlaryň arasy bilen ýaş batyrlara tarap
ätmerläp ugrady. – Baryňyz bolanyňyzda näme meň üçin... ýörüň, üçüňizem bile
çykaýyň...
Rejäniň geň däldigini aňan Kerimberdi işan galkyjaklap galdy-da, iki
golunam göterip serdaryň öňüne howala boldy. Şol durşuna-da egniniň üstaşyry
gaňrylyp ýaşlara seretdi. Azm urdy.
Baryň ýok boluň, üçüňem. Çykyň maslahatdan! – Ol iki eli bilen Dykma
serdaryň egninden tutup öňki ýerine eltdi. Oturtdy. Ýüzlerini sallaşyp, Dykma
serdara tarap öçli bakyşyp barýan ýigitlere dik duran ýerinden barmagyny
çommaltdy. – Bar belaň başlygy siz! Bar, başarýan zadyňyzam ýürek bulamak!
Birek-biregiň üstüne dyzamak! Gepe-söze gulak asmazlyk! Ulyny-kiçini
sylamazlyk! Dykma serdar, Orazmämmet han, Hanmämmet atalyk, Gulbatyr
serdar ýaly adamlar gepi diňlenmejek bolsa, öz sözüni aýdan adamlara ýerli-ýerden
ýoknasyz söz aýdyljak bolsa, ondanma bir maslahat bolarmy? Bu adamlar siziň
çeýnejek çöpüňiz däldir. Olaryň zarbyndan külli Eýran, Turan, Orsyýet titrändir.
Öz tanymal adamlarynyň hormatyny saklamadyk ildenem bir il bolarmy...
– diýip, çykyp barýan
ýigitleriň iň soňkusy bir aýagy bosaganyň bärsinde, beýlekisi aňyrsyndaka çep
çigniniň üstünden garap dişini gyjady. – Şonuň üçinem, uruşmazlygyň tarapyny
tutýalar.
Oňa gulak salan bolmady. Kerimberdi işan welin ony barybir jogapsyz
goýmady.
ratyňyz
bolsa şolara görkeziň!.. – diýdi-de, öz ýerine geçip oturdy.
Maslahatdan kowlan ýigitleriň yzysüre ylgaşlap çykan Garabatyryň öýüň
daşynda durup öz ýigitlerine käýinýäni, haýbat atýany eşidildi. Ýöne, gaýtargy
61
welin eşidilmedi. Özi aýtdy, özi goýdy. Köp eglenmänem gaýdyp geldi. Ýerine
geçip barşyna ýigitleriniň biedeplik edendikleri üçin maslahatdan ötünç sorady.
Hemmeler ýeňillik bilen dem aldy.
Berdimyrat han hanlaryň üýşmegine tarap seretdi.
Maňlaýyndan burçak-burçak der akdyryp oturan Orazmämmet han çalarak
arkan gaýyşdy.
Hanmämmet atalygam şol manyda baş atdy. Dykma serdaryň henizem
köşeşibilmän titräp oturşyny görüp Berdimyrat han Gurbanmyrat işana ýüzlendi.
-de aýtjak goýjak zadyňyz
bamy?
Gurbanmyrat işan uçjak guş ýaly gollaryny galgadyp, oturran ýerinden
birküç ýola gobsundy.
-a jemleniberenem ýaly. Ras,
adamlaryň köpüsi uruşmaly diýdimi, uruşmalam bolar. Ýöne... – Ol hamala gürrüň
şol barada barýan ýaly, şoňa baha kesilýän ýaly, aşagyndaky lowurdap duran täzeje
halynyň ýüzüni aýasy bilen o ýan bu ýan sypalady. Soňam aýtjak zady hamala
howa bilen bagly ýaly başyny galdyrdy-da, açyk tüýnükden al-asmana seretdi.
Birdenem ýüzüni Berdimyrat hana tarap öwürdi. – Elbetde, menem gan
dökülmeginiň tarapdary däl. Emma... – Ol indi gözüniň gyýtagyny Dykma serdara
tarap aýlady. – Kim näme diýse-de, ors yslamyň din duşmany bolup durýa. Olar
bilen biz hiç haçanam il bolup bilmeris. Hernäçe towşan tüý boljak bolsagam olar
bizi äsgermezler. Iru-giç çaknyşmaly, aýrylyşmaly bolar. Şonuň üçinem... _
Gurbanmyrat işan ýassygyny bagryna basyp iki tirseginem dyzyna diredi. – Şonuň
üçinem, men şu urşuň «gazat» diýip yglan edilmegini haýyş edýän. Gala
ýygnanmak baradaky pikiriňem goldanylmagyny isleýän. Munuň dogry
çykalgadygyna şu günki garşy bolýan adamlaram ýeňişden soň düşünerler. Eşiden
bolsaňyz eşidensiňiz, maryly tekeleri Sarahsda oturýarkalar Hojaşükürem hut gala
meselesinde Gowşut handan öýkeläp gidipdi. Gala gereek däl, diýipdi. Emma
ahyrynda kimiňki dogry bolup çykdy? Gowşut hanyňky dogry bolup çykdy. Ol
özüniň şol pagsa galasy bilen Mädemin hany kun-peýekun etdi. Bizem şu galamyz
bilen orslary kun-peýekun ederis, işşalla! Ok-ýarag şaýymyzam däninim,
birentekleriniň aýdyşy ýaly gaty bir el-halam däldir. Gerek bolsa Änewdäki
topumyzam getireris. Yslam diýip ýapyşsak bu işde bize Alla-da ýardam berer...
62
Ýaşlar tarapdan ýene-de:
uşmaly!
ndir!
– diýen ýaly şowhunly sesler eşidildi. Ýöne, olaryň sesi bu
gezek tertipli, hiç-hili gyjalatsyz, makullaýjy äheňde çykdy. Bu şowhuna öýüň
daşyndaky tärime gulaklaryny goýşup oturan ýaş-ýeleňlerem goşuldylar.
-a bir... – diýip, köpçülikden arka tapynanyna monça bolan
Gurbanmyrat işan indi öňkülerine görä birneme dözümliräk gepledi. – Ýene bir
teklip bar, o-da: eli ýarag tutanyň barysy bu gün – erte gala ýygnanyp, iň soňky
demlerine çenli söweşjekdikleri barada Kurany Kerimden ant içmeli...
... «Ýeri indi muňa näme diýersiň» diýýän manyda Dykma serdar ýeljigen
ýüzüniň derini tirme ýaglyk bilen süpürip oturşyna Berdimyrat hana tarap soragly
seretdi. Han ýüzüni iki baka sypajaklatdy. Çünki, ant-şert türkmeniň iň bir erbet
görýän zadydy. Ony içmegem, içir megem aýp zat hasap edilýärdi. Ant, adatça
sözünde tapyljakdygy gümana hasap edilýän ygrarsyz adamlara, mejbury çäre
hökmünde içirilýärdi. Bu teklibiniň goldaw tapjakdygyna dogrusy Gurbanmyrat
işanyň özem gaty bir ynanyp baranokdy. Şonuň üçinem ol aljyraňňylyga düşen
nazaryny ýene-de ýaşlara tarap aýlady.
Ýaşlar täzeden örç aldylar.
ogry şol!
Kurandan ant içmeli!
Ýogsam hemmeler deň uruşmaz!
Kimiň ýürekden, kimiň kiçi dilden bärde gürleýäni ana, şonda belli bolar!
Kerimberdi işan esli mahal aşak bakyp, başyny ýaýkap oturdy-da,
Orazmämmet hanyň ýüzüne seretdi.
Işan aganyň teklibi barada aýdybiljek zadyň bamy, Orazmämmet?
Orazmämmet han endigine görä söze başlamazdan öň azajyk arkan gaýyşdy.
Üsti derjäp duran etlek elleri bilen tegelek ýüzüne gelşik berip duran gürzelek
sakgalyny sypalady.
Biz-ä sözümizi ýaňyja boldum edipdik welin...
Berdimyrat han bilen Kerimberdi işan ikisi iki ýerden seslendiler.
Bu teklip täze teklip, Orazmämmet han. Goýulan mesele-de hele-müçek
däl. Gürrüň kelamylladan ant içmek barada barýa. Şoň üçinem aýdyň. Goý,
hemmelerem aýtsynlar.
63
Orazmämmet han uludan demini aldy-da, döşüni gabardyp daş-töweregine
ser saldy. Tebigatyna görä howlukman, sypaýyçylyk bilen söze başlady:
Adamlar! Uruşmaly diýdiňiz, taň etdiňiz. Köpçülik näme diýse biz şoň
bilen bolarys. Girmeli bolsa galada gireris. Ýöne, urşulaýanda-da, gala giriläýendede, men ýeriň, ýurduň, bala-çaganyň ant-şert bilen däl-de, top, tüpeň, iň bolmanda
gara gylyç bilen goralýardygyny bilýän. Bu gün kelamylladan ant içip, halkyň
ýarysy gyrylandan soňam ýagyň ýanyna baryp aman dilejek bolsaň şondan beter
masgaraçylyk bolmaz. Şuň hut şeýle boljakdygyna bolsa men ynanýan. Şonuň
üçinem towakga edýän, hälem bolsa işan aga bu teklibini yzyna alsyn. Halkymyzy
beýle aýylganç synaga sezewar etmesin.
Berdimyrat han şondan soň täze teklip barada Dykma serdaryň, Hanmämmet
atalygyň, Gulbatyr serdaryň pikirini sorady. Olaryň hemmesi beýle çäräniňem
geçirilmegine garşydyklaryny, gerek bolsa-bolmasa yslamy bar zadyň arasyna
sokup, gadryny gaçyryp ýörmeli däldigini aýtdylar. Beýleki han-begleriň,
şahyrlaryň, bagşy-sandalaryň pikirleri bolsa dürli-dürli çykdy. Olaryň käbirleri
Orazmämmet hanyň aýdanlary bilen ylalaşsa, käbirleri Gurbanmyrat işany
goldadylar. Ýaşlaram şolaryň üstüne goşsaň, göräýmäne ant içjekleriňem sany
agdygrak ýaly göründi.
Soňky teklip boýunça Ruhy batyrdanam öz pikirini aýtmaklygy haýyş
etdiler.
– diýip, ol bu gezegem öz pikirini çürt-kesik aýtdy.
Sebäbi, birinjiden-ä Orazmämmet hanyň aýdyşy ýaly ýer-ýurt ant bilen şert
bilen goralýan däldir. Ikinjidenem, siz birden ýeňiläýmegimiziň ahmaldygy barada
hem pikir edip görüň. Bu barada biz ýaňy Garabatyr bilen gysgaça pikir alyşdyk,
ony özüňizem eşitdiňiz. Men Garabatyra müňkürlik edibiljek däl, ýöne, ine,
görersiňiz, birentek adamlar bu gün: «ýa alaryn, ýa ölerin» diýip, şert ederler,
ýeňilenlerinden soňam gelip, ors baýarlaryna boýun sunarlar, at-ýaraglaryn
tabşyrarlar, gulluga durarlar, hyzmatlaryny ederler. Şoň üçinem, Orazmämmet
hanyň aýdyşy ýaly halkam, özüňizem beýle ýowuz synaga sezewar etmäň...
Bolduňmy batyr?
Berdimyrat han maslahat başlanaly bäri, hanlaryň üýşmeginiň arka ýüzünde,
tärime ýaplanyp çilimini burugsadyp oturan Gönübek sazandanyň tüsseden ýaňa
käte bir görnüp gidýän çepiksize göwresine nazaryny dikdi.
anageldi aga siz näme diýersiňiz bu ýerde aýdylanlar barada.
Gönübek sazanda çekip oturan «pokurdyk» çiliminden ýene bir gezek sordyda, emaý bilen gapdalynda goýdy. Daş-töweregini gaplap alan goýy dumanyň
sowlaryna garaşýan ýaly birmeýdan sesini çykarman hükgerilip oturdy. Üsti gara
64
tegmillerden doly horja eliniň uzyn barmaklary bilen selçeň sakgalyny darady.
Süňklek çekgelerini sypalady. Gojalygyň golaýlamagy bilen agy saralan gözlerini
näbelli bir nokada dikip oturşyna iň soňky gezek soran tüssesini çykarmaga
dözmeýän ýaly boguljyrap gepledi.
-a Berdimyrat han, bu ýerde birhili çugdamlanmadyk ýaly
görünýä. Urşup uruşmazlyk barada-da, gala girip-girmezlik barada-da, ant içipiçmezlik babatda-da pikir esasan ikä bölündi. Özem, şol iki tarapyň ikisem öz
ugruna mamla. Haýsysynyňkyny diňleseň şoňky dogry ýaly bolup dur. Şonuň
üçinem, bu meseläniň üçüsinem halkyň garamagyna goýsaňyz gowy bolaýjak ýaly
bolup dur. Meň göwnüme-hä şeýle.
ýlan meseleler barada öz pikiriňiz nähili, Amangeldi aga.
Hemmeler bir gulaga öwrülip Gönübek sazanda tarap üşerilişdiler. Gönübek
depesi ýylçyr, iki tarapy gytyk çal saçly togalak kellesindäki tahýasyny maňlaýyna
süýşürip ýeňsesini gaşady. Öňküsindenem beter küýkerildi.
han, birinji, ikinji mesele barada-ha
köpçülik näme diýse şo bor. Ýöne, ine, şü, antly-şertli meseläňiz welin... Birhili...
Meňň-ä göwnüme jaý däl. Sebäbi, türkmen asylam bir anty-şerti gowy görýän halk
däldir. Anthory Hudaýam halaýan däldir. Ant içmegem, birine bet gumanlyk edip
içdi rilmegem, gaty gabahat zatdyr. Çünki, soň onuň yzynda durmak gerekdir. Bu
mesele-de Orazmämmet hanam, Ruhy batyram mamla...
Özüniň gönüligi, dogry sözlüligi, ýeke gepliligi üçin «göni» lakamyny alan,
Amangeldi atly pukarasypat, edil göwresi ýaly kiçi göwünli, Ahalyň iň ökde
sazandasy hasap edilýän, ölemen çilimkeş bu adamyň ant-şert barada ozaldan
gelýän öz dünýägaraýşy bar. Bu häsiýetini ol öňräk, Kerimberdi işan bilen
baglanyşykly bolan bir wakada hasam äşgär edipdi.
Şol gezek Eýran tarapyndan bir çozuşyň bolaýmagynyň ahmallygy barada
habar ýaýrapdy-da, Ahalyň ähli ekabyrlary, aksakgallary, Gäwers obasyna
ňygnanypdylar. Şonda, bir gün agşamaralar namazdan soň, ýörite arassalanan
takyp ak meýdanda ýazylan keçedir, haly-palaslaryň üstünde mesaýy gürrüňler
edişip otyrkalar, Kerimberdi işan çat maňlaýynda alaburugsy bolup oturan
Gönibege garap ýarym degişme bilen:
an, gepi-sözi ýörgünli adam
Ahalda az-azdyr. Sazandalygam şonuň ýaly. Ýöne, arman ölemen çilimkeş-dä.
Şojagazynam goýubiläýsebiriňiz şuňa çilimini goýdursaňyz ak pataňyz-a menden.
Nurberdi hanam:
pataňyzy beriberiň Gönübek çilimini goýar – diýdi.
65
Barysy bir adam ýaly bolup Amangeldi gönä tarap seretdiler. Her kim
onuňam: «Bor, tagsyr, goý, siziň diýeniňiz bolsun goýdum men ine şu çilimi»
diýerine garaşdy. Halys bolmajagyny bilensoňlar ýerli-ýerden ýalbarmaga
başladylar. Emma ýerden ses çykdy, Gönübekden ses çykmady. Şo-ol, aşak bakdy-da,
ýüzüni aktam edip dymdy oturdy. Märeke kyn ýagdaýa düşdi. Kerimberdi işan
ýaly golaýda haja gidip gelen, onsuzam adamkärçilikli hem takwa adam hökmünde
uly il tarapyndan sylanýan adamyň beýdip köpüň içinde sözüniň geçmän durşuny
oturanlaryň hemmesi ýokuş gördi. Kerimberdi işanyň özem birhili boldy.
Märekäniň içinde Muham atly başga-da bir çilimkeş bardy. Ana, şol:
beräýiň şol pataňyzy. Ine, men goýýan çilimimi... – diýdide, märekänem, Gönübek sazandanam, Kerimberdi işanam oňaýsyz ýagdaýdan
halas etdi oturyberdi.
Hemmeler uludan demlerini aldylar.
Ondan-mundan:
-ä. Bolaýdy şüý-ä.
– diýen makullaýjy sözler eşidildi.
Gönübek sazanda welin şondan soňam bir meýdan böwrüni diňläp oturdy.
Ahyram agyr ýüküň aşagyndan çykan ýaly uludan demini aldy-da, bir gysym bolan
göwresini bolşuna görä dikeltdi.
ňam yzynda
durup bilmezlik ýaly ýaman zat ýokdur, adamlar. Men şumat işan agaň ýüzünden
ötübilmän kiçi dilden bärde «bor» diýsem, soňam özüme erk edibilmän çilimimi
çekibersem ol munça-da bolmaz. Işan agany äsgermedigim, sözüni alga
almadygym bolar. Hemmeler maňa: Gönübek ygrarsyz ekeni, diýer. Sebäbi men
muny goýup bilmejegimi bilýän. Şoňa gözüm ýetýä. Goýup bilýän bolsam öňi
bilen öz saglygym üçin goýjak. Şonuň üçinem, siz menden aýp-syn etmäň,
adamlar...
Şonuň bilenem şol gürrüň galdy. Ant-şert barada ine, şolar ýaly berk pikiri
bar adamyň häzirem başgaça geplemejekdigine gözleri ýetip duran hem bolsa her
kim onuň her bir sözüni sypdyrmazlyk üçin, durşy bilen gulaga öwrülip oňa tarap
ýapyryldy.
diýip, sazanda sözüni dowam etdirdi. –
Sebäbi, hakykatdan-da bu işiň aňyrsy görnenok. Ýeňiş gazanylaýsa-ha ne ýagşy,
gazanylmasa welin diri galanlaryň dat gününe! Her bir adamyň olara tarap
barmagyny uzadyp: «Seniň ýaşamaga hakyň ýok», diýmäne ygtyýary bolar.
Ýeňilýänçäň baryň ölüp gutarmajagyňam çyn. Ýeňileňsoň magşar günündäki ýaly
ors baýarlarynyň öňünde kelläňi ýalaňaçlap durmaly boljakdygyňam çyn. Şol
66
sebäpdenem, Bedimyrat han her kimiň öz işi, ýöne, men-ä unabiljek däl şo pikiri.
Unabam biljek däl, şertem edibiljek däl.
ürrüň çilim goýmak barada gidenok, Amangeldi, Watan üçin
janyňy orta goýmak barada barýar.
Gönübek sazanda Gurbanmyrat işanyň bu sözüne jogap berjegem bolmady.
Töweregini sermenip oturşyna:
diýdi-de, hasyr-husur çilimine
ýapyşdy. Otlandy. Birki ýola «pokyrdadyp» işdä bilen sordy. Şondan soň onuň
göwresi tutuşlygyna tüssä siňip gitdi. Burugsap çykýan tüsse burum-burum,
gatbar-gatbar bolup, käte bolsa geň enaýyja halkajyklar ýasap tüýnüge tarap
süýşüp ugrady.
Amangeldi Gönübek ýönekeý sazandadygyna garamazdan ýeke
gepliliginden başga-da, maslahatda oturanlaryň içinde gaňryşyna gaýdylmajak,
sözi ýyklymajak ýeke täk adam diýsegem ýalňyş bolmaz. Oňa hatda Nurberdi
hanayň özem gulak asýardy. Özüniň sag goly hasap edýärdi. Öýüne myhman gelen
wagty gapysynda soýara söwüşi bolmasa, Gönübek islendik baýyň, han-begiň ýa
serdaryň sürüsine adam iberip mal getirdip bilýärdi. Gönübek üçin gerek diýseň
hiç hili subatnama gerek däldi. Onuň üçin äkidilýän mallaryň yzy yzarlanmaýardy.
Ol hemmeler üçin ortalyk adamdy. Türkmençiligiň nusgasydy.
Şonuň üçinem Amangeldi Gönübegiň ýaňky: «Maslahaty halkyň
garamagyna goýmaly», diýen teklibiniň ýele gitmejekdigine, hökmany suratda
ýerine ýetiriljekdigine hemmeleriň gözi ýetýärdi.
Bu hut şeýle hem boldy
Jemleýji sözüni aýtmaklygy haýyş edenlerinden soň Berdimyrat han:
– diýip, pert-pert gepledi. – Bu
ýerde dogrudanam pikir ikä bölündi. Hiç bir babatda-da ylalaşyga gelinmedi.
Gurbanmyrat işanyň tekliplerini goranlaryň köplük bolmagy mümkin, ýöne, hanbegleriň, Gönübek aga ýaly abraýly adamlaryň sözüne pitiwa etmezligem dogry
bolmaz. Goý, öz ykbalyna degişli meseläni halkyň özi çözsün. Uruşmalymy,
uruşmaly dälmi, gala girmelimi dälmi, şony bir ýüzli etsin. Ant içmek ýa içmezlik
meselesem şonda öz-özünden çözüler. – Hemmelerden saýlanyp oturan ýaş han iki
tarapyna göz aýlady-da, dabara bilen: – Makulmy adamlar? – diýdi.
«Makulda-makul» boluşdylar. Gurbanmyrat işan agzyny açyp, gözlerini
tegeläp Berdimyrat hana tarap omzady. Elini uzadyp ýeňinden çekdi.
– Han özüne tarap öwrülendenem
sesini ýuwaşatdy-da, ilden ogryn dilleşýän ýaly bir aýasyny agzyna penalady. –
Halk maslahatyny gijikdirmeli däl. Halkyň hemmesi diýen ýaly şumat şu ýerde.
67
Galanyň gurluşygynda. Galanlaryna-da habar edäge-de, birküç günüň içinde
ýygnanyşar ýaly etmeli.
Berdimyrat han munam eýýämhaçan örüşip ugran adamlara ýetirdi.
Hiç kim garşy çykmady.
Şeýle hem, egerde saglyk ýagdaýy päsgel bermese, halk maslahatyna
Hakyda mollanam çagyrmak, maslahatdan öň halka hakyda diňletmek hem karar
edildi.
Maslahatda Tilkiçi şahyram bardy. Egerde soran bolsa, elbetde, oňa-da söz
bererdiler, ýöne, ol-a soramady, olaram özlerinden bilip bermediler.
Beriläýende ol näme diýerdi? Düýşi barada aýdardymy? «Uruşmaly diýen
gürrüňiňizi goýuň, barybir biz ýeňilýäs, men muny düýşümde gördüm», diýip
aýdybilermidi? Aýdybilmezdi! Aýtjak bolsa-da aýtdyrmazdylar. Aýdaýanynda-da
diňlemezdiler. Diňläýenlerinde-de unamazdylar. Şeýle-de bolsa, gören düýşüni
aýtmasa, boljak işiň netijesini duýdurmasa, erte ýeňlişden soň halkyň öňünde
günäkär görünjek ýalam bolup dur. Ant-şert meselesinde-de belli bir zat diýmäge
düýşi päsgel berdi durdy. Ähli zat öňünden aýan bolansoňam: ant içiň, uruşyň,
diýse-de birhili, ýok, içmäň diýse, ol ondanam beter. Köp adamlar dogry aýtdylar:
öňünden ant içip, yzyndanam ýeňiläge-de, özüňem diri galsaň, onda nähilli bor,
diýdiler. Bu meselede şondan başga sorag ýok. Tilkiçi şahyryň özem öz-özüne şol
soragy berdi. Ýüküň haýsy tarapynyň agdyk geljekdigine welin göz ýetirip
bilmedi. Şonuň üçinem, sesini çykarmady. Ol diňe adamlar assa-ýuwaş örüşip
ugransoňlar özüne geldi. Aýalary bilen ýüzüni owkalap daş-töweregine ser saldy.
Ýerinden turdy. Il deňinde gapa tarap ýöneldi. Öýde diňe il içinde has ileri tutulýan
han-begler, dini hadymlar galdylar. Olaryň arasynda elbetde, Gönübek sazanda
hem bar.
Şol gije Gurbanmyrat işan uruşmak, gala gurmak, galanyň içine ýygnanmak
barada wagyz-nesihat geçirmek üçin, Ahalyň iň uly obalaryna öz adamlaryny
iberdi. Öňde duran söweşiň yslam, dini-ygtykat ugrundaky göreşdigini halka
düşündirmeklerini haýyş etdi.
Köpgyraňly ýigit Ahally ýeke bir sazda Gönübek sazandanyň, ussaçylykda
Abdylla ussanyň däl, eýsem Hakyda mollanyňam şägirdi hasap edilýär. Ol asyl ýaş
wagty ýanyna gatnap hat-sowadam Ene, Ruhy bilen birlikde Hakyda molladan
öwrenipdi. Ullakan molla bolmak niýetinde bolmasa-da, geçilmeli basgançaklaryň
ählisini diýen ýaly geçipdi. Gerek bolsa ol indi Kuranam çykyp bilýär, aýattöwürem edip bilýär. Häzirem ol Hakyda mollanyň ýanyna gatnamak bilen ýeke
bir hakyda öwrenmän, eýsem, özüniň dini garaýyşlaryny hem birsyhly artdyrýar,
68
özüni kämilleşdirýär. Soňky döwürlerde ony Hakyda mollanyň külbesine tarap
çekýän ýene bir sebäp döredi, o-da Enehakyda. Enehakydanyň özem onuň öýlerine
ýygy-ýygydan gelenini kem göräýenok. Güler ýüz, hoş söz bilen garşylaýar, höwes
bilen öňünde çaý-çörek goýýar, gidende ýene-de gelip durmagyny haýyş edýär.
Esli ýere çenli işige söýenip, yzyndan garap durýar. Agşamlaryna bileje çaý
içişýän wagtlary atasynyň Ahally hakynda köpräk gürrüň edäýenini kem görenok.
Biri-biriniň üstünde ölüp-öçüp barýanam bolsalar, bir gowy zat olar bor-bolgusyz
ýerlerde duşuşjak bolup, göze-başa düşüp ýörenokler. Şeýle-de bolsa ol ikisiniň
biri-birine göwünlidiklerini uly il bilýär. Ony hatda Hakyda mollanyň öz ýüregem
syzýar. Ýöne, garşylyk bildirenok. Elbetde, gyzyny Ahally ýaly ilhalar, polady
ýumşak, ökde sazanda, bagşy, molla, üstesine Ahalyň ökde demirçi
ussalarynyňambiri hasaplanýan ýigide durmuşa çykarrybilse gojanyň armany
näme? Dogry, onuň ýüreginde bir ýerde agtygyny Ruhy batyra bermek hyýalam
ýok däldi, ýöne, bagtyny gyzynyň özi saýlady, oňa şol bes. Şol bagtly bolsa
bolany.
...Ine, bu günem Ahally Hakyda mollanyň işiginde peýda boldy. Ol gelende
Enehakyda gapylaryndaky ojagyň başynda çogan gaýnadyp, suwuna atasynyň
eşiklerini ýuwup otyrdy. Ahalla gözi düşenden onuň ýüregi tisginip gitdi. Çalarak
gyzardy. Dodaklaryny çalarak gymyldadyp salam berdi. Dykyz, çym-ak goşarynyň
daşyna üýşen köpürjikleri eli bilen gezek-gezegine kir legeniň içine syrdy. Ýeňini
aşak goýberdi. Öň ýuwlup, sykylyp goýlan eşikleri eline alyp ýerinden turdy.
Sermek üçin gara öý bilen saman kepbäniň arasynda germelen ýüpe tarap ýöneldi.
Birenaýy ýylgyrdy.
Giriber, atam öýdedir.
Saçlaryny başyna orap, ýukajyk, öý eşiginde kir serip ýören Enehakyda
Ahallynyň gözüne öňkülerindenem has owadan göründi. Käbir ýerleri derläp, kä
ýeri kir suwuna öljeren elwan köýnek bolsa endamyna ýapyşypdyr-da, beýigibeýik, pesi-pes, mesaňa-mälim bildirip dur. Gyzy henize çenli bu halda görmedik
ýigidiň ýüregi joşdy. Şol wagt onuň ylgap baraga-da, gyzy bagryna basasy,
derçiräp duran al ýaňaklaryndan agyz urasy, ak alkymlaryndan ogşasy, giň
maňlaýyna maňlaýyny goýup, tokmak deý ýogyn tyllaýy saçlarynyň her bir taryny
ýeke-ýeke sypalasy geldi. Onuň bu hyýalyny Enehakydanyň özem duýan bolsa
gerek, bärsini bakdy-da, öňküsindenem has hoşroý ýylgyrdy.
Bar, gir, ýogsam atamyň özi çykar. Ol eýýäm seniň geleniňi aňandyr.
Onsuzam daş işikde boý gyz bilen göz çeneşip durmany uslyp bilmän, öz
ýanyndan uýaljyrap ugran ýigit gyz sözüni soňlap-soňlamanka:
– diýdi-de, sag eli bilen-ä eňsini bir tarapa syrdy, çep eli
bilenem gapyny bäri çekdi. Sag aýagy bilen içeri ätledi. – Essalowmaleýkim.
69
Şondan soň aýakgabyny çykardy-da, düýp törde ýazylan galyň düşekçäniň
üstünde balasyny gören ak guw ýaly eýýämhaçan özüne tarap ganatlaryny
galgadyp ugran gojanyň ýanyna bardy, iki eli bilen görüşdi, hal-ahwal soraşdy,
gojanyň görkezen ýerinde ornaşdy.
Ýöne, bu gezek gürrüň öňküleri ýaly, din taryh, hakyda barada däl-de,
basym bolaýmalgy ahmal uruş, ol urşuň sebäpkäri bolan Orsýet, türkmenleriň
güýç-kuwwatynyň olaryňka görä has kemterligi, öňde duran ähli umumy halk
maslahaty, içiljek ant-şert barada boldy.
Şol maslahatda sizem diňlejekler – diýip, Ahally halypasyna has golaýrak
süýşdi.
Habarym bar, habarym bar, aýtdylar... – Hakyda molla dik oturmaga
rowgaty ýetmänsoň arkan düşdi-de, gözlerini tüýnüge dikdi. – Men-ä bilenjämi
aýdaryn welin, ýöne, uruş bolsa gow-a bolmaz. Üstüňe sürnüp gelseler goluňy
gowşuryp oturmagam birhili... Özi islemese agyr bir kesapaty halyň boýnuna
atmak.. o-da göwne jaý zat däl. Garaz, kyn mesele...
Şeýle öz-ä.
Ant-şert meseles-ä asylam gelşiksiz zat.
Ol entek çözülenok, molla aga.
Gurbanmyrat işan bu uruş din urşy diýýä...
gerek däl-de, ýurduň gerek. Olar külli Türküstany basyp aldylar. Kapkazy
bireýýäm eýelediler. Munça bolansoň olar bäş oýnam týrkmeni ortarada somaldyp
goýaýmazlar.
Diýmek onda uruş boljak-da?
Ýa uruş, ýa baknalyk. Şu ikisiniň birinden-biriniň boljakdygyna söz ýok.
Bularyň haýsy biriniň boljakdygy bolsa, halkyň şol iki ýoluň gaýsy birini saýlap
aljakdygyna bagly. Ýöne, halk urşy saýlap alaýanda-da baknalykdan gutulmak oňa
başartmaz.
Diýmek, onda urşulmasa gowuda?
diňe bir batyrlyk bilen iş bitirip bolmaýar. Bolardy, eger-de Göroglynyň zamanasy
bolan bolsa...
Goja tolgunýardy, her bir sözi beýnisine agram salyp aýdýardy, pikirini
jemlemek üçin kösenýärdi, şonuň üçinem, Ahally basymrak turmak bilen boldy.
Aslynda ol bu ýere gelende-de gürrüňçiligi bahanalap, Enehakydany görmek, onuň
bilen iki agyz sözleşmek üçin gelipdi.
70
Hoşlaşyp durka-da gapydan bir eli saçakly, bir eli içi gowurdakdan doly
okaraly Enehakyda girdi. Myhmanyň beýle çalt turanyny görüp, elindäki zatlaryny
nirede goýjagyny bilmeýän ýaly ýaýdanjyrady. Howlukmaç gepledi.
ally?
-a datmadyň.
a bolmaz...
Enahakyda orta saçak ýazdy. Açdy. Bir burçunda içi gowurdakly agaç
okarany goýdy. Ahally dyzyna çökdi-de, saçakdaky öň döwlen, ýüzi ýaldyrap
duran mele-myssyk nany sogrup aldy. Bir dişlemini döwüp agzyna saldy.
Howlukman çeýnedi, ýuwutdy. Kelteräk töwür edip, elini ýüzüne syldy. Hakyda
molla-da ýatan ýerinden elini galdyrdy. Enehakyda dodaklaryny gymyldatdy.
Tüýnükden düşen Gün şöhlesi şol wagt onuň ozaldanam gyzyl öwsüp duran
ýüzüni öňküsinden has owadan görkezdi. Ahally usullyk bilen ýerinden tursy.
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ýere gaçan ýyldyzlar - 07
  • Parts
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 01
    Total number of words is 3553
    Total number of unique words is 2010
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    41.4 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 02
    Total number of words is 3621
    Total number of unique words is 2235
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    51.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 03
    Total number of words is 3661
    Total number of unique words is 2251
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 04
    Total number of words is 3724
    Total number of unique words is 2035
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 05
    Total number of words is 3730
    Total number of unique words is 2240
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    53.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 06
    Total number of words is 3743
    Total number of unique words is 2074
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 07
    Total number of words is 3667
    Total number of unique words is 2300
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 08
    Total number of words is 3715
    Total number of unique words is 2079
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 09
    Total number of words is 3698
    Total number of unique words is 2182
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 10
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 2186
    30.2 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 11
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 2086
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 12
    Total number of words is 3755
    Total number of unique words is 2156
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 13
    Total number of words is 3614
    Total number of unique words is 2180
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 14
    Total number of words is 3654
    Total number of unique words is 2068
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 15
    Total number of words is 3665
    Total number of unique words is 2124
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 16
    Total number of words is 3625
    Total number of unique words is 2185
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 17
    Total number of words is 3653
    Total number of unique words is 2081
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 18
    Total number of words is 3612
    Total number of unique words is 2137
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 19
    Total number of words is 3737
    Total number of unique words is 2131
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 20
    Total number of words is 3716
    Total number of unique words is 2275
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 21
    Total number of words is 3663
    Total number of unique words is 2183
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 22
    Total number of words is 3666
    Total number of unique words is 2217
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.7 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 23
    Total number of words is 3747
    Total number of unique words is 2219
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 24
    Total number of words is 3610
    Total number of unique words is 2229
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    40.2 of words are in the 5000 most common words
    47.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 25
    Total number of words is 3673
    Total number of unique words is 2204
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 26
    Total number of words is 3677
    Total number of unique words is 2253
    30.5 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 27
    Total number of words is 3613
    Total number of unique words is 2131
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 28
    Total number of words is 3717
    Total number of unique words is 2169
    31.2 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 29
    Total number of words is 3703
    Total number of unique words is 2145
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    53.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 30
    Total number of words is 3707
    Total number of unique words is 2061
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 31
    Total number of words is 3670
    Total number of unique words is 2165
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.5 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 32
    Total number of words is 3616
    Total number of unique words is 2092
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 33
    Total number of words is 3770
    Total number of unique words is 2078
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 34
    Total number of words is 3624
    Total number of unique words is 2126
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 35
    Total number of words is 3824
    Total number of unique words is 2120
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    53.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 36
    Total number of words is 3675
    Total number of unique words is 2121
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 37
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 2084
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 38
    Total number of words is 3701
    Total number of unique words is 1980
    32.7 of words are in the 2000 most common words
    45.2 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 39
    Total number of words is 3783
    Total number of unique words is 2052
    33.7 of words are in the 2000 most common words
    46.4 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 40
    Total number of words is 3741
    Total number of unique words is 2157
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 41
    Total number of words is 3628
    Total number of unique words is 2134
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 42
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 2129
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 43
    Total number of words is 3613
    Total number of unique words is 2061
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 44
    Total number of words is 3691
    Total number of unique words is 2153
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    51.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 45
    Total number of words is 3702
    Total number of unique words is 2197
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 46
    Total number of words is 2158
    Total number of unique words is 1428
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.