Ýere gaçan ýyldyzlar - 45

berdiler. Hemmesine-de hossar çykyljakdygyny ýer-suw, iş beriljekdigini aýdyp,
ruhdan düşüp oturan adamlaryň göwünlerini göterdiler, köşeşdirdiler.
Ugrajak bolup durkalar, at, düýe idişip gelýän ýene bir topar
peýda
boldy. Olar öňden bäri bu ýerde ýaşap ýören türkmenler bolup, bosgunlaryň
geljegindenem, düşen ýagdaýlaryndanam eýýäm habarly ekenler-de, “alyp geliň”
diýip, ýerli han-berler tarapyndan iberilen adamlar eken.
Soraşyp-ideşip olaryň içinde bosgunlaryň käbiri bilen hakyky hossar çykanlaram
boldy.
513
Ene saýyň içi bilen, howlukman, otura-tura uzynly gün ýol ýörediler. Gije bir
ýerde düşlediler. Şonda owunjak, edil ýaz aýynyňky ýaly ümür gatyşykly ýylymsy
ýagyş ýagdy. “Şehit bolanlaryň mährem suwudyr bi, bendeleriň jaýy jennetden
boljakdyr”, diýen tutuksy ses eşidildi. Oglanhakyda muny eşidip hemmeler
makullarlar, “howwada-howwa” boluşarlar, “omyn” diýerler öýtdi, emma hiç
kimden ses çykmady. Çünki, ol wagt adamlar jennet bilen döwzahyň, o dünýä
bilen bu dünýäniň, ölülik bilen diriligiň tapawudyny unudypdylar. Ölenleriň
ýagdaýy gowuny ýa öz ýagdaýlary gowumy ol wagt şonam seljerere olarda rowgat
ýok.
Ertesi günortanaralar haýsydyr bir oba baryp bir barly adamyň howlusynda
düşlediler. Ol ýerde bosgunlary naharladylar. Tämiz öýleriň içine salyp dynç
berdiler. Soň obanyň ekabyrlary bolsa gerek, bäş-alty sany ýaşuly adamlar üýşüp
bosgunlary golaý-goltumlardaky obalara bölüşdirdiler.
Kimiň
näme
başarýandygyny, kimiň kim bilen bir oba düşesiniň gelýändigini soraşdyrdylar.
Gezek Oglanhakyda ýetmänkä bir ýerden kelteräk boýly, gyrçuw mäşbürünç
sakgally, geplände gözleri dygysyzlyk bilen ýumjuklap duran adam dor atyny
säpjedip geldi-de, eýeriň üstünde ýanyn oturşyna aglaýan çaganyňky ýaly
zeýrençli sesi bilen:
– Hakydalardan adam barmy – diýdi.
Muny Oglanhakyda hem eşitdi. Eşidişi ýalam ör turdy. Ýöne, nätanyş adama nädip
tanyşlyk berjegini bilmän ýaýdandy. Ýuwdunyp daş-töweregine garanjaklady. Oňa
çenlem ony tanaýanlaryň barysy birden: nämä sesiňi çykarman dursuň diýen
manyda ýüzüne çiňerlişdiler welin, bir bökende dor atly adamyň alkymynda nädip
peýda bolanyny özem bilmän galdy.
Ahmet aglawly lakamyny alan şol adamyň öýlerine gelenden soň, özüniň gürrüň
bermegine görä, bir wagtlar Ruhy batyryň ogly Umyt bilen dost ekeni.
“Hakguýuda” oturýarkalar köp gatnaşypdyrlar. Erkinligimizi gaýdyp alarys diýen
tama bilen ogly Umydam alyp Jüneýit hanyň anyna gidende Ruhy batyr ýol
ugrundaky guýa sowlup onam bile äkiden ekeni. Soň ol bir sebäp bilen Tejen
obalarynyň birine göçüpdir-de Umyt bilen esli wagt görüşmändir. Ol bu ýere
Annaguly hanyň ilkinji topary bilen gelipdir. Bolşuna görä ýerleşipdir. Ruhy
batyryň maşgalasy bilen geljekdiginem bilýän ekeni. Gaty bir baýam däl, garybam
däl. Orta tabyrak. Çaga sanam şolar ýaly. Üç gyzy iki ogly bar. Gyzlarynyň ikisi
çykan, biri entek ýaş. Oglanhakyda bilen deň-duşrak. Oglanlary ýetişen, ýöne
şolaryň diňe biri öýlenen. Hememsi öz ýanynda, bir howluda ýaşaýar. Ojagyň
başynda derçiräp çaý içip oturşyna ol Oglanhakyda başga-da kän zatlar barada
gürrüň berdi. Ahyrsoňunda-da gyjagyň iň ýogyn taryna süýkände çykýan ýogyn
hem zaryn owazyna meňzeş sesi bilen:
514
– Gaýgy etme, han ogul, günüňi görersiň. Men kömek etsemem görersiň,
etmesemem görersiň. Sebäbi seniň köküň berk. Özüňem ýaş. Ýöne, men saňa
barybir kömek ederin. Işem tapyp bererin. Ulalyp ýigit çykarsyň welin
öýlendirerinem. Nesilem ýaýradarsyň. Ýöne, ikimize-de, asla bu ýere gelenleriň
hemmesine-de bir zat ýetmez. O-da Watan. Biz bu göç-hä-göçli wagtlaýynça bir
zatdyr, apyla-sapyla sowulýança çete çekilmedir, hä diýmän bar zat üýtgär, ýene
gaýdyp geleris, öz ýurdumyza eýe bolarys öýtdük, emma ýalňyşypdyrys. Biz
utulypdyrys. Özümiz almasak hiç kimiň gelip kesekiniň elinden ýurdumyzy alyp
bermejekdigine düşünmändiris... Indi munuň aňyrsy görnenok. Biz indi tä,
ölýänçäk watanyň zaryny çekip geçmeli bolduk. Sen ýöne gaýrat et-de, hakydaňy
ýadyňdan çykarma. ─ Sesi birhiliräk diýäýmeseň Ahmet aglawlynyň gepgürrüňlerem, özüni alyp baryşam, çagalaryna berýän edep terbiýesem
Oglanhakyda ýarady. Esasanam ol onuň hupbulwatanlygyny gowy gördi. Ýolda
şehit bolan hossarlaryna ýeke-ýeke aýat okadyp Kuran çykardansoň-a ony özüne
hasam golaý saýdy. Şonuň üçinem, ol näme buýursa şony edip geziberdi. Mallara
otam ýygdy, gumdan odunam getirdi. Gerek bolsa goýnam bakdy, düýe-de çekdi.
Bugdaý ekip, oragam ordy. Gijelerine bolsa gara öýüň ortarasyndaky gübürdäp
duran gyzyl oduň başynda oturyp öý eýesi bilen edil uly adam ýaly gala-gala
gürrüňler etdi. Bilmeýän zatlaryny sorady. Hakydasyny baýlaşdyrdy. Ahmet
aglawlam ony hiç haçan oglan saýmady, çagalaryndan saýry tutmady. Oňa ýeke bir
dostunyň ýetim galan çagasy hökmünde däl-de, uly iliň hakydasy, taryhy hazynasy
medeni baýlygy hökmünde gorady.
Kim bilýär kelesine nä hyňal geldi, ýyl ýarym gowrak wagt geçenden soň Ahmet
aglawly birdenkä barja mallaryny, hatda öýünem satdy-da, söwda baş goşmak üçin
Hyrada göçermen boldy. Elbetde, ol Oglanhakydanam öz ýany bilen alyp gitdi.
Bile işleşdi. Söwda etdirdi. Ýetdik hakyny berdi, egin-eşik, aýakgap äberdi.
Hyratda Oglanhakydanyň gözüne ilen ilkinji hem esasy zat – baý bilen garyby
sellesinden tanap bolýan ekenligi. Baýlaryňk-a ýüpekden garyplaryňky bolsa
bizden.
Şeýle hem Owganystan boýunça nahara biş-düşe ökde gelin-gyzlaram Hyratda
ekeni. Munuň şeýledigine Oglanhakydanyň özem göz ýetirdi. Gelinler ärlerine
hyzmat etmegi, her dürli naharlar bilen göwünlerini awlamagy, myhman gelse
hyzmat etmekligi öz aşpezlik hünärleri bilen olary geň galdyrmaklygy gowy
görýärler. Öý agzalaryna ertirlik naharyny berdikleri, haýal etmän günortanlyk
naharyna başlaýarlar. Özlerem şuny uly höwes bilen edýärler. Umuman alanyňdaha Hyradyň ýeke bir aýal-gyzlary däl, asyl, hemmesem biş-düşe ökde. Ahmet
aglawlynyň ýanyna gelýänlerden we Oglanhakydanyň özüniň onda-munda eşidýän
gürrüňlerine görä, Owganystanyň iň owadan gyzlary Gandahardamyşyn. Sebäbi
515
daglyk bolansoň ol ýeriniň howasy mymyk suwy tereňmişin. Şo-da
oaryň
görkmen bolmaklaryna täsir edýärmişin. Özlerem öýdeçimişler, bazara, köçä
çykmaýarmyşlar.
Has myhmansöýer hökmünde bolsa adamlar Owganystanyň demirgazygynda
ýerleşen Bagu welaýatyny, hususan-da, Şybyrgan, Andhoý şäherlerini agzaýarlar.
Ýöne, birgiden bazarly, giň-giň mähelleli uly şäherdigine garamazdan, giň ýerde,
çöl şertlerinde ösen Oglanhakydanyň gözüne Hyrat diýseň dar hem ýürekgysgynç
göründi. Şonuň üçinem Ahmet aglawlynyň işiniň gaty bir şow alyp barmazlygy,
onuň häli-şindi yzyna dolanmak barada gep gozgamagy, üstesine aýalydyr,
çagalarynyňam ýerlemän häli-şindi yzlaryny küýsäp uludan demlerini almaklary
oňa kemem ýaramady.
Bir günem Hyrada Ahmet aglawlynyň edil obadaşy bolmasa-da, goňşy
etraplarynyň birinde ýaşaýan dosty geldi. Onuň ady Seýit baý ekeni. Ol hem
çarwaçylyk, hem daýhançylyk bilen meşgullaný an ýetişikli telekeçi bolup, o
zatlaryň üstesineüç-dört sany dükanam bar ekeni. Şol gezegem Hyrada ýüň,
eýlenen deri, haly ýaly önümler getiripdir-de, şolary satyp gazananja puluna-da
dükanlary üçin mata, nogul-nabat, gap-çanak, çaý, nohutly kişmiş diýen ýaly
hojalykda gündelik gerek bolup duran zatlardan satyn alypdyr. Ähli işini boldum
edenden soňam derçiräp çaý içip oturan Ahmet dostunyň çat maňlaýyna geçdi-de,
geleli bäri her gije aýda-aýda bizar-peteňini çykaran gürrüňini ýene bir gezek,
ýöne, jemleýji görnüşde gaýtalady.
– Alla her kimiň rysgyny bir zatdan berýändir, Ahmet. Onuň bermedik zadyny zor
bilen alyp bolmaz. Senem bir gezek ýalňyşdyň besdir! Özüňem, çagalaryňam
horlap ýörme. Giň sähra çyk, özüňkileriň arasyna bar. – Ol bir burçda
mugruljyraşyp oturan Oglanhakyda tarap baş atdy. – Bu oglan bolsa olara hakyda
aýdyp berer. Goý, hak söz ýerde ýatmasyn. Aýaga galýançaň kömek etmek bolsa
meniň bilen...
Ony ýerli-ýerden Ahmet aglawlynyň mahal-mahal yzlaryny ýatlap gözlerine ýaş
aýlap ýören çagalaram goldadylar. Aýaly bolsa ärine Seýit baý bilen deňine
ýalbardy. Şeýdibem alyp ýatdylar. Gije ýarymdan agyberende Ahmet aglawly
göçmäge razy boldy.
Hemmeler ýeňillik bilen dem aldylar. Oglanhakydanyň bolsa arkasyndan ýük
aýrylan ýaly boldy. Eginleri terezilenip, gerdenleri ýazyldy. Ýeňsedamarlary
ýumşady. Edil kapasadan çykan guş ýaly ganatlary giňden ýazyldy.
Seýit baý ýeke bir görnükli söwdagär bolman, eýsem öz etraplarynda gürrüňi
diňlenýän, sözi ýöreýän sylagly adam ekeni. Ol oba kethudalary bilen
maslahatlaşyp Ahmet aglawla mal-mülk, eker-diker ýaly iş gurallaryny, şeýle hem
tohumlyk kdäne berdi. Jaý salmaga kömek etdi.
516
Şeýdip Oglanhakydanyň durmuşynda ýene-de öň endik edilen işler başlandy. Seýit
baýyň aýdyşy ýaly Ahmet aglawlynyň bu işi rowaç boldy. Ol ýylyň-ýylyna gowy
hasyl alyp basym aýak üstüne galdy. Öňki kaddyna ýetdi. Seýit baý bilen
hasaplaşdy. Oglanlaryny öýerdi, gyzyny çykardy. Oglanhakyda hem owgan
türkmenleriniň içidnen islän gyzyny alyp berjekdigini aýtdy.
Onuň öz sözünde tapyljakdygyna Oglanhakyda aňry ýany bilen ynanýar. Ýöne,
haýsy ýere barsa-da, näme kär etse-de, ýyllar geçip ýigit çyksa-da, ol Watanyny,
önüp-ösen ýerlerini, hususan hem “Hakguýuny”, onuň degrelerindäki ygyp ýatan
ürgün çägeleri, gijelerine ýüzünde her biri penje deý ak ýyldyzlar petreşip duran,
gara mahmal kibi ýumşak, gündizine göwsünde ak bulutlar gaýyşyp ýören gömgök, beýik asmany unudyp bilmedi.
Dogry ol zatlar bu ýerde-de bar. Çäge-de, asmanam, ýyldyzdyr ak bulutlaram bar.
Ýöne Oglanhakydanyň diýýäni däl. “Hakguýunyňky” däl. Onsoňam ol ýerde ýeke
bir asman däl, tanyş-bilişlerdenem kowum-hyşlardanam dürli sebäplere görä
göçmän galany bar ahyry.
Galyberse-de, bosgun bolup gelýärkäler,
ýoldaky söweşlerde şehit bolan
ildeşleriniň “Bar, sen git, başyňy gutar, sebäbi seň başyňda halkyň hakydasy bar,
bize görä sen ile-de, ýurda-da has gerekliräksiň”, diýip, özüni ýnar oduň içi bilen
ýat ýurda ugradyp, özleri şol ýerde jan teslim eden mähremleriniň tä, iň soňky
demlerine çenli söweşen merdana ýigitleriň, il-halkyň ykbaly humara goýlan güni
ýigitler bilen bir hatarda är deýin mert durup, ýar deregine gara ýeri guçan
görmegeý gyzlaryň, ellerindäki akja bäbeklerini ganym okuna aldyran, ak çägäniň
üstünde janhowluna jan beren, gara gaş gelinleriň iň soňky sargytlaryny ol hiç
haçan unudyp bilmez.
Howwa, ol il-günüň içine barmaly. Halka hakyda aýdyp bermeli. Dogry, bu ýerdede halk bar, ýöne, birinjiden-ä o ýerdäkilerden azlyk, ikinjidenem bular eýýäm
eşitdiler, üçünjiden bolsa bu ýerdäki halkyň üstüne hakydasynyň ýitip gitmek
howpy abananok, hokgabaz tarapyndan halkyň aňy oýnalanok, ol ýerde bolsa täze
hökümet halkyň aňyna howp salýar. Oglanhakyda gaýdyp barmasa, olar bar zady
tersine öwürerler. Enehakydanyň jibrinipler aýdyşy ýaly, täze gurlan, üsti elwan
baýdakly ak mekdeplerde türkmen çagalaryny düýbünden başgaça okadarlar,
başgaça terbiýelärler. Bar zat unudylar. Asyl o zatlar eýýämden şeýle bolubam
ýörmüşin.
Watanyň zaryny çekňänler welin owgan topragynda ýeke bir Oglanhakyda däl.
Çünki, gädikden geçen gijeleri daňdanaralar kimdir biriniň aýdyşy ýaly,
bosgunlaryň köpüsi gyzyllardan mal-garalaryny gysganyp däl-de, öz-özlerinden
howsala düşüp, “şow-şowa” çapyp gaýdypdylar. Şol güne düşen adamlar indi
oturan-turan ýerlerinde:
517
– Kemine şahyryň: “baýlar-a bähbidin arar, pukara hupbulwatan” diýeni çyn ekeniow. Her niçik hem bolsa ýurdumyzy terk etmeli däl ekenik. Şeýtmedik bolsak,
ýolda-da müňlerçe adamymyz gyrylmazdy, bizem bu güne düşmezdik. Barybir
durmuşymyzda üýtgän zad-a bolmady. O ýerde-de şu garyplygymyzdy, bu ýerdede şol garyplygymyz. Gaýtam, munda onça-da ýok. Hälem bolsa, serhet doly
ýapylmanka çemini tapyp yzymyza gitmegimiz gerek – diýip, zeýrenişýärler.
Şol zeýrençler, şol küýsegler, isleg-arzuwlar ahyry öz netijesini berdi. Müň dokuz
ýüz otuz ýedinji ýylyň ýaz aýlary, bäş ýylyň aýralygyndan soň, ýaňy bir on ýedi
ýaşyny dolduryp on sekizine gadam basan
Oglanhakyda özi ýaly
hupbulwatanlaryň birnäçesi bilen yzyna dolandy.
24. Hakydanyň gaýdyp gelmegi
Ýöne, ony ýene-de Watanyň ýyly ýumşak mähri däl-de, sowet hökümediniň daşy
gyrawlap duran çalymtyl ýowuz düzgüni garşy aldy. Çünki, ol wagt il-günüň
içinde galan iki-ýeke mertleriň iň soňkularynam saýlap-saýlap zyndanlara dykmak,
atmak, uzak hem sowuk Sibire sürgün etmek syýasaty iň soňky derejesine ýetipdi.
Her kim agşam ýatandan ertir sag-aman “öýünden örjegine doly ynanmaýardy.
Sebäbi GPU-nyň gaýyş kurtkaly, ýanbaşlary naganly işgärleri gijelerine
aýlanýardylar
we
özlerine
berlen
sanawdaky
adamlary
tussag
edýärdiler. Sebäpmi? Sebäp ýok. Ol hökmanam däl. Ras, sanawa düşdüňmi,
gidibermeli. Ýöňkelýän islendik günä gol çekäýmeli. Çekmeseň zor bilen
çekdierler. Mahlasy, Kremlde oturan ýerinde Stalin özüniň, üweýji elhenç maşyny
bilen öz halkynyň iň gowy ogul-gyzlaryny mäjumlaýardy. Ol maşynyň çarhyna
ilmän galýanlar örän az. Şol çarha bir wagtlar Ruhy batyryň welilik bilen aýdyşy
ýaly Türkmenistan döwletiniň ilkinji ýolbaşçylary bolan adamlaram ildiler.
Şol çarhyň ýalmawuz ýaly ýiti dişleri Eýranyň üsti bilen aýlanyp gelip öz
Watanyna geçen Oglanhakydadanam sowa geçmedi. Dogrusy, ol Watana
dolanandygy üçin öwgülener, söýler öýdüpdi, emma ony serhetden geçen ýerinde
tussag etdiler we sowet hökümediniň duşmany, ähli baýlygy bilen Owganystana
gaçan admyň ogly, birnäçe ýyl daşary ýurtda ýaşap, ine indem hökümede garşy
göreşmek üçin ýörite tabşyryk bilen iberilen we taýýarlykly gelen, “Türkmen
azatlygy” diýen haýsydyr bir gizlin guramanyň agentti hökmünde ýigrimi bäş ýyl
möhlet bilen iş kesip Sibire sürgün etdiler.
“Ölmedige ömür köp” diýleni . kynam bolsa aňsadam bolsa aý-gün geçip dur.
Diýseň hupbatlydygyna garamazdan Oglanhakydanyň ýigrimi bäş ýylam geçdi.
Şol ýerde bolan ýyllarynyň içinde ol dürli milletleriň wekilleri bilen tanyşdy.
Lagerdäki bendileriň aglaba köpüsiniň Orsyýediň hut öz adamlarydygy, olaryňam
518
hut öz hökümetleriniň garşysyna göreşendikleri, özlerine-de ähli halklarada
azatlyk, erkinlik, bagt isländikleri üçin şol ýere düşendikleri ony diýseň geň
galdyrdy. Olar bilen dostlaşdy. Ysnyşdy. Ysnyşdygysaýam olaryň maksatlaryna
has magat düşündi. Olaryň matlaplaryny öz göwün-isleglerine barabar bildi.
Bolşuna görä dil öwrendi. Gijeden-gije olara türkmen hakydasyny aýdyp berdi.
Oguz handan, seljuk soltanlaryndan başlap tä, Ýeroýlanduz nalasyna çenli
barysyny diýseň ussatlyk bilen jikme-jik beýan etdi. Şolar ýaly gürrüňçilikden soň
ol uludan demini alardy-da:
– Has irki wakalary men enem-atamdan eşitdim. Olaram ony öz ata-babalaryndan
eşidipdirler. “Ýeroýlanduz” wakasyny welin öz gözüm bilen gördüm. Gatnaşdym.
Içinde boldum. Atamyň, enemiň, uýamyň jesedini şol ýerde taşlap daşary ýurda
gaçdym. Soň biziň bilen bile Owganystana gaçyp baran adamlaryň köpüsiniň telim
ýola, ýanyp-bişip gaýtalaýyşlary ýaly, belki biz hakykatdan-da ýalňyşandyrys,
ýöne, oýunda utulanyny boýnuna alyp, ýurdundan bosup barýan agyr bir göçi çaga
diýmän, aýal-gyz, garry-gurty diýmän hem ýerden, hem asmandan keýp edip
gyrmaga şol adamlaryň nädip ynsaplary çatdyka? Şolar ýaly gyrgynçylykly
hereketlerinden soňam şol hökümet nädip özüni dünýä mazlumlarynyň hossary
hökmünde tanadyp, ýer ýüzüniň tas ähli döwletlerine diýen ýaly öz syýasatyny
ykrar etdirip bildikä? Şol göçi gepsiz-gürrüňsiz geçirip goýberäýeninde-de
hökümediň ýitirýän zady-ha ýokdy. Galyberse-de, şolaryň köpüsi öz
ýalňyşlyklaryna düşünip yzlaryna gaýdyp geljeklerem eken-ä... Ine, biz gaýdyp
geldigem-dä... Ýöne, öň-ä: gidip barýaňyz, diýip gyrdylar soňam: geldiňiz, diýip,
şu ýere sürgün etdiler. Men ine, şuňa düşünip bilemok – diýerdi.
Şonda onuň mahorka tütedişip oturan diňleýjileri ýerli-ýerden gobsunyşardylar-da,
kinaýaly ýylgyryşyp şeý diýerdiler:
– Ol hökümede sen gerek däl, seniň baýlygyň gerek. Gidişin ol sizi eliňizdäki
baýlygyňyzy malyňyzy almak üçin gyrdy. Boş barýan bolsaňyz, onda olaryň size
beýle ýowuz daramazlyklaram ahmaldy. Iki eliňizem burnuňyza sokup bop-boşja
gaýdyp geleniňizden soň bolsa siziň asla olara geregiňiz ýok. Ol wagt siz olara
agyr ýük. Üstesine öz garşylaryna wayz-nesihat ýörediler gorkusam az däl. Bu
ýerde bolsa sen olara agaç çapyp berýäň, gyzyl köwläp berýäň...
– Egerde baýlar özleriniň ähli baýlyklary, maly bilen gaýdyp gelen bolsalar
hökümet olary kabul edermedi – diýip, indi orta ýaşlaryndanam agan Oglanhakyda
şolar ýalyda sorag berýärdi.
– Elbetde – diýip, söhbetdeşleri oňa jogap berýärdiler – kabul ederdiler, ýöne, oba
şurasynyň jaýyna çenli. Şol ýerde barja baýlyklaryny ellerinden alardylar-da,
olaram ine, edil şu ikimiziň oturan ýerimize sürgün ederdiler. Ýöne, sowet
hökümedi uzak ýaşamaz. Sebäbi, ol ýeke bir siziň ýurduňyzda däl, soýuzyň
519
düzümine girýän ähli döwletlerde-de gaty kän gandöküşiklik etdi, birtopar bigünä
adamlaryň ömür tanapyny ýoldy. Şol adamlaryň ahy-nlalary ýerde ýatmaz. Staliniň
ölen güni bolşewikleriň häkimligi tamam bolar...
Oglanhakyda sürgünde bolan wagty Germaniýanyň SSSR-e çozandygy, Gitleriň
ähli sowet respublikalaryna azatlyk äbermek, ýer ýüzüni bolşewizm belasyndan
halas etmek üçin şeýdendigi barada hem eşitdi. Onuň bu albaýyna ynanyp,
Mustapa çokaý, Weli Kaýumhan ýaly asly türki halklardan bolan dogumly
ýigitleriň birentegi üýşüp, Gitler bilen maslahatlaşanmyşlar we onuň bu asylly
maslahadynyň amala aşmagyna ýardamçy bolmak üçin “Azat Türküstan” atly
gurama döredenmişler. Olar sowet ýesirleriniň saklanýan lagerlerine ýeke-ýeke
aýlanyp, türki asylly ýigitleriň arasynda “Azat Türküstan” guramasyna
girmeklerini ündäp, wagyz-nesihat işlerini geçirýärlermişin. Olaryň razy
bolanlaryny ýygnap, “Türkistan legiony” atly harby toparlanşyk döredýärmişin,
ýaraglandyrýarmyşyn, harby okuw tälimlerini geçip, sowetlere garşy söweşe
taýýarlaýarlarmyşyn. Olar hatda Awstriýanyň Wena şäherine ýygnanyşyp “Azat
Türküstan” guramasynyň birinji gurultaýyny hem geçiripdirler, öz aralarynda
guramanyň ýolbaşçylaryny saýlapdyrlar we SSSR-e garşy uruş yglan edipdiler.
Guramanyň nyşanynda Gur Emiriň suraty barmyşyn, legionerler ony öz harby
eşikleriniň ýeňine tikdirip geýýärlermişin. Nyşanyň aşagynda bolsa: “Alla biziň
bilendir” diýlip ýazylanmyşyn.
Göräýmäne bu edil, Ruhy batyrdyr, Enehakydanyň ömürboýy arzuw edip giden
göreşlerine meňzäp dur. Ýöne ol däl. Bu ýerde Gitleriňem bir wagtlar iňlisleriň
türkmenlere hossarlyk etjek boluşlary ýaly hilegärlik edýändgi görnüp dur.
Moskwanyň agalygyndan alyp çykyşy ýaly türkmenleriň mekgesine onuň hut özi
müner. Halkyň-a ezer, ýurduňda-da hojaýynlyk satar. Şonuň üçin Oglanhakyda öz
ýanyndan: “Aý, ýok, ol hem meniň ata-enelerimiň arzuw edip geçen göreşi däl”
diýip, öz ýanyndan dogry netije çykardy.
...1953-nji ýylyň 5-nji mart güni Stalin öldi. Muňa syýasy bendiler örän begendiler.
Bu gün-erte erkinlige çykarys diýip, tama etdiler. Oglanhakyda hem şol umytda
boldy. Emma olaryň arzuwlary hasyl bolmady. Staliniň ölmi bilenem bolşewikler
partiýasy tagtyndan taýmady. Halklar öz haklaryna, Hakydalaryna eýe bolup
bilmediler. Netijede, halkyň başyndan inen musalladyň bir adam däl-de, şol
adamyň dördip giden sistemadygy belli boldy.
Stalin ölenden birnäçe ýyl soň ýurt başyna geçen Hruşewiň döreden
maýylganlygam diňe Staliniň şahsyýet kultuny paş etdi, käbir adamlary aklap
bendilikden boşatdy, ýogalanlary nähak basylan diýip yglan etdi diýäýmeseň, uly
520
möçberde alanyňda hiç hili özgerişlik bolmady. Öz – özlerini magtap aýdyşlary
ýaly ähli “ýeňişleriň” öňdebaryjysy we ruhlandyryjysy bolan kompartiýa öz
ýolundan dänmedi. Respublikalaryň özbaşdaklyklaryny gaýdyp bermedi.
Mekdeplerde halklaryň hakydasy hakykatçyl öwredilmedi.
Bendelikde oturanlaryň
kömegi bilen, özüniň aklanmagyny haýyş edip
ýokarylardan-ýokarylara yzly-yzyna arza ýazandygyna garamazdan, köpçülikleýin
aklanyşlara näme üçindir Oglanhakyda düşmedi. Ýöne, oturmaly wagtynyň
tamamlanmagyna az wagtyň galandygy sebäpli ol özüniň aklanmagyna gaty bir
ilgezek ýapyşybam durmady. “Ömrümiň iň gözel çaglary hökümediň zyndanynda
geçdi. Çykmaly wagtym bolsa golaýlady. Indi maňa hiç kimiň, hiç hili aklyk haty
gerek däl. Halkymyň, ýurdumyň öňünde günäsizdigimi bolsa özüm gowy bilýän,
men ony hiç kimden sorap bilmeli däl”, diýdi-de, erkinlige çykjak gününe çenli hiç
bir hereketsiz garaşdy.
25. Ýigrimi bäş ýyldan soň
Şeýdibem, müň dokuz ýüz altmyş ikinji ýylyň ýaz aýy, özüne on sekiz ýaşly
ýigdekçekä ýerlen ýigrimi bäş ýylyň iň soňky gününe çenli oturyp, kyrk üç
ýaşynyň içinde azatlyga çykdy. Ençeme ýollardan aşyp Türkmenistana dolanyp
geldi. Baryp gapysyny çekere, belli bir dogan-garyndaşy bolmasa-da, atababasynyň gany tartyp öňi bilen Gökdepä bardy. Soň assa-ýuwaş tutuş Ahal iline,
türkmen ýurduna aýlanyp çykdy. Meşhur Guşly batyryň agtygy, halk hakydasy
hökmünde ony baran ýerinde gowy garşy aldylar, hezzet-hormat etdiler.
Nirä barsa-da, ony öňkülere düýbünden meňzemeýän, diýseň parahat hem asuda
durmuş garşy aldy. Edil, agyr düýşden oýanan ýaly. Uruş-gowga, tutha-tutluk ýok,
her kim öz maýdalyna arassa zähmet bilen gümra. Öňki başly-barat oturan
obalaryň ornuny indi hemme ýerde göni köçeli, elektrik çyraly, hemmesi bir
biçüwde gurlan, üsti şiferli ak jaýlardan ybarat posýoloklar eýeläpdir. Käbir
etraplarda täze sowhozlar açylypdyr. Ýöne, pajygaly Gökdepe wakasy,
Ýeroýlanduz, Gazawat hadysalary, otuzynjy ýyllaryň tutha-tutlugy welin bütinleý
unudylypdyr. Iki-ýeke bilýänlerem ýa-ha bilýändiklerini aýtmaga çekinýärler, ýada o zatlara düýbünden başgaça düşünýärler. Olaryň aýdyşlaryna görä asyl-ha
Türkmenistan bilen Orsyýediň arasynda uruş bolmanmyşyn. Türkmenler Orsyýede
meýletin birigenmişin. Ilki general Lomokiniň, soň Skobelewiň ýolbaşçylygynda
Ahala gelen goşunam uruş üçin däl-de doslukly maksatlar, ýagşy niýetler bilen
gelen, has dogrusy geçip barýan ekspedisiýa ekeni. Dogry, çalak-çulak kakuşkukuşlar bolanmyşyn, ýöne oňa-da türkmenleriň özleri günäkärmişin. Ors
hökümedi ýöne, hälki bir ýurtda tertip-düzgüni ýola goýmak, alamançylygyň,
521
galtamançylykdyr-garakçylygyň soňuna çykmak üçin käbir çäreleri geçirmäge
mejbur bolanmyşyn. Gazawat gyrgynçylygam uruş däl-de, şol ýerde oturan
ýomutlara, gökleňlere kontribusiýa tölemekden boýun gaçyrandyklary üçin ak
patyşanyň Golowaçow ýaly goşun ýolbaşçylarynyň eli bilen ýerli halka beren
ýerlikli sapagymyşyn. “Ýeroýlanduz” wakasy bolsa, halkyň baýlygyny daşary
ýurda geçirmäge synanyşan, birtopar han-beglerden we baýlardan ybarat bir bölek
bandany aklyna aýlandyrmak, aldanyp ýanlary bilen barýan bir topar sada
adamlary ellerinden alyp galmak üçin edilen zeruryýetçilik bolanmyşyn. O
zatlaryň aňyrsynda ýer ýüzüniň ähli proletariatlarynyň hossary bolan Leniniň
ynsanperwerçilikli syýasaty ýatanmyşyn. Otuz ýedinji ýylyň tutha-tutlugy
bolmadyk bolsa dagy asla sowet hökümedini saklabam boljak däl ekeni. “Ýiti gözli
Ýežow” şonda h ut ýoldaş Staliniň öz buýrugy bilen tutuş Sowet Soýuzyny ýat
elementlerden arassalan ekeni. Ýöne, Stalin Ýežow edil beýdäýerem öýtmändir,
soň bilensoň-a onuň özünem gelmeze gönderipdir welin, arman giç bolupdyr-da...
Howwa, hemmeler şeý diýýärler,çünki, olara şeý diýiň diýip öwredipdirler, şeýdip
okadypdyrlar. Hakydalaryna şeý diýip ýazypdyrlar.
O zatlar hiç diýseň ondan aňyrky Hakydalaryňam üsti gömlüpdir. Halk hatda Oguz
hanyň, Gorkut atanyň, Salyr Gazanyň, seljuklaryň, Horezmiň iň soňky şasy
Jellaleddiniň kimdiginem bilenog-a! Eý, Huda-aý! Bäş müň ýyllyk taryhy
Oglanhakydanyň aňynda aýnada dek görnüp duran halkyň özi eline dutar alyp:
“Ýigrimi dörtdüp doglan ýyly türkmeniň”, diýip, aýdyma zowladyp otyr. “Ýigrimi
dört” diýýänim 1924-nji ýyl. Türkmenistan Sowet Sossialistik Respublikasynyň
döredilen ýyly. Ýeri, bäş müň ýyl nire ýigirmi dörtden bäri geçen otuz sekiz ýyl
nire?
Hatda mekdep okuwçylaryny gepletseňem Oktýabr rewolýusiýasyndan öň türkmen
halkynyň iň bir yzagalak, bisowat, nadan, biri-birini gyryp ýören oňşuksyz tiretaýpalardan ybarat döwletsiz halk bolandygy, egerde, Orsyýet ýaly uly döwlet
özüniň doganlyk goluny uzatmadyk bolsa, türkmenleriň millet hökmünde ýer
ýüzünden ýitip, ýok bolup gidäýmeginiňem ahmal ekendigi barada öýkenlerini
gabardyşyp, joşgun bilen gürrüň berýärler.
O zatlaryň düýbünden başgaçadygyny welin olara düşündirip bilýän ýok. Asla
düşündirjek bolýanam ýok, düşündirere adamam ýok. Oglanhakydanyň çak edişine
görä, otuzynjy ýyllarda ýok edilenlerem hut şol zatlara düşünýän, halka-da
düşündiribiläýjek adamlar bolmaly. Bularyň welin barysynyň milli duýgularyny
öldüripdirler. Şonuň üçinem, olar indi öz gadymy ýurtlary, ata-babalary, olaryň
başlaryndan geçiren gahrymançylyklary, guran döwletleri, döreden imperiýalary
barada däl-de, Gyzyl meýdan, Kremliň çür başyndaky gyzyl ýyldyz, beýik rus
halky, beýik rus dili barada aýdymlar aýdýarlar. Rewolýusiýanyň demir donly
522
serkerdelerine guwanýarlar, öz hakydalaryna derek gadymy slawýan, ors taryhyny
öwrenýärler. Egerde, Sibire gitmän şu ýerde galyp, şularyň okan mekdebinde bilim
alan bolsady, onda, Oglanhakyda hem bir wagtlar Enehakydanyň aýdyşy ýaly
şolaryň öwrenen zatlaryny öwrenmeli bolardy. Hakydany ýatdan çykarmaýandada, gara, bulaşdyraýmagy ahmaldy. Diýmek, Sibirdäki dostlarynyň biriniň öwranöwran gaýtalaýşy ýaly, “net hudo bez dobra”. Onuň şonça ýyl çeken jebri biderek
geçmändir. Halk üçin taryh üçin, hakyda üçin bähbit bolupdyr.
Oglanhakydany geň galdyran ýene bir zat, o-da: gylyç-galkan hakda-ha gürrüňem
ýok welin, türkmenleriň barysynyň uçdantutma atsyz galandyklary. Asla, olara öz
hojalyklarynda at saklamak gadagan. Nämemişin, türkmenler öz hojalyklarynda at
saklamaklygy başarmaýarlarmyşyn. Olaryň türkmen atlarynyň tohumlaryny
zaýalamaklary, mümkinmişin.
Özem Ogalanhakydanyň eşidişine görä, muny aýdýan adam başga hiç kim däl-de,
Türkmenistanyň Oba hojalyk ministrliginiň tohum mallar bölüminiň müdiri bolup
işleýän Dadaýan atly bir ermenimişin. Gör-ä muny: türkmen atlaryny asyrlarboýy
sünnäläp bakyp-bejerip kemala getiren türkmenler-ä bu gün at saklamany
başarmaýarlarmyşyn, türkmen atlaryny iňlis atlary bilen garyşdyryp ýören
Dadyýan bolsa başarýarmyşyn. Ýok, türkmen gaty bir zerurlyk ýüze çykmasa
gylyçsyz oňup biler, ýöne, atsyz welin oňup bilmez. Dogry, häzirkisi ýaly zor bilen
oňdurylsa oňaram, ýöne, ýüreginde dag galar.
Howwa, Ogalnhakyda üçin bu zatlar diýseň geň bolup göründi. Çünki, o zatlaryň
hakykat ýüzünde nähili bolmalydygyny ol birinden sorap bilmeli däl.
Bar zat oňa edil aýasynda ýaly aýan görnüp dur. Ýöne aýtmak bolanok. Aýtdygyň
gelen ýeriňe gidibermeli. Oglanhakydanyň muňa-da akly çatman duranok. Şonuň
üçinem dymýar.
Ýöne, ol niçezar dymsyn? Niçezar aýtman oňsun? Hakydany bolşy ýaly gelejekki
nesillere ýetirmekligi ol öz ata-enesiniň öňünde söz berdi ahyry.
Şonuň üçinem, ol uzak dymyp bilmez. Daşyndan aýdybilmese içinden, iň
bolmanda gurruk guýunyň içine gygyryp aýdar welin, aýdar. Hakykat ýerde
ýatmaz. Kim ýatyrsa-da ony Ogalnhakyda ýatyrmaz. Çünki, ol onuň galanja
ömrüniň manysy. Gerek blsa ol ýene-de bir gezek ýigrimi bäş ýyl oturyp geler
welin, maksadyndan dänmez. Iň bolmanda bir adama, üç adama, bäş adama aýdar
welin, aýdar. Hakydasyny bütinleý unudan halkyň arasynda ýaşap welin bilmez.
Şonuň üçinem, ol özüni birwagtlar halk üçin hakyda mekdebi bolup hyzmat eden
Hakguýa atmaklygy makul bildi. Ondan-mundan haýyş edip şol ýere işe geçdi. Şol
guýa degişli kolhozyň “izolýatordaky” goýunlaryna seredip bermekligi boýnuna
aldy.
523
Hakguýy indi giden bir uly oba. Onda-da “dwijok” arkaly belli-belli sagatlarda
işleýär diýäýmeseň elekrtikleşdirilen oba. Hatda diňe başlangyç synplary bolan
kiçiräk mekdep, şol mekdebiň iň çetkije, çaklaňja jaýyny eýeläp oturan
medpunktjagazam, dükanjagazam bar. Suwam indi guýudan öňki ýaly gowa bilen
däl-de, elektrik nasoslary arkaly çykarylýar. Ony obalar, etrap merkezleri bilen
birleşdirýän gumak, ulgam-ulgam çägeleriň üsti bilen kä beýige, kä pese inip,
alyslardan – alyslara uzap gidýän ýollar bir ýa iki däl. Şol ýollardan aşyp, käte bu
ýere üsti “dwižokly” maşyn bilen dürli-dürli wakalary beýan edýän kinojagazam
getirýärler. Şonda mekdepde ors dilini okadýan horja, jüýkburun, tar-tar seýrek
murtlary ýokarky dodagynyň üstünden sallanyşyp duran saryýagyz ýigdekçäniň
güni gelýär. Çünki, gelýän kinolaryň köpüsi orsça. Şol gün kino başlamazdan öň
ony isledigiçe iýdirip içirýärler. Hatda gumly çopanlaryň biriniň gyzyna öýlendirip
öz ýanlarynda müdimilik alyp galmak barada gürrüň gozgaýanlaram tapylýar. Şol
gije ol ýigit ekranyň çep tarapynda goýlan ullakan, gara reproduktoryň gapdalynda
durup kinony başdanaýak diýen ýaly tomaşaçylara terjime edip berýär. Kinonyň
tamamlanyp her kimiň öýli-öýüne dagamagy bilenem onuň sylag-hormaty
kemeläýenok. Telim günläp ondan şol günki kinonyň mazmuny, gahrymanlaryň