Ýere gaçan ýyldyzlar - 26

iki müň adamlyk goşunyň başyny jemledi. Häli-şindi maslahatlar geçirip durdy.
Şolar ýaly maslahatlaryň birinde wekilleriň bir bölegi tarapyndan, nähili
hereket edilse gowy boljakdygy barada maslahat sorap, Hywa hanyna ýüz
tutulaýsa nähili boljakdygy barada gürrüň gozgaldy.
Siz näme, Hywanyň mundan alty ýyl ozal ors hökümediniň gol astyna
geçendigini unutdyňyzmy? – diýip, Nurberdi han şol gürrüňi gozgan adamlaryň
ýüzüne ýeke-ýeke seredip çykdy. – Gazawat gyrgynçylygynam ýadyňyzdan
çykardyňyzmy? – Diňe Hanmämmet atalyk oturan ýerinde biraz oýkanjyrady
diýäýmeseň, maslahata gatnaşyjylaryň hiç birinden ses çykmady. – Şonuň üçinem,
bize ok-ýarag, iýmit ýa maslahat kömegini bermeg-ä beýlede dursun, asla ors
türkmen dawasyna goşulmaga onuň hakam ýok, oňa oň gaýratam çatmaz. Bognam
ysmaz.
Onda, Horasan welaýatynyň häkimine ýüz tutalyň. Goý, ol bize iň
bolmanda Sarahsa, Büjnürde, Kuçana, Deregöze göçmäge rugsat bersin – diýip,
başga bir topar ikinji teklibi orta atdy.
Horasan näme Eýran dälmi – diýip, Dykma serdar iki dyzynyň üstünde
leňňerläp oturşyna aýtdy. – Ol ýerde orsyýediň bähbitini arap oturan öz ilçileri
bar. Onuň üstesine ol ýere häli-şindi, biziň meselämiz boýunça ýörite wekillerem
baryp-gaýdyp durlar. «Ganly depede» bolan wakanyňam aňyrsynda şolaryň
durandyklary ynamdar çeşmeler arkaly bize mälim boldy. Garadöwlediň guran
alamanam ors hökümediniň garaşan netijesini berdi. Ony Eýranyň şasy
«öwezalaman» däl-de, «alaman» hökmünde kabul etdi. Bu mesele boýunça indi
onuň nähili çözgüt çykarjakdygy belli däl. Şonuň üçinem o tarapdan ýaňa tamaňyz
toraňňa daňylan ýaly bolaýsyn. Bilşimiz ýaly biziň olar bilen ok-ýarag söwdasyny
etmek baradaky synanyşyklarymyzyňam öňüni orslar ökdelik bilen çoladylar.
Onda Mara, Tejene göçeliň – diýip, başga biri üçünji teklibi girizdi.
Ol meseläni-hä tekeleriň özlerem deň-derejede goldamadylar.
Göwnemediler. Hususan-da, ýaş batyrlar dyzmaçlyk etdiler. Beýtmekligiň ýurdy
elinjek duşmanyň eline goýup gitmeklik boljakdygyny aýdyp «haýkyryşdylar».
Mary bilen Tejende bolsa asla ýer-ýurduň, suwuň ol ýerdäki oturanlar üçinem
ýeterlik däldigini, üstesine o ýerlere baranyň bilenem orslrdan gaçyp gutulyp
bolmajakdygyny, baran günüň ertesi olaryňam toplaryny süýreşip yzlaryndan
barjakdyklryny öwran-öwran nygtaşdylar...
291
Şu maslahatda umuman, ors hökümeti tarapyndan türkmenleriň tas, ähli
ýollarynyň diýen ýaly ýapylandygy, Hakdan başga hiç-hili ýapyşalgalarynyň
ýokdugy belli boldy.
Şeýle-de bolsa, «ýatyp galandan atyp gal» edip, Hywa-da, Buhara-da,
Büjnürde-de, Mara-da kömek sorap habar ibermeli, diýen karara geldiler.
Şular ýaly üznüksiz hem gyssagly geçirilýän maslahatlaryň käbirinde,
öňem birnäçe gezek garalan meseleleriň ýene-de gün tertibine getirilýän wagtlaryda az bolanok. Şonuň iň köp gaýtalanýany: «Uruşmalymy ýa boýun egmelimi?»
diýen mesele.
Ýöne, soňraky maslahatlaryň birinde, şol mesele: «Uruşmalymy ýa geçirip
goýbermelimi?» diýen görnüşde orta atyldy. Bu pikir meseläniň parahatçylykly ýol
bilen çözüläýmeginiňem bolup biläýjek zatdygyna umyt döretdi. Şonuň üçinem,
maslahata gatnaşyjylaryň aglabasy:
Geçip gitjek bolsalar honha ýol, gidibersinler, şu ýerde ýük
ýazdyrmasalar, duz torbamyza dawa etmeseler bolýa – diýen pikiriň tarapynda
durdylar.
Başga birleri bolsa:
─ Aslynda ol geçip gitjekmikä beri? Geçip gidenden soň dolanyp geläge-de
şu wagtky salyp gelýän demir ýollaryny sökäge-de, arkalaryna alyp
äkitjekdiklerine ynamyňyz bamy? Geçip gitjek adamyň beýdip, öý eýesiniň üstüne
eli ýaragly dyzap durmajakdygyna aklyňyz çatmaýamy ýa?.. – diýdiler.
Şu terzde gürlänler başga-da kän boldy. Meselä iň soňunda Nurberdi han
aýdyňlyk girizdi.
Şu gürrüň başda-da bir ýüze çykypdy-y.. – diýip, ol tahýasyny yza
süýşürip, elindäki ýaglygy bilen tüňňi hem giň maňlaýynyň derini süpürip oturşyna
aýtdy. – Biz geçip gitjek, Hindistan barjak, Owgan barjak üstüňizden ýol saljak
diýip, şo döwürlerem käte bir agzardylar. Başda hakykatdanam şol pikirde bolan
bolmaklary mümkin. Emma syýasatlaryny üýtgeden bolsalar gerek, häzirki bolup
gelişler-ä dogrudanam ötegçä meňzänok.
Göräýmäge maslahat jemleniberdem. Ýöne, hiç haçan işini çig etmeýän
Hanmämmet atalyk söz aldy-da, özüniň ýuwaştap, ýakymly sesi bilen:
Geliň onda bir zat edeliň, adamlar – diýdi. – Şu gürrüňiň anygyna
ýeteliň. Iň bolmanda şuny teklip hökmünde öz adymyzdan aýtsagam bolýa.
Egerde, dogrudanam geçirip goýbermegimize razy bolsalar, geçirip goýbereliň.
Elbetde, ýaňy ol habaryň aldaw, hile bolaýmagynyň ahmaldygynam aýtdylar,
292
ýöne, şeýle-de bolsa geliň, bagtymyzy synap göreliň. Belki çyndyr. «Ýagşy niýet,
ýarym döwlet» diýipdirler.
Muny
häliden bäri seslerini çykarman, içlerini hümledişip oturan
Gurbanmyrat işandyr, Kerimberdi işan dagam goldadylar.
Howwa-da, sorap göräýeniň bilen ýitirýän zadyň-a ýok. Geçip gidenleri
bilenem ýitirýän zadymyz ýok. Ýüreklerinde ýamanlyk bolsa bizden iýmedik
taýaklaryny ýa owgandan iýerler, ýa-da hindilerden – diýdiler.
Gepleşik geçirmekligi Orazmämmet hanam, Gulbatyr serdaram goldady.
Ýaş batyrlaram bu gezek ýaşulylara garşy çykjak bolup durmadylar.
Ruhy batyryň özi bolsa bu maslahatda-da ýok. Ol häzirem dagdan ileride,
nobatdaky sergezdançylygynda gezip ýör. Ekabyrlar onam ýatladylar.
«Garadöwlediň ýetiren zyýanam ýetik, oňa ─ Indiden beýläk şoýandan aýagyňy
çek, diýmeli. Aýdylana gulak asmasa çäresini görmeli» diýdiler.
Şonuň bilenem şol günki maslahat tamamlandy.
Geçen uruşda Dykma serdaryň öz nökerleri bilen nä günlere düşendigine,
soň on iki adamdan ybarat ilçileriniň dardan dikbaşak
asylandyklaryna
garamazdan, şol günüň ertesi, ýene-de dokuz adamy ilçi edip orslaryň üstüne
iberdiler. Olaryň aýtmaly zatlary şü: «Egerde, siz Ahal ülkesiniň üstünden geçip
gitmek isleýän bolsaňyz, onda, han-hezretleri Nurberdi han size ak ýol arzuw
edýär...»
Ugrajak wagtlary Nurberdi han ilçilere şeý diýdi.
Garaşyp duran ors wekilleri siz ýanlaryna barmankaňyz atlarynyň başyny
öwrüp, özleriniňkä tarap gidiberseler, sizem yza dolanyň - diýdi.
Hut , şeýle hem boldy. Ors wekilleri türkmen ilçilerini garşylaman, esli
aralykdan yzlaryna dolandylar.
Bu, töwellanyň alynmajakdygynyň, gepleşikleriň geçirilmejekdi giniň, hiçhili teklibiň kabul edilmejekdiginiň alamatydy.
Ilçiler ýüzlerine urlan ýaly bolşup yzlaryna gaýtdylar. Ak esgä dönen
ýüzlerini sallaşyp, gala girdiler.
Muny görüp ähli ýaşulylaram, ekabyrlaram erbet boldular. Uly-kiçi
hemmeler gynandylar. Gurbanmyrat işan bolsa yzly-yzyna ýuwdunyp oturşyna
başyny ýaýkap:
Ata-babalarymyzyň: ors ynsaplydyr, ýöne, imansyzdyr, diýenleri dogry
bolup çykdy-ow – diýdi. – Imansyzdan bolsa bäş wagt namazdan başga her zat
çykar. Indi arkaýyn urşa taýynlanyberiň, adamlar.
293
Dowul döretmezlik üçin bu hadysany halk köpçüliginden ýaşryn saklamaly
diýen netijä geldiler.
«Bela ýeke gelmez» diýleni. Gaýra üzüldimi ýa ýagdaýyň
çylşyrymlaşýandygyna süňňi saradymy, tomsuň soňky aýlary birdenkä Nurberdi
hanyňam geçen ýyl Marydan tapynyp gelen keseli gozgady-da, ýanyny ýere berdi
ýatyberdi. Şeýle-de bolsa onuň taby entek-entekler-ä ajala per bererlikli däl. Aklyhuşy, gepi-sözi ýerinde. Öz agramyny göterýär, girip-çykýar. Galanyň içinde we
daşynda bolýan her bir herekete, urşa görülýän taýýarlyklara doly gözegçilik edip
bilýär.
Onsoňam, Ahalyň iň güýçli tebibi hasaplanýan Orazmämmet tebip onuň
ýanyndan aýrylanok. Daglara, gum içine gidip dermanlyk ot-çöp getirýär. Em
edýär. Bejerýär. Uly ilem Alladan öz hanlarynyň basymrak gutulmagyny, aýak
üstüne galmagyny urşa onuň hut özüniň ýolbşçylyk etmegini isleýär.
Ýöne, nätjek, hemme zat göwün islegiňe görä bolup durmy näme? Boljak
işe bolsa çäre ýok.
...1880-nji ýylyň awgust aýynyň ahyrlarynda, günortanlar, edil ýerden çykan
ýaly bolup, Nurberdi hanyň howlusynda sellelerine çenli zybrym ak geýnen, iki
sany geň-taň myhman peýda boldy. Olaryň ikisem ýaşlary bir çene baran moýsepit
kişiler bolup, biri has gojamanrak görünýär. Onuň hatda gaşlaram Hakyda
mollanyňky ýaly juw-ak. Gyzgylt öwüsýän ýüzi ýygyrt-ýygyrt. Şol ýygyrtlaryň
içi bilen syrygyp gaýdýan der gelip, boýnundaky ýygyrtlarynyň içi bilen akyp
endamyna ýaýrap gidýär, hut şonuň üçinem, ak köýneginiň ýagyrnysy öl-myžžyk.
Gözleriniň içine nas pürkülen ýaly. Agy sargylt. Içinden inçejik gan damarjyklary
geçýär. Olaryň käbiriniň reňki mawy, käbiriniňki gögümtil. Jikgeleri, kirpikleriniň
düýbi gyzyl bolansoň, bäbenekleriniň daşyna gyzyl jähek aýlanan ýaly. Agzy
kempeýip, kiçijikligi hem togalyklygy, üstesine-de mürşeýip durandygy üçin hoza
meňzeýän eňegi öňe çykyp dur. Bir gözem dyzzygrak bolansoň gürrüňdeşiniň
ýüzüne boýnuny bir tarapa gyşardyp, araba çykjak horaz ýaly jiňkerilip seredýär.
Görnüşi howsalaly. Gyssanmaç. Ogurlyk etjek ýaly. Häli-şindi töweregine
garanjaklaýar. Elleri sandyraýar, kellesi saňňyldaýar.
Ol ylgaşlap ýanlaryna gelen hyzmatkär ýigide gymşaýlyp seretdi-de, çalgyrt,
ortalyk türki dilde:
Şükürmi, gurgunmy – diýdi. Şonda onuň sesem sandyrady. – Biz bala,
Hywadan gelümiz. Ýulda Kunýaurgançga baryp, uç ýuz altmyş äwliýägä ziýarat
etgen biz. Sarahs baba-gada, Mene baba-gada bargan biz. Intem Mekgä baramyz.
Haçga kitämiz...
294
Şondan soň ol özüni pir, ýanyndaky tegelek ýüzli, togalak kelleli, çal
murtlarynyň hersi bir erniniň gyrasyndan sallanyp duran, gabaklary pökgi,
gyýajyk gözli, ýagyrnysy ýasy, ýörände bir gapdala seredip ýapyrylybrak ýöreýän
kişini bolsa sopusy hökmünde tanyşdyrdy. Sopam öz gezeginde gyýajyk gözlerini
gypyrjykladyp, edil içi gyjyklanýan ýaly bokurdagyndan «şyg-şyg» ses çykaryp,
çalt-çalt gepledi.
Han hazratlary kasal diýip eşitkan biz. Soryp keçemiz dedik. Kandaý ol?
Ýakşymy?
Hyzmatkär derhal olaryň atlaryny teblehana eltip, gazyga iltedi-de,
habarlaryny hana ýetirdi.
Han:
Taňry myhmany bolsa irikgä etmäň, myhmanhana eltiň, hezzet-hormat
ediň - diýdi.
Emma myhmanlaryň myhmanhanada uzak eglenesleri gelmedi. Has beterem
pir kişi oturan ýerinde uçup-gonup, zowzullap başlady. Her gezek hyzmatkär ýigit
girende, han hezretleriniň özüni görüp, saglygyna haýyrlyk doga okap gitmeseler
tä, Mekgä barýançalar, asla, gaýdyp gelenlerinden soňam ynjalyp bilmejekdiklerini
özleriniňem iňňän gyssagdyklaryny aýdyp gulak etini guratdy. Ahyry unupçydaman, hyzmatkär ýigit olaryň o hyýyşlarynam hana ýetirdi.
Han ýene-de sypaýyçylyk etdi.
Taňry myhmanynyň raýyny ýykyp bolmaz, goý, gelsinler.
Myhmanlar iki tirkeş bolup gapydan girdiler. Ilki pir, soň sopy girdi. Salam
berdiler. Han olar bilen ýerinden turup görüşdi. Onuň daýaw göwresi,
sypaýyçylykly hereketleri, howlukman sözleýşi myhmanlaryň sussuny basdy.
Şeýle-de bolsa, pir basym özüni ele aldy. Görkezilen ýere geçip oturşy ýaly gepläp
başlady.
Keşen uruş sizge ýeňiş ýar bulgan. Kuttaýmyz! Yslamnyň ýaşyl tuguny
korap ýakşy iş kylgan siz. Şehit bulgan bendelerniň jaýlary jennetden bulgaý.
Berdimyrat hanyňkyda şon deý bulgaý.
Lälezarlygyň içinde gurlan çadyr ýaly gyzyl-ala ýüpek düşekçeleriň üstünde
howalanyp oturan han ýadaw sesi bilen «gübür-gübür» etdi.
Taňryýalkasyn.
Pir şehitleriň hatyrasyna doga okady. Soň ýene-de sözüni dowam etdirdi.
Ýakşy kylasyz. Lekin hem şundaý kylaberiň. Käpirlerge kol bermäňler.
Kelseler burunkydan-da beter uruňlar. Buýun sunmaňlar. Siziniň bu
295
kahrymançylyklaryňyzny
biz
Arabystana-da
ýetiremiz.
Muhammet
aleýhyssalamyň kuburynyň başynda oturyp sizlerge Alladan küýç, kuwwat
tilärmiz. Alla sizge kuwwat bergeý, inşalla. Kuwwada bergeý, rowaçlyk-da bergeý.
Käpirniň ýüzi aňry bulgaý.
Şol sözleriň arasy bilen olar çäýnek-käselerini «şakyrdadyşyp» ileri-ileri
omzaşdylar, hana has golaý bardylar. Öz çaýlaryndan hana-da içirdiler. Ýan
torbalaryndan çykaryp däri-derman etdiler. Bu gezek
hanyň sag-aman
gutulmagyny diläp doga okadylar. Arasynda daş çykyp täret kylyp geldiler. Öýle
namazlaryny okadylar. Üç bolup nahar iýdiler.
Oňa çenlem hanyň ýagdaýy ýaramazlaşyp başlady. Der basdy. Hernäçe syr
bildirmejek bolsa-da bolmady. Ysgyndan gidip, başyny ýassyga goýdy. Gögerip
ugran dodaklaryny tamşandyryp suw diledi. Sopy düwdenekläp gidip suw getirdi.
Ýöne, pir hana suw içirmedi.
Suw içse çişiredi, çaý ýakşy buladi – diýip, ýene-de öz çaýyndan guýup
berdi. Han ymyzganyberendenem:
Han tahatlyk tapgan. Uka kitgen. Biz muny
bizok kylmaýmyz, turamyz – diýdi. Gysgarak töwür edibem ýerinden galdy.
Sopusam onuň bilen deň gopdy.
Şol wagtam esli mahallardan bäri hanyň janpenasy bolup ýören, kyrk
ýaşlaryndaky, ortadan uzynrak boýly, daýanyklyk dolmuşrakdygyna garamazdan
diýseň çakgan gopýan, gyrçuw gara sakgally tegelek ýüzüne gelşip duran Öwez
baý böküp içeri girdi. Hanyň burulyp ýatyşyny görendenem ýaňy bir köwüşlerini
geýip gapydan çykmak üçin «hyk-çok» edişip duran myhmanlaryň öňüni kesdi.
Duruň!
Myhmanlar «ziňde-ziňk» bolşup, Öwez baýyň ýüzüne çiňerilişdiler.
Hä-ä?.. Nime bulgan?..
Öwez baýyň sesi hökümli çykdy.
Geçiň ýeriňize! – Pir hasyr-husur köwşüni çykardy-da, hasanaklap ýerine
geçdi. Sopusam ondan gaty bir yza glmady. – Butnaman oturyň! – Öwez baý baryp
hanyň ýüzüne seretdi. Adyny tutdy. Çigninden tutup çalarak yralady. Handan hiç
hili hereket, ses-üýn bolmansoň, gaňrylyp piriň ýüzüne seretdi. – Hana näme eden
bolsaňyzam gönüňizden geliň! Ýogsam, ikiňizem diri sypmarsyňyz.
Öwez baýyň öwdaýynyň bozukdygyny görüp ýürekleri ýarylara gelen
myhmanlar: «Estagpuralla, estagpuralla» diýşip, ýakalaryna tüýkürişdiler. Allanyň
eminlerine, onda-da haç ýoluna barýan musulman bendelere müňkürlik edendigi
üçin Öwez baýa öýke bildirdiler. Kine etdiler. Musulmançylykda gaýa-gopuz ýok
296
ýerden beýdip, myhmanyň üstüne dyzap durmaklygyň aýpdygyny aýdyp, Öwez
baýy haýalçyratjak boldular.
Emma, Öwez baý olary diňlemegem islemedi. Baryp göni piriň ýakasyna
ýapyşdy.
Seň diýýän gowşak damaryň mende ýok. Bol, aýt näme eden bolsaň,
bolmasa-da ine gitdiň!.. – Ol gylyjyna ýapyşdy. – Gowşut hanyň başyna ýetenem
sen ýaly goýun derisine giren möjekleriň biridi. Mülhit sypatly içalydy... Bol!
Geple-e!..
Pir durky bilen saňňyldap başlady. Bu gezek onuň dadyna sopusy ýetişdi.
Biläsizmi, tertliniň termany ýolukganda, beden diýgen närse bogunbogun sökülädi. Bu hastanyň kutuladiginiň nyşany bolup turadi. Ol hoziriň uzunda
kutulyb kitädi. Aýak üstige kaladi... Lekin siz-de küfür geplegänleriňiz uçun
uýalyp oturasiz – diýdi. Ellerini titredip ýene-de hana em etdi. Dermanly çaýdan
göz üçin özem içdi. Pirine-de içirdi. – Mana bakyňlar, hastaga bergen
malhamymyzdan özumyz-de içip oturmyz. Kördüňizlermi? Asyl, bizni ýuradip
ýurgan şu närsedi ku. Şu bulmagan-da biz Käbege-de, kyblaga-da aşyp
bilmäýmiz...
Şondan soň Nurberdi han hakykatdan-da gowulaşan ýaly boldy. Deri gaýtdy.
Kuwwatlandy. Başyny ýassykdan galdyrdy. Tirsegine daýanyp, myhmanlary bilen
iki agyz gürrüň etdi. Sag-aman Mekgä barmaklaryny, zyýaratlarynyň kaul
bolmagyny diledi.
Pulmy, azykmy, ulagmy, bizden näme kömek gerek bolsa çekinmäň-de,
aýdyberiň – diýdi.
Myhmanlaryň ikisi-iki ýerden
Ýuk, ýyk! Bizge hiç närse kereg imes! Oman-islän kutulib kitgäniňizni
kördük, hoş buldik, bizge şol buladi. Inşalla Mekgeden kelganimizda-da kelämiz.
Sizge abyzämzäm suwundan ketirämiz – diýişdiler. Handan rugsat soradylar.
Nurberdi han aýasy bilen kellesini sypalap oturşyna Öwez baýa görkezme
berdi.
Myhmanlary ugradyň.
Öwez baý başyny ýaýkap hyrçyny dişledi. My hmanlar halymsyraşyp daş
çykanlaryndanam yzyna öwrülip hana ýüzlendi.
Han aga! Şular haja-da baranoklar, zyýaratçam däller. Asla, musurmanam
däl. Ýaňy syn etdim welin, täret edenlerinde ikisem kybla garap oturdylar. Rugsat
297
ber, men şulary iň bolmanda ertire çenli saklaýyn. Gurbanmyrat işan bilen
Kerimberdi işany gapdallarynda oturdyp sowatlaryny barlaýyn.
Nurberdi han kesgitli gürledi.
Taňry myhmanyny ugradyň.
Öwez baý ýene-de hyrçyny dişledi. Ýene-de başyny ýaýkady. Dişini
gysanda düwülgi ýumruklarynyň dyrnaklary aýasyny deşäýjek boldy. Dodaklary
titir-titir etdi. Içine dolan gazabyň badyna burnunyň ganatlary ýellendi.
Şeýle-de bolsa, hanyň aýdanlaryndan çykyp bilmedi.
Myhmanlar gidenlerinden soň, bir sagat geçer-geçmez, hanyň ýagdaýy ýenede ýaramazlaşdy. Öwez baý şol gün ir bilen daga, dermanlyk ot ýygnamaga giden
Orazmämmet tebibiň yzyndan adam iberdi. Derhal tapyp getirdiler. Ol ilki Öwez
baýy diňledi. Soň hanyň ýürek-damarlarynyň urşuny, gan basyşyny barlady.
Gabaklaryny galdyryp, bäbenekleriniň içine seretdi. Soňam ýüzüni aktam edip, bir
gapdala sowdy. Ýerinden turdy. Daş çykdy. Öwez baýy ýanyna çagyrdy. Çete
çekdi. Pyşyrdady.
Awy berlipdir. Soňky berlen gaýtargysy ekeni. Onuňam güýji gaçyp
başlapdyr. Zäher ýürege golaýlapdyr. Indi giç. – Tebibiň dodaklary zordan baryp
geldi. – Han agany aldyrdyk. Il-gün agasyz, han-begler daýasyz, döwtet başsyz
galdy...
Öwez baý atylyp at ýatagyna bardy. Atyny gyssanmaç eýerledi. Mündi.
Myhmanlaryň yzyndan eňdi. Hanyň sözlerine bakman, ikisinem ur-tut tussag
edäýmändigi üçin ökündi. Obadan çykansoň çar ýana çarp urdy. Gözledi. Depelere
çykyp seretdi. Emma, «zyýaratçylardan» derek tapyp bilmedi. Edil zym uçan ýa
ýer ýuwdan ýaly. Ahyram ol lapykeç halda dolanyp geldi.
Hanyň ýagdaýy welin gitdigiçe agyrlaşdy. Birsyhly yňrandy. «Öwhüldäp
eýlesine, beýlesine agdarylanda gollary «pat-pat» edip, gapdalyna düşdi.
Aýaklaryny göterip aşak goýberende ýer sarsdy. Birdenem başyny galdyrdy-da,
gözlerini agdar- düňder edip gapa seretdi. Daş çykarmaklaryny haýyş etdi.
Orazmämmet tebip bilen Öwez baýyň hersi bir goltugyndan girdi. Ylgaşlaşyp
gelen hyzmatkärlerem goltgy berdiler. Agyr göwräni süýrekläp diýen ýaly, zordan
daş işige eltdiler. Ýüzüne ýagty-ýalançynyň sergin howasy çalan han süzülip duran
öçügsi gözlerini duşmanyň geljek tarapyna dikdi.
E-eý, bigaýrat ors! Imansyz käpir! Beýle gaýratly bolýn bolsaň bar, gitde, Emrikäň üstüne çoz! Zulmat ýurtlaryna süýken! Iňlisiň üstüne sürün! Pereň
bilen bil tutuş! Juda ýagysyz kösenýän bolsaň bar, Eýran bilen ýakalaş! Topuňtophanaň barada-ha aýdybam oturmaýyn welin, iň bolmanda elimizde seňki ýaly
298
atgyr tüpeňlerimiz bir bolsady! Şol bolşuň bilenem elinde ýalaňaç gyylyçdan başga
ýaragy ýok adamlaryň üstüne gelýäň-ä, aý, bigaýrat. Aý, nama-art!
Şeý diýdi-de, han «şalkyldap» arkan gaýtdy. Agyr göwre lagşady. Düşegine
eltýänçälerem jan berdi. Reňki agardy. Teni sowady. Gözleri açyk galdy. Ony
Orazmämmet tebip aýalary bilen sypalap ýumdurdy.
Köp-köp muşakgatlary gören, köp-köp ýagylary gaýtaryp, ähli türkmen
taýpalaryny bir ýere jemlemek üçin ömü rboňy göreşip gezen hanlar hany Nurberdi
han şeýdip, türkmen halky üçin iň bir aýgytly hem gerekli pursatda, «uly toýa» üç
aý galanda, altmyş ýaşynyň içinde, duşmanyň jansyzlarynyň elinden dünýeden
ötdi.
Ýagynyň guşy uçdy. Maksadyna ýetdi. Iki ýylyň içinde iki läheňiň
ikisindenem dyndy. Mary, Ahal, ikisem başsyz galdy. Egerde, «Baş bolmasa,
göwre läş» diýleni çyn bolsa, onda, duşmana indi diňe işigiň agzynda ýatan jansyz
maslyklaryň üstünden ätläge-de, töre geçäýmek galypdy.
Ors hökümeti özüniň «iş bitiren», «hyzmat görkezen» jansyzlaryny
sylaglady, derejeler berdi. Soň ýene-de bakyp-besläp, täze-täze tabşyryklar bilen
dürli taraplara ugratdy.
Howwa, Gowşut handyr, Nurberdi han ýaly uly hanlar babatda ors
hökümedem, ors serkerdelerem iňňän dogry hasap ýöretdiler. Ýöne, bir zatda welin
ýalňyşdylar. Ýagny, hanlaryny aldyranlary bilenem türkmen halkynyň asyrlarboýy
beýnisinde berç bolan belent ruhy-taryhy hakydasy entek aňynda ýaşap ýöredi.
kim han bolanda-da, olaryň watançylyk duýgularyny oýarýan, ar-namyslaryny
joşdurýan, gaýratlaryny artdyrýan esasy güýç ana, şolar. Ol ikisini bolsa
öldüribem, ýok edibem bolanok.
Ors hökümediniň ýaragly güýçeri, indi ine, şu iki mukaddes hem
gaýduwsyz güýç bilen çaknyşmaly bolar.
Nurberdi hanyň aşynyň – suwunyň sowularyna mähetdel, han saýlamak
meselesi boýunça, ahalteke hanlary gyssagly suratda maslahata ýygnandylar. Ony
Ahalyň baş serdary, hemişe Nurberdi hanyň sag goly bolup gezen Öwezmyrat –
Dykma serdar alyp bardy.
Nurberdi hanyň ýoklugy turuwbaşdan bildirdi. Hanlyk üstünde dawa
başlandy.
299
Şeýle ýagdaý mundan on-onbäş ýyl ozal, Nurberdi hanyň hanlyk edip ýören
döwründe-de bir döräpdi. Ony Nurberdi hanyň garşydaşlary gurnapdylar. Ony
hanlykdan aýyrmak isläpdiler. Her kimem öz tiresinden birini han goýjakdandy.
Şonda:
Haýsy tireden han saýlasak, ol öz tiresine tarap ýan basaýýa. Bir mesele
ýüze çykdygy özüniňkiniň tarapyny tutaýýa. Bu hemişe-de şeýle bolupdy, mundan
buýana-da şeýle bolar. Şonuň üçinem, ähli tirelere ortaltk bolar ýaly asly teke
bolmadyk, asla türkmen hem bolmadyk, aralyk birini saýlalyň – diýip, köpden bäri
Hywanyň Ahaldaky dikmesi hökmünde gezip ýören, özbekmi, tatarmy ýa täjikmi,
kimdigem belli bolmadyk, altmyş bäş ýaşlaryndaky Musa Mütewwelini hanlyga
teklip edenlerem bolupdy.
Hern-ä muňa ilden öňürti Musa Mütewweliniň özi garşy çykypdy. Edilen
teklipden kes-kelläm boýun gaçyrypdy we ol meseläni maslahatyň gün tertibinden
aýyrdypdy. Şeýlelik bilen Nurberdi han ýene-de öz ornunda galypdy.
Bu gezegem şolar ýaly oňaýsyz ýagdaý döräýerli göründi. Her niçik hem
bolsa Kerimberdi işanyň tagallasy bilen, Nurberdi hanyň hatyrasyna, onuň ýigrimi
bir ýaşyndaky ogly Magtymgulyny wagtlaýynça diýip, atasynyň ornuna hanlyga
saýladylar.
Dogry şol. Häzirlikçe şeýdeliň, galanynam enşalla, ýagyny
gaýtaranymyzdan soň görübiris. Bu wagt bular ýaly agzalaçylyga alyp barýan
meselelere wagt sarp etmäliň – diýdiler.
Şeýle hem, «geçirip goýbermek» baradaky mesele bilen ýene-de bir gezek
orslara töwellaçy ibermekligi karar etdiler.
Emma, ilçiler bu gezegem öňküleri ýaly, ýüzlerini sallaşyp gaýdyp geldiler.
Diýmek, Skobelew geçip gitmek islemeýär. Ýurt isleýär. Onda-da ony urşup
almak isleýär. Uruşsyz ýeňiş oňa gerek däl. Oňa mugt däl-de, gan bilen gazanylan
şöhrat gerek. Bular ýaly gana suwsan generalyň garşysyna göreşer ýaly
hakykatdan-da Nurberdi han, Gowşut han ýaly güýçli, tejribeli han gerekdi.
Magtymguly han bolsa özüni ol derejede alyp barar ýaly içinden ýalyn geçen
hanlardan däldigini, hanlyga saýlanan ilkinji günlerinden başlap bildirdi. Bu tebigy
zat. Ol şo çaka çenli hat-sowat öwrenmekden başga hiç-hili harby ýa söweş
tälimlerini alan adam däl. Gowy ýigit, adamkärçiligi ondanam gowy, ýöne, han
däl. Belki, parahatçylykly döwürlerde öz borjuny he rkimçe ýerine ýetirip bilerem,
ýöne, häzir däl.
Orslaryň Gökdepä barha golaýlaşyp gelmekleri, söweş hereketleriniň
işjeňleşmegi bilen, Magtymguly hanyň halk içindäki, esasanam ekabyrlaryň
300
öňündäki täsiri, büs-bütin gowşady. Hanyň orny boş göründi. Şeýle «jygbajybgaly» pursatlarda ýüze çykýan derwaýys meseleleri çalt hem dogry çözüp
bilmedi. Bir söz aýtjagam bolsa, ýaýdandy durdy. Atasy bilen işleşen ýaşuly
adamlardan sussy basyldy.köpçülik aljyraňňylyga düşdi. Muny Magtymguly hanyň
özem duýdy we akylly- başly adam hökmünde, özüni bu jogapkärçilikli wezipeden
boşatmaklaryny ekabyrlardan haýyş etdi.
Ýene-de maslahata ýygnandylar. Ýene-de ýüpüň ujuny her kim öz tarapyna
çekdi. Netijede ýene-de belli bir karara gelibilmediler we birwagtkylary ýaly ýenede dört hanlyga bölündiler.
Wekillere–Magtymguly han, syçmazlara–Mämmetguly han, bagşydaşaýaga
– Hezretguly han, beglere bolsa Orazmämmet han hanlyga bellenildi.
Şolaryň her biri öz tiresiniň doly erkli, ygtybarly hany. Magtymguly handa
ahaltekeleriniň umumy hany diýen atdan başga hiç hili hukuk ýok. Umumy han
ýok. Şonuň bilen birlikde Nurberdi hanyň Gowşut han bilen bilelikde döreden
Ahal-Mary hanlygam ýok. Şeýle agyr hem çylşyrymly pursatda, apy ýylanyň
agzyny açyp, gün-günden golaýlap gelýän döwründe, uly hanlyk dargady. Iň
ýamanam halk serimsal boldy. Il arasyna köpçüligiň ruhuna zeper ýetiriji her hili
gürrüňler ýaýrady. Birdenem olaryň ählisiniň gözüniň öäünde Ruhy batyryň
syrdam göwresi peýda boldy. Gulaklarynda bolsa Hakyda mollanyň,
Enahakydanyň ruhlaryny göteriji rowaýatlary, teşwüşleri ýaňlandy. Boşap barýan
göwrelerine güýç, bedenlerine kuwwat geldi. Galanyň içinde üýşüp-çaşyp, ýaňy
bir aýaga galyp barýan hanlygy syndyran han-begleriň hemmesindenem olaryň
gözüne sany azam bolsa, giň meýdanda duşmana gurt oýnuny görkezip ýören
Ruhy batyryň keşbi belent göründi. Hakyda mollanyň, Enehakydanyň aýdyp
berýän taryhlary ýurdy hansyz goýan, ozalam nä günlik bilen döredilen bir
hanlygy dörde bölen hanlaryň şol, birmeňzeş öwüt-ündewlerinden, berýän boş
wadalaryndan kän-kän täsirli göründi. Mahlasy, ar-namysyny baýdak edinen halk
indi diňe öz taryhy hakydasy bilen belent ruhuna bil baglady.
Şolar ýaly aljyraňňylykly günleri başyndan geçirip ýören halkyň biri bolan
Tilkiçi şahyryň ýadyna ýene-de, geçen urşrň öň ýany gören düýşi düşdi. Bir göwnä: «henizem bir pille, bar-da, han-beglere aýt, diýip, böwrüne dürdip durdy, bir
göwnem öňküsi ýaly aýtma» – diýdi. Ogulaý-a asylam aýdaýma, diýýän terzde ir
ertir, giç agşam ojagyň aňyrsyndan naýynjar bakyp otyr.
301
Özüne nijembir wagt bäri ynjalyk bermän ýören şol oý-pikirler bu gün ony
Orazmämmet hanyň gaşyna getirdi. Ýöne, barybir ol öz düýşi barada oňa dil ýaryp
bilmedi. Salam-helikden soň asylam näme diýjegini bilmän ýaýdandy durdy.
Orazmämmet hanam ondan näme üçin gelendigini soramady. Soramazam. Sebäbi,
türkmençilikde öýüňe gelen adamdan nämä geldiň, diýip soramaklyk, ony göni,
daş işikden yzyna kowanyň bilen deň. Bu wagt-a islendik adam başga bir adamyň
ýanyna islendik wagty, barybam bilýär, islendik zat barada soraşybam, pikir
alyşybam bilýar. Sebäbi, häzir ýagdaý şeýle. Hemmäniň derdem bir, edýän
pikirem, işem bir. Ýagny, galanyň bejergisi, urşa görülýän taýýarlyk, göç-gon.
Çünnki, birinji uruşdan soň obalaryna göçen adamlar ýene-de gala gaýdyp
gelýärler. Dogry, öňki gezek bolşy ýaly bu gezegem halkyň gala gabalmagyna
garşy adamlar tapyldy. Tilkiçi şahyram şolaryň biri. Ýöne, ol köpçüligiň gelen
kararyna boýun egýär. Onsoňam ol bu wagt Orazmämmet hanyň ýanyna o mesele
bilen gelenok.
Onuň durup-durup bar diýeni şu boldy.
Atdaş, näderkä?..
Näderkäk diýýäňmi?
Ýok, näderkäk, diýemok, näderkä diýýän.
Näme näderkä?
Aý... ine... şü... bolup ýören zatlar... Soňy nähili borka, diýjek bolýan...
Orazmämmet han nar ýaly gyzyl hem ýaş gyzyňky ýaly ter ýaňaklaryny
sypalap çalaja ýylgyrdy.
Nämeden soradyň ony şahyr? Aljyrajak bolýaňmy?
Aý, ýok, aljyrajag-a bolamok welin... Ýöne... ine... Özüň bilýäň-ä... Bu
ýagdaýda... dagynyk halda...
Orazmämmet han çynlakaý sypata girdi.
Hm-m... görýän welin, şu, böltekçilik seniňem başyňy gowga salypdyr
öýdýän... Howwa-da, iliň aladasyny edýän adam şeýle bolmalam-da...
Alada edenim bilen elimden gelýän zat ýogam welin...şonda-da...
Ahyram içinde gezip ýören adamdyr, şundan bir soraýyn, diýdim-de, seň ýanyňa
gaýdyberdim...
Orazmämmet han çagalyk dostunyň ýüzüne içgin seretdi-de, endigine görä
her sözüni däne-däne edip, siňňitli gepledi. Her sözünde-de başyndaky silkme gara
302
telpeginiň buýralary zire-zire bolup seçelendi durdy. Egnindäki gök donunyň reňki
ýaňagynyň narynç reňki bilen garyşyp, ýüzüne mawumtyl röwüş çaýdy.
Ir zamanlarda, bir sümme tokaýlygyň içinde iki sany ýylan ýaşaýar ekeni,
şahyr. Olaryň biriniň bir kellesi, kyrk guýrugy, beýlekisiniň bolsa kyrk kellesi bir
guýrugy bar ekeni. Ine, onsoň günlerde bir gün tokaýa ot düşüpdir. Ondanam
ýangyn döräpdir. Tokaý jandarlarynyň hersi bir ýana gaçypdyr . Baş-başa, jan-jana
bolupdyr. Bir kelleli aždarha-da hasyr-husur hinine giripdir. Kellesiniň giren ýerine
guýruklaram giripdir. Kyrk kelleli ýylanyň welin, her kellesi bir tarapa dyzapdyr.
Şeýdibem, hinine giribilmän, ýanyp ölüpdir. – Orazmämmet han ýene-de başkysy
ýaly mylaýym ýylgyrdy. – Ýene soragyň bamy, şahyr?
Aý, ýok, sorag ýok. Bolubildi. Kemi galmady.
Diňe şondan soň özüniň ol bu ýere näme üçin gelendigine düşündi.»Munuň
bu tymsaly meniň düýşüm bilen manydaş gelýä welin, ýa menem aýdaýsamykam?
Maslahatlaşaýsammykam... – diýip, içini gepletdi. – Akylly adamdyr, belki: Tilkiçi
şahyr şeýle düýş görüpdir, munyň soňy puç diýýä, şonuň üçinem, uruşly meseläni
goýbolsun edäýsek nädýä, diýip ulularyň maslahatyna teklip girizer?» Ýene-de göz
öňünde Ogulaýyň gaýmalap gitmegi bilen, ol bir ýyl bäri näçenji gezekdir, şol
niýetini äşgär etmekligi goýbolsun etdi. Ýuwutdy.
Şeýdibem ýerinden turdy. Gitjek wagty uludan demini aldy-da:
Oglanlyg-a on gün ekeni-ow, atdaş diýdi. – Ne gözel çaglarmyz gör,
nirelerde galypdyr...
Orazmämmet han onuň egnine elini goýdy.
Sen şahyr adam, dost. Şular ýaly kyn günlerde-de, şular ýaly ýürege
ýakyn şahyrana sözleri aýdyp bilýaň. Biziň bolsa... ýüreklerimiz letdä dönüpdir.
Şondan başga gep-gürrüň bolmady. Aýdara söz tapylmady.