Ýere gaçan ýyldyzlar - 31

Ýöne, kelleleri gyzan soldatlar ýeke bir erkekleri däl, eýsem gala
dolanmakdan boýun towlaýan aýal-gyzlaram, çagalaram aýap goýmaýardylar. Şol
gün galanyň içi ýanar dowzaha, onuň diwarynyň asmana sowrulan pursatyny
kyýamata, partlamanyň öň ýany ýaňlanan kanonadanyň sesini Ysrapylyň suruna,
gözüne gan öýen, aýry sakgal generaly Ezraýyla meňzeden adamlary müň kerem
mamla hasap etse bolar.
351
Gala ýarylan wagty bagşy kör Kepele eli dutarly, gara öýleriň arasynda iki
ýana elewräp ýördi. Ol öňküdenem beter bir apy-tupanyň gopanyny aňdy, ýöne,
onuň nämediginden, nämeleriň bolup geçýändiginden habary ýok. Hemmeleriň
haýsydyr bir tarapa gaçýandygyny aňýar. Ol käte ýüwrüp barýanlaryň biri bilen
çaknyşsa, käte maslyga büdräp üykylýar. Şonda ol döwüläýmesin diýip, bir eli
bilen dutaryny dik ýokary göterýär. Beýleki eli bilenem jesetleriň ýüzüni-gözüni
sermeleýär. Tanajak bolýar. Öwran-öwranam:
─ Adamlar! Näme boldy? Aýdyň ahyry! Nä bela gopdy! – diýip, gygyrýar.
Bolup ýörşüne dözmedimi ýa köne tanyşlarynyň birimi ahyram orta
ýaşlaryndaky gytygrak gara sakgally uzyn boýly bir kişi tasap geldi-de, agzyny
onuň gulagyna golaýlatdy.
─ Kyýamat gopdy bagşy. Ahyrzamana boldy. Bol senem, beýdip durma-da
gaç, başyňy gutar!...
─ Adamlar näme edýärler?
─ Gaçýalar.
─ Haýsy tarapa gaçaýyn?
─ Demirgazyk derwezä tarap gaç.
─ Demirgazyk haýsy tarapda bolýa?
Bagşynyň kördügini, salgynyň peýdsyzdygyny ýaňy bilen ýaly, uzyn kişi
onuň golundan tutup idenekledip ugrady.
Bagşynyň welin dili dek duranok. Bar, zady jikme-jik bilesi gelýär.
─ Kyýamat haýsy tarapdan gopdy, eý, ýagşy adam?
─ Günorta tarapdan.
─ Günorta haýsy tarapda bolýa?
─ Ýeňse tarapymyzda.
─ Biz onda dogry barýas-da?
Bagşynyň soragyna jogap bolmady. Üstesine ony goltuklap gelýän elem
zym-zyýat boldy. Bagşy durdy. Soragyny gaýtalady...
─E-eý, ýagşy adam, hany sen? Sen nirede? Sen näme üçin jogap bereňok –
diýip gygyrdy.
Emma hiç hili jogap bolmady. Çünki, oňa jogap bermeli adam, eýýäm onuň
aýaklarynyň arasynda sessiz-üýnsiz guýlunyp ýatyrdy. Ol Kör Kepeläniň soňky
sözüniň başyny eşiden hem bolsa soňuny eşitmedi. Onuň boýunoňurgasyndan
352
zogdurylyp çykýan gany bolsa Kör Kepele görenok. Ýöne, ol indi bir zatdy magat
bilýär: Gala synypdyr.
«Ur-ra-a!.. sesleriniň has golaýlaşmagy bilen, Kör Kepele özüniň bu beladan
gaçyp gutulyp bilmejekdigine göz ýetipdi. Gaçaýyn diýende-de, haýsy ugruň haýsy
ugur-utga ýeke bir oňa däl, gözlä-de saýgardanok. Daş-töwerek tot-tozan, goh,
galmagal, «haý-waý», çagalaryň , aýalaryň çyr-çykylygy, dady-perýady, ahynalasy, topdur-tüpeň sesleri, gylyçlaryň «jarkyldysy»...
Şonuň üçinem, ol dagy alaç tapman, aşak çökdi-de, dutaryny gabyndan
çykaryp, kyn hala düşen il-günüň, ýurduň agysyny aglamak üçin, Watan,
gahrymançylyk hakynda özüniň iň soňky aýdymyny aýtmaga başlady. Ýöne,
soňlap bilmedi. Ýagmyr deý ýagýan gülleleriň bir-ä gelip dutaryň gapagyny
deşdi, «jarka» kädisini ýardy, ondan çykybam bagşynyň sag böwrüne çümdi, ýene
birem «şarkyldadyp» dutaryň sapyny döwdi. Dazanaklap gelýän soldatyň birem
gapdalynda säginägi-de, onsuzam o dünýäniň bosagasyndan ätlän bagşynyň dik
depesinden çüýledi. Bagşy birbada dim-dik boldy, soňam ellerini serdi-de,
«şalkyldap» arkan gaýtdy.
...Tilkiçi şahyr bolsa, gala partlan mahaly günbatar diwara edilýän hüjümi
serpikdirip ýörenleriň arasyndady. Onuň ol ýere şol, irdenki çykyp gidişi. Yzynda
gopan apy-tupandan, oglunyňam, aýalynyňam eýýäm bu dünýede ýoklugyndan
entek ol habarsyz. Dykma serdaryň buýrugyndan soň beýlekiler bilen bir hatarda,
weýran bolan diwara tarap eňdi. Barşy ýalam özüni duşmana garşylyk görkezip
ýören ýigitleriň arasyna urdy. Orazmämmet han bilen Hanmämmet atalygyň wepat
bolanyny gözi bilen gördi. Aljyrady. Daş-töweregine göz aýlady. Galanyň içindäki
halkyň, şol sanda käbir urşujylaryňam bosup başlandyklaryny görüp: men
nätsemkäm, diýen terzde az-kem böwrüni diňledi. Ahyram iliň yňýan tarapyna
owsun atdy. Ýöne, gadam urmana ýetişmänkä depesinden inip gelýän gylyjy
görüp, çalasynlyk bilen bir gyra sowuldy. Eli gylyçly soldat öz badyna entirekläp
gitdi-de, baryp maňlaýyny ýykylan diwaryň ullakan bölegine urdy. Şol urgynyň
zarbyna äm-säm bolup durka-da, Tilkiçi şahyr onuň ýeňsesinden bir ok berdi,
başga bir soldat bilen gylyçlaşyp ýören daýaw ýigit gözüni garşydaşyndan
aýyrman:
─ Şahyr! Çekil! Halk guma çekilýä, senem uruşdan çyk-da, şolara goşul!
Çagalaryňy halas et!.. Biz bulary egläris... – diýdi. Ol ýigidiň duran ullakan gözleri
gazanyň gapagynyň ýüzüne iki sany apbasy ýelmenen dek eýmenç peträp dur.
353
Agzyny hatap ýaly açyp, dilini sallap, duşmana gylyç salanda dişleri akjaryp
görünýär. Kellesi ýalaňaç.
Der gatyşykly gumdan, gan-kokdan ýaňa ýüzi-gözi görnenok. Edil, bir
barmak galyňlykda şepbik çalnan ýaly. Boýnunyň bir tarapyndan dynuwsyz akýan
gandan ýaňa ak ezýaka köýünegi gyzyl kürtä dönüpdir. Onuň Dykma serdaryň
ogly Akberdi handygyny Tilkiçi şahyr sesinden tanady.
Ýöne, ol «git» diýse-de, ýigitleri o ýagdaýda goýup gitmäge şahyryň bogny
ysmady. Gylyjyny syraga-da ýoldaşlaryna kömek bermek üçin Akberdi hanyň
üstüne topulyşyp gelýän soldatlar öňüne özüni oklady. Oky gutaran tüpeňini bir
gyra taşlady. Gylyjyny syrdy. Soldatlar welin gylyja girjegem bolmadylar. Aralyk
bäş-üç ädime gelenden sakga saklandylar-da, ony oka tutdylar. Şeýle gür hem
golaýdan atylandygyna garamazdan, gülleleriň diňe biri Tilkiçi şahyryň çignini
ýalap geçdi. Ýöne, ol öz ýarasyna ünsem bermedi-de, bir eli bilen gursagyny tutup,
beýleki eli bilenem ýykylmazlyk üçin gylyjynyň ujuny ýere diräp, duşman
tarapdan gelýän güllelere döş gerip barýan Akberdi hana kömege ylgady. Ony
goltuklap bir howpsuzrak ýere çekjek boldy. Ýöne, soldatlaryň tüpeňlerinden
çykan oklaryň täze bir tapgyry Akberdi hany iki bükdi. Ol welin şonda-da, dyza
çökmezlik üçin özüne zor salyp öňe omzady. Iň soňky deminde-de birini alyp,
galmak üçin, goluny göterip gylyjyny soldatlara tarap zyňmaga synanyşdy. Ýöne,
oňa kuwwaty ýetmedi. Gylyç goldan gaçdy. Tilkiçi şahyryňam gylyçly goly indi
ikinji gezek gyzyp gitdi. Ol Akberdi hany golundan goýberip özem bir gyra
gyşardy.
Şol wagt türkmen ýigitleriniň bir topary garasar sürüsi dek bir ýerden
«güsürdeşip» geldiler-de, Akberdi hanyň daşyna halkalaýyn aýlandylar. Goradylar.
Iki sanysy bolsa, goltugyndan girip alyp ugrady. Topar-topar bolup, gädikden girip
gelýän soldatlaryň welin yzy üzülenok. Şonuň üçinem ýalaňaç gylyçdan başga
ýaragy bolmadyk sanlyja ýigitleriň gahrymançylyklary uzaga çekmedi. Hemmesi
öz borçlaryny ýerine ýetirip, mertlerçe wepat boldular, janlaryny bermän duşmana
öz orunlaryny bermediler.
Akberdi hany götergiläp barýan ýigitlerem uzaga gidip bilmediler. Diwaryň
üstünden «wazyrdaşyp» gelýän raketalar olaryň barysyny, Akberdi han bilen
birlikde guma garyp goýberdi.
Tilkiçi şahyryň iň soňky gören zady şol boldy. Iki gapdalyndan söm-saýak
bolşup, eýläkmi, beýläkmi adamlaryň bir ýerlere söltüldeşip barýandyklaryny,
aňýar, ýöne, olaryň kimlerdigini, nirä barýandyklaryny, näme üçin
barýandyklaryny näme üçin beýle howlugýandyklaryny welin bilenok. Birdenem
aňy durlanan ýaly boldy-da, mundan ýyl ýaryma golaý öň gören düýşi ýadyna
354
düşdi. Şonuň bilen birlikde daş-töwereginde bolup duran gaýda-gaýmalaşygyň
nämedigem ýadyna düşdi. Aň alasarmygam bolsa işläp başlady. Diýmek, bu Ahal
ilaty. Olar bosup barýarlar. Ýap-ýaňyja onuň galasy syndy. Ol indi... Birdenem, şol
düýş onuň aňynda janlanyp ugrady. Ahal... Kesearkaç... Duşman... Hanlar... Halk...
Terezi... Göreş. Diýmek, onuň şol düýşi oraşan bolupdir. Onuň şol wagt ötüp
barýanlary saklap: «Adamlar! Men şu boljak ahwalaty öňünden bildim. Aňdym.
Sebäbi, düýşüni gördüm. Ýöne, size aýtmadym. Ruhyňyz çökmesin, ýeňşe bolan
umydyňyz peselmesin diýdim. Aýt, diýseňiz ine, indi aýdaýyn. Men ony goşga-da
saldym. Ýa bolmasa şony okap beräýeýein...» diýesi geldi. Hatda şol niýet bilen
geçip barýanyň kimdir birini egninden tutup saklan ýalam boldy. Ýöne, ol beýle
däl. Ol hyýal. Isleg. Arzuw. Birdenem, düýşem, oglam, aýalam, ýer-ýurdam
gözleriniň öňünden zym-zyýat boldy, galanyň ýykylan diwary bolsa magallaklap
öz üstüne gaýtdy. Ýeriň, asmanyň aýlanmasy galdy. Daş-töweregi elhenç tümlik,
ümsümlik gaplap aldy. Soň şol tümlügiň aňrybaşynda bir ýerlerde edil Ogulaýyň
ýüzüniň ululygyndaky ýaly tegelek yşjagaz peýda boldy. Golaýlaşdygysaýam
ulaldy. Hä diýmänem şahyr şol deşigiň bärisinden suwulyp girdi-de, aňry
tarapyndan zymdyrylyp çykdy. Dünýe – älemi ýiti, gözüňi gamaşdyryjy şähle
gaplap aldy. Ol welin henizem okdurylyp barýar. Ýöne, nirä barýar, näme üçin
barýar, ony ol bilenok. Asyl oňa indi o zatlary bilmegiň geregem ýok. Ol indi bar
zatdan dynç. Arkaýyn. Erkin. Baky dünýäniň wekili. Ol ýerde uruşam ýok, gowgada. Dawa-da ýok, jenjelem. Deňlik. Geňlik. Taňlyk. Alty asmandan sag-aman
geçip, ýedinji asmana barybilse, Biribaryň pähmetine dahyl bolar. Baky ruhy eşik
geýer. Perişdä öwrüler. Bolmasa-da, ýene şu ýere, şu jepaly ýere gaýdyp geler.
Soldatlar galany tekelerden doly arassaladylar. Gaçyp ýetişmedikleriniň
ýekejesinem diri goýmadylar. Erkek göbeklilerden diňe pars ýesirleri diri
galdyryldy. Olar bäş ýüz sany. Olary aýaklaryndaky gandallaryndan tanadylar.
Şeýle-de, gaçmana ýetişmedik bäş müňe golaý aýal-gyz we oglan-uşaga aman
berildi. Galanyň asmana sowrulanyny, kanonadanyň hopukdyryjy zenzelesini,
hüjümiň ondan soňky elhençliklerini görüp, huşlary başlaryndan göçen şol aýalgyzlar, oglan-uşaklar iňňän gür dikilen öýleriň arasynda başly-barat çyr-çykylyk
bolşup çar tarapa ylgaşdylar, özlerini öldürmezliklerini rehim etmeklerini haýyş
edip soldatlara ýalbardylar.
Ýöne, galanyň daşy welin has beterräkdi.
Goragçylaryň ellerinde baryny edendiklerine garamazdan soldatlaryň
ýolboýy döken ganlary Garagumyň mele gerişlerini mazaly ganjartdy. Gitdigiçe
goraýjylaryň sany azaldy. Uly iliň umydy bolan Guşly batyryň akja kepderisem
kem-kemden daşlaşmak bilen boldy. Ol käte bir halkyň ýokarsyndan aýlaw edýärde, ýene-de gözýetime tarap gaýdyrylyp gidýär.
355
Halk çen bilen onuň özüni «Ilek» guýusyna tarap çagyrýandygyna düşündi.
Sanlyja ýigitleri bilen galan Dykma serdar bosgunlara böleklere bölünip
gaçmaklygy tabşyryp, güýmemek üçin özi ýene-de at başyny atly kazaklara tarap
öwürdi. Bosgunlaryň kimsi Maryny, kimsi Tejeni, kimsi bolsa gum içindäki
guýulary nazarlap, sap-sap bolup bölündiler. Az-kem bolsa-da, bu usul öz
netijesini berdi. Soldalar hasydyr bir bölegiň üstüne hüjüm edip eglenýänçäler
beýleki bölekler mazaly arany açdylar.
Bosgunlaryň aglabasynyň ýüzi «Ilek» guýusyna tarap gönükdi.
... Enehakyda bilen Baýramgül tebip hem şolaryň arasynda. Çünki
aýdyşlaryna görä, ol ýerde Ruhy batyr barmyşyn. Ol bolsa Enehakydanyň umydy.
Asyl, Guşly batyr dek ýatmajakdygyny duşmanynam dek oturtmajakdygyny,
mundan buýana kasas gözläp pars obalaryny elek-soky edip ýörmesinem goýup,
bar güýjüni halky zulumdan azat etmeklige sarp etjekdigini bosgunlaryň arasynda
ýolboýy wagyz edip gelýänem şol. Sag-aman diri sypan bolsa, Enehakyda
Ahallynam Ruhy batyra goşulmaklyga, şonuň bilen bilelikde duşmana garşy
göreşmeklige çagyrar. Aňňat-aňňat alaňlaryň arasy bilen Gündogar sary sürlenişip
barýan bosgunlaryň erkek göbeklisini gyryp, aýal-gyzlarynam gala tarap süren
soldatlar indi «Ilek» guýusyna barýanlaryn yzlaryndan eňdiler. Ýetip, olaryň
erkeklerini çapdylar, naçarlarynyňam köpüsini yza doladylar. Ýöne, hemmäniň
dolanasy gelibem duranok. Çünki, galada nämeleriň bolandygyny olar görüp
gaýtdylar. Käbirleri ellerini göterip «aman» dilediler. Emma olaryň gulaklaryna bu
wagt aman ilenok. Gözlerine zat görnenok. Garysyny ýazdyranda edýän
«kirsildisine» guwanyp, bir çopanyň tutup sürüni soýup çykyşy ýaly, olaryňam gan
näçe köp aksa, jan näçe köp çyksa şonça-da keýpleri göterilýär. Ynsan balasynyň
elhenç ýagdaýa düşüp ezijleýşini, ganym duşmanyndanam delalat gözläp dyzyna
çöküşini, ýalbaryşyny, iliň-ýurdundan, halkyň-hanyndan, çaganyň-enesinden,
ogul-gyzyň ata-enesinden, doganyň-doganyndan, ýaryň-ýaryndan aýrylyşyny
görmek, dik asmana göterilýän ahy-nalalary dady-perýatlaryny diňlemek olar üçin
tomaşa. Lezzet. Çünki, bu zir-zöwrançylyk, gyrgynçylyk olaryň baş serkerdeleri,
aýrysakal, gözi ganly general Skobelewiň arzuwy, maksady. Dek-düýnüň özünde
beren buýrugy. Buýruk bolsa ýerine ýetiriläýmeli. Şu iş üçin olardan hasap sorajak
ýok. Adam öldürmek babatdaky ussatlygyňy synag geçiresiň gelse geçiribermeli.
Şeýle synaga bir ýarym ýaşlyja çagasyny goltugyna gysyp, çöp-çöňürleriň
arasy bilen aýakýalaňaçlygyna ýeldirilip barýan, bir ýaş gelinem sezewar boldy. Ol
Enehakyda bilen Baramgül tebibi gapdalap gelýärdi. Çepiksije bir soldat alny sakar
gara atyny säpjedip geldi-de, olary yza dolajak boldy. Olar welin säginmedilerem.
Enehakyda aýak çekäge-de, onuňň iki gözüniň içine seredip bir zatlar diýjek boldy.
Ýöne, Baýramgül tebip onuň elinden tutdy-da, idenekledip ugrady. Soldatyň
356
«çeňňegine» düşenem şol, eli çagaly ýaş gelin boldy. Asgynjakly bolansoň ol gaty
ylgamag-a däl, asyl, oňly ýöräbem bilenok. Şonuň üçinem soldat atyny onuň
öňünde keserdäge-de, üzeňňä galdy, gylyjyny göterdi. Gelin duran ýerinde ik ýaly
pyrlanyp durşuna bir aýasyny oňa tarap serdi.
─ Aman! Aman! – Onuň bilenem bolmajagyny bilensoň iki eli bilen
çagasynyň goltugyndan tutup dik depesine galdyrdy. Nämährem bolsa-da çaga
dözmez, rehim eder öýtdi. – Degme! Meni öldürme! Ine, görýäňmi, ýaş çagam ba.
Bu mensiz aç öler!
Başga söze düşünmese-de, «aman» sözüne düşünýän soldat welin,
ikirjiňlenmedem. Ol: «Da,da, ty aman...» diýdi-de, gylyjynyň ujuny ýaş enäniň
elindäki çyrlap, oturan çaganyň garynjagazyndan sokdy. Towlady. Çekdi. Çogup
çykan inçejik içegäni ussatlyk bilen gylyjynyň ujuna orap özüne dartdy. Içege
çözlenip ugrandanam atynyň başyny bir gapdala sowdy. Jylawyny silkip debsiledi.
Esli ýere barýança ujy içegeli gylyjyny baýdak göteren ýaly dik ýokary tutup gitdi.
Içege welin gutarar ýerde gutarmady. Şo-ol, çözlendi gitdi oturdy. Huşy başyndan
uçan gelin bolsa henizem çagasyny depesinde saklap, äm-säm bolup dur.
Şol wagt onuň gulagyna sowukdan ýaňa halys eňki gaçan, Baýramgül
tebibiň agy gatyşykly gyryljak, ýadaw sesi eşidildi.
─ Elhepus ýaş çaganyň içegesem beýle uzyn bor eken-ow...
Ol muny adaty bir zat barada mesaýy gürrüň edýän ýaly diýseň parahat hem
parhsyz aýtdy.
Şol sözler täsir eden bolsa gerek, gelin birdenkä özüne geldi, içegeleriniň bir
ujy çöp-çalamlaryň arasy bilen ep-esli ýere ýeten çagasyny bagryna basyp, ulyili
bilen gygyrdy-da, duşmanyny urmak üçin degerliräk zat gözleýän ýaly daştöweregine garanjaklady. Birdenem, gylyjyny eýýämhaçan haýsydyr bir ak sakally
gojanyň çal başyndan indermekçi bolup duran hälki soldata tarap öçli topuldy.
Soldat gelne garap ýene-de: «Seňki aman. Ty aman» diýip, syrtaryldy-da, gylyjyny
gojanyň depesinden inderdi. Baýramgül tebip gelni iki eli bilen gujaklap saklady.
─ Çagaňy taşla-da, ýör, öňe, öz başyňy gutar! Janyň sag bols ýene-de
dogurarsyň!..
Hernäçe kyn düşse-de, gelin Baýramgül tebibiň aýdanlary bilen ylalaşmaly
boldy. Ýöne, çagasyny taşlamady. Içegeleriniň henizem çözlenip barýandygyna
garamazdan bagryna basdy-da, Baýramgül tebip bilen Enehakydanyň barýan
ugruna bakan ugrybir ylgaberdi. Bir ujy on-onbäş ädim yzdan süýrenip gelýän çig
içege-de doň ýeriň üsti bilen «şowurdap» yzyna düşdi. Biri-birleriniň söbüklerini
sydyrdyşyp gelýän bosgunlaryň biriniň aýak aşagyna düşen wagty içege dartylýar,
gelniň eline agram salýar, sozulýar birdenem «şarta» ýoluinýar-da, ýolunan
357
ýerinden bärsi «şarpyldap» gelip, gelniň ýagyrnysyna ýelmeşýär. Soňabaka içege
gutardy-da, oňa ilişip çaganyň iç-goşlary çykyp başlady.
Bu ýagdaýa gözleri düşenden haýdaşyp barýan Enehakydadyr Baýramgül
tebip ikisi iki ýerden gelne tarap ylgadylar. Baryp, basa düşüp diýen ýaly çagasyny
elinden aldylar-da, öň ýanyndaky garalyp duran ullakan gara sazagyň gür pürleiniň
arasynda emaý bilen goýdular. Üstüne çöp-çalam atyşdyrdylar. Gelin çagasynyň
yzy bilen özüni çöpe urmakçy boldy. Ýöne, Enehakydanyň berdaşly gollary ony
saklady.
─ Mert bol, dogan! Özüňi horlama. Sen entek Watana gereksiň. Wepat bolan
gerçeklere derek ogul dogurmalysyň. Olar erte biziň bu günki elden gideren
ýurdumyzy, arymyzy, namysymyzy gaýdyp almalydyrlar. Sen bolsaň uzak ýaşap,
bu ganly wakany agtyklaryňa, çowluklaryňa gürrüň bermelisiň. Şonuň üçinem,
ikimiziň ölmäge-de, ejizlemäge-de hakymyz ýokdur. Ýör!..
Kowgy şol ýagdaýda tä, Gün ýaşýança dowam etdi. Soldatlar diňe özleriniň
iňňän ýadandyklary we garaňkynyň düşendigi sebäpli kowgyny bes edip, yzlaryna
dolandylar.
Enehakyda bilen Baýramgül tebip özleri ýaly ýagydan sag-aman sypan
başga-da on-on iki sany gyz-gelin bilen, garaňky düşenden soňam ep-esli
ýörediler. Soň halys surnugyp, bir ýerde özlerini ýere goýberdiler. Çapgyn gyş
şemalynyň damaklaryny çalyp barýandygyna garamazdan biri-birlerinie
gysmyljyraşyp dessine ukladylar.
Daňdanlar oýanyp ýene-de ýollaryny dowam etdirdiler. Guşluk boluberende
olaryň öňüni bosgunlaryň bir böleginiň aýak yzlary kesdi. Megerem, olar Tejen
topragyna tarap ugranlaryň gala gaýtarylanlary bolsa gerek, diýip, Enehakyda dagy
pikir etdiler. Çünki, aýak yzlar düýbünden ters tarapa barýardy.
Birdenem Baýramgül tebibiň gözi aýak yzlaryň arasyndaky çöpüň düýbünde
oturan ýumruk ýalyjak kempire düşdi. Baryp görseler ol kempiriň öňünde edil
çopanlaryň owlak-guzy aýlary ýaňy bolan guzylary salmak üçin gazýan
körpeçlerine meňzeş kiçiräk çukur bar. Üstüne-de köneje don atylan. Kempir
oturşynam üýtgetmän gözleriniň garasyny gelinlere tarap agdardy. Bir eli bilenem
donuň gyrasyndan tutup, usullyk bilen serpdi. Gelinler «haýda-waý» bolşup yza
tesdiler. Çünki, çukuryň içi gatap galan öli çagalaryň germesatan bolşup ýatan
maslyklaryndan ýaňa gyrmady. Kempiriň sowukdan ýaňa çişen bokurdagyndan
«har-har» edip gyryljak, ýogyn ses çykdy.
─ Ine, görüň, gören eşidenleriňize-de gürrüň beriň. Bu zatlar ýatdan
çykarylmaly däldir. Bularyň içinde ýeke bir soldatlaryň elinden däl, ajyndan
ölenem, aljyrap ölenem, sowukdan ölenlerem bar. At aýagynyň aşagynda galyp,
358
basgylananlaram bar. Hemmesem hossarsyz. Men bulary çöpläp şu çukura saldym.
Özümem galdym. Şulara göz-gulak bolaýyn, şagal-tilki degäýmesin, diýdim. Gala
barybam bitirjek goşum ýok. Sebäbi, ol ýerde maňa garaşýan ýok. Hiç kimim
galmady. Bary öldi. Öldürdiler. – Ol «körpejiň» agzyny ýapdy. – Ölýänçäm bir
gorap oturaýyn,soňam näme, Alla gorar-da... Siz nirä barýan bolsaňyz öz ýoluňyza
gidiberiň.
Baýramgül tebip gyz-gelinlere garap:
─ Muny bu durşuna taşlap gitmäliň, – diýdi.
─ Bulary jaýlanymyz bilen jeset gutarmaz, gum içinde eýesiz ýatan meýit
kändir entek... – diýenem boldy.
─ Şulary bir jaýlalyň soňunam görübiris – diýdiler-de, ýerli-ýerden işe
girişdiler. Kim eli bilen, kim ätiýaç üçin ýanyna alan keseri, gyrkylygy ýa pyçagy
bilen,ýene biri sazakdyr-çetileriň berdaşlyrak şahalary bilen bolşuna görä mazar
gazdylar, jesetleri şoňa emaý bilen ýerleşdirdiler. Gum sürjek wagtlary kempir:
─ Menem şular bilen bile jaýlaň jan doganlar – diýip, sessizje aglady. Soň
daş-töwerege ser salsalar gyrgynçylyk bolan ýer dogrudanam jesetden doly eken.
Şol wagtam ýapynyň aňry ýüzünden on bäşe golaý atly ýigit göründi. Olar
öten agşamky bosgunlardan galyp-gaçyp azaşyp ýörenleri bar bolsa tapyp, Ilek
guýusyna eltmek üçin Ruhy batyr tarapyndan iberilen ekenler. Olar şol ýerdäki
meýitlerem ýeke-ýeke jaýladylar. Aýat okadylar.
... Şol gün soldat Aleksandr Iwaşow Günbatar diwardaky hüjümiň gohuna
oýandy. Usullyk bilen ýerinden turdy. Ilk-ä kümäniň kiçijik penjiresinden, soňam
işikden daşaryk seretdi. Galanyň içindäki başagaýlykdan çen tutup, goşunyň
aýgytly hüjüme taýýarlanýandygyna göz ýetirdi. «Seňňem-ä meň bilen hoşlaşmaly
wagtyň geläýdi öýdýän», diýýän manyda ullakan kellesini aşak egip, aýagyndaky
zynjyra seretdi. Şeýtse öz-özünden aýrylaýjak ýaly aýaklaryny gezek-gezegine
silkeledi. Gapylaynyň ýapyklygyndan çen tutup, Enehakydanyňam, Baýramgül
tebibiňem hemişekileri ýaly goragçylara kömek bermäge gidendiklerini aňdy. Şol
wagt onuň bir göwni: «Bar, senem daş çyk, töwerege ser sal. Ne belalaryň
gopýandygyny gözüň bilen gör», diýse, başga bir göwni: «Ýok, hiç ýere çykma,
otur, çawup gelýän okuň biri çypar kelläni kakar goýberer welin bujagaz
günüňdenem dynarsyň», diýdi. Iň ýamanam ol özüniňkileriň hä diýmän gala
girjekdiklerine begenýändigini türkmenleriň aňmaklaryndan çekindi.
359
Birdenem... Birdenem kanonadanyň älem-jahany sarsdyryp barýan sesi
ýaňlandy. Bu sesiň yzynda nämeleriň ýatandygyna Iwaşow gowy düşünýär.
Diýmek, onuň köp garaşan arzyly güni gelip ýetipdir.
Ýöne, soňky çykan elhenç «gümmürdiniň» nämedigini welin o-da bilip
bilmedi. Şonuň üçinem assa-ýuwaşdan şol sesiň çykan tarapyna ugrady.
Golaýladygysaýam bir ujy asmana ýetýän äpet tozan onuň üstüne abandy geldi
oturdy. Ol şonda-da galanyň diwary ýarylandyr öýtmedi. Ilk-ä tekeleriň köp
mukdarda däri, ok-ýarag saklaýan ammarlary bardyr-da, şol ýarylandyr öýtdi.
Emma galadakylaryň elmydama şol zatlardan ýetmezçilik çekýändiklerini ýatlap,
ol pikirinden dändi. Soň Abdylla ussanyň ussahanasy ýarylandyr öýtdi. Ýöne,
onda-da beýle güýçli partlama döredip biläýjek köp mukdardaky däri bolmaly däl.
Onsoňam Abdyllanyň ussahanasy partlamanyň dörän ýerinden düýpgöter ters
tarapda. Diňlidepäniň gapdalynda. Bilesigelijiligi soldaty tot-tozanyň arasy bilen,
partladylan diwaryň golaýyna eltdi. Ol ýerdäki elhenç tutluşygy görüp, onuň huşy
başyndan uçdy. Nämäniň-nämedigine düşündi. Şol wagtam golaýynda snarýad
ýaryldy-da, ýelginine ýere ýazyldy. Ýöne, ýaralanmady. Ýaralanaýmagynyň, hatda
öläýmeginiňem ahmaldygyna welin düşündi. Ajaldan gorandygy üçin Hudaýa
minnetdarlyk bildirdi. Tyrraýylyp duran köneje şyrdagyny çykaryp çokundy. Bu
eşikde beýdip dursa her demsaýy türkmenleri yza serpikdirip, barha öňe süýşýän
kazaklaryň özüni tekelerden biridir öýdüp, ataýmaklarynyň ahmaldygyny ýatlabam
yzyna öwrüldi. Apyla-sapyla sowulýança öňküje kümesinden çykman oturmaklygy
makul bildi.
Ol şeýle hem etdi. Ep-esli busup oturandan soň, gulagyna Enehakyda bilen
Baýramgül tebibiň sesi eşidildi. Soldat ýerinden turdy. Gapa bardy. Geň galdy.
Çünki, olaryň ýüzleri-gözleri çaň. Tozan. Seslerinden tanaýmasaň tanar ýalam däl.
Gelişleri ýalam öýli-öýüne girdiler. Eglenmänem çykdylar. Enehakyda
gapysynyň agzynda ýaýdanjyrap duran tebibi howlukdyrdy:
─ Bol, çaltrak, Baýramgül daýza, eglenmäli.
─ Boldum, gyzym, boldum. – Ol üsti-başyny sermeleşdirdi. – Bil guşagym
bilen däri-dermanlary aldym, boldy şü, maňa başga zat geregem däl. – Birdenem
onuň gözi kümäniň agzynda mölerilip duran Iwaşowa düşdi. – Wiý, munymyzy
näderkäk, gyz?..
─ Ýan tazysy ýaly edip äkidebem-ä bolmaz.
─ Şu wagtam ýadyňa oýun düşýä-dä, gyz seň...
Enehakyda ýesire ýüzlendi.
360
─ Sen indi boş, sallat. Siziňkiler geldi. Olar indi saňa eýe çykarlar. Ýöne,
dagy-uwara biziň ýurda eliň tüpeňli gelme. Bize tarap ok atma. Iýen duzuňa kast
etme. Duz tutsa gaýdyp galyndyrýan däldir...
Şondan soň olar uly iliň bosýan tarapyna – demirgazyk – günbatar derwezä
tarap ugradylar.
Olaryň bolup baryşlaryny görüp, Iwaşowyň bokurdagy doldy. Näne
diýjegini takyk bilmese-de, şunça wagtlap öwrenişen adamlary bilen ara düşjek
aýralyk zerarly ýüreginde dörän gynanç duýgulary ony erkine goýmady.
─ Ene-e-e!... Daýza-a!
Olaryň ikisem birden yzlaryna bakdylar. Soldatyň gözünden ýaş döküp
duranyny görüp, Baýramgül tebip ol: gandalymy aýryň, diýýändir öýtdi. Oňa tarap
aýalaryny ýaýdy.
─ Ýok! Ony biz aýryp bilemizok! Özüňiziňkiler aýrarlar. Sen indi ony
gaýgy etme!
Şeýdibem gitdiler. Topar-topar bolup barýan bosgunlara goşulýançalar,
Iwaşow kemşerilip, olaryň yzlaryndan seretdi durdy. Şol wagt ol ýüreginiň töründe
edil, iňňäniň ujy bilen dürtülen ýaly inçejik hem awuly yza duýdy. Sag eliniň
aýasyny çep gursagyna ýetirdi. Ýüzüni çytdy.Çalarak buruldy.
Onuň üçin indi bar zat düşnükli. Tekeler galany terk edip barýarlar. Goşunyň
hä diýmän gala girjekdigine ony eýelejekdigine söz ýok. Oňa indi diňe garaşaýmak
galýar.
Ol ýalňyşmandy. Gala hakykatdan-da goşunyň eline geçipdi. Türkmenler
agyr-agyr ýitgiler bilen yza çekilýärdiler we guma tarap bosýardylar.
Sagat ikilerde Poltawaly ýüz atla we dragunlaryň iki eskadronyna baş bolup,
bosgunlaryň yzyna düşmek üçin, general Skobelewiň hut özi gala girdi.
Atly-dagly wzwod bilen bilelikde, Gaýdarowyň kolonnasyndan
tamanlylaryň ýüz atlysy hem bosup barýanlaryň yzyndan çep ganat boýunça,
galanyň daş ýüzi bilen ýola düşdi.
Açyk meýdanlardaky we gara öýleriň içindäki leýs bolup ýatan mündermünden maslyklary görüp Skobelew top oklarynyň tekelere näderejede zyýan
ýetirendigine düşündi. Ol kanagatlanmak duýgusy bilen, uludan demini aldy.
Onuň hut öz buýrugy bilen, galanyň içinde tekelerden ýekeje-de erkek
göbekli diri galmaly däl edilen hem bolsa, nesibesi çekip, şol gün garaz, bir adam
diri galdy. Ol hem ýedinji ýanwar güni Skobelew bilen gepleşige çykan
Hajymyrat.
361
Ýumrulan diwar üçin aldym-berdimli söweş gidýän wagty, ol çep
baldyryndan ýaralandy we az-kem özümi dürsänimden soň, bosgunlara goşulyp
galadan çykaryn diýen umyt bilen süýrenip özüni galadaky abat galan tümleriň
birine atdy. Emma, o ýerden çykybilmedi. Ýagdaýy gitdigiçe agyrlaşdy. Gan köp
gitdi. Türkmenleriň sesleri bütinleý galyşyp, ors soldatlarynyň: «General... General
idýot» diýýän sesleri gulaga gelendenem ol usullyk bilen tümden çykdy çagşap
ýatan gara öýüň çagaragynyň aşagyna sümüldi. Şol ýerdenem töweregi synlady.
General ak atyny säpjedip golaýyna geldem, welin Hajymyrat «hyk-çok»
edip bukudan çykdy. Bir aýagyny ýerden süýräp, ýykyla-sürşe generala tarap
towsaklap ugrady. Oňa şol wagt çar tarapdan onlarça tüpeň gezeldi.
Skobelew ony bada-bat tanady. At üstünde ýanynrak oturşyna gamçysyny
dik-ýokaryk çomaltdy:
─ Ostawit!.. – Soň ol Hajymyrada seredip bilniksiz ýylgyrdy. Oňa dostlarça
ýüzlendi. – Diri galdyňmy? Oňarypsyň.
Ol soldatlara Hajymyrady häzirlikçe göz tussagy etmekligi, ýarasyna
seredip, çaý-çörek bermeklerini, ertir bolsa öz ýanyna gepleşige alyp gelmeklerini
şeýle hem ony ynjytmazlyklaryny tabşyryp ýoluny dowam etdirdi.
Hajymyrady götergiläp diýen ýaly alyp gitdiler, ýöne, general entek gaty bir
daşlaşmanka, edil Hajymyradyň peýda bolan tarapyndan eleşan türkmen eşikli,
ullakan kellesiniň bir şahyna zordan diýen ýaly ilişip duran goňur şyrdakly,
ullakan, mawy gözleri tüňňi maňlaýynyň aşagyndan mölerilip duran kelteräk
pyýada gandalyny şakyrdadyp çykdy. Ol soldatlara, generala tarap
ýetişibildiginden gollaryny galgadýar, bir zatlar diýip, samraýar, demi-demine
ýetmän sojaýar, hamsygýar. Aglamjyraýar. Soldatlar ilki onam galada gizlenip
galan türkmenleriň biridir öýtdüler. Ýöne, ol golaýa geliberende kellesindäki
şyrdagyny çykardy, ors dilinde birki agyz söz aýtdy. Aýagynda gandalynyňam
bardygy göründi welin, onuň geçen uruşdan bäri türkmenlerde ýesirlikde ýören
soldatlaryň biridigine hatda generalyň özünde-de, hiç-hili şek-şübhe galmady.
Iwaşow gelip özüniň tüňňi hem giň maňlaýyny Skobelewiň ak atynyň öň
aýaklarynyň arasyna goýdy, general atyň jylawyny dözümliräk dartdy-da, ýesire
hossarlarça ýüzlendi.
─ Byl w plenu?
Iwaşow başyny göterdi.
─ Da waşe blagorodie.
─ Tur ýeriňden – Iwaşow dyzanaklap ýerinden galdy. Generalyň aty onuň
daşyndan aýlanyp ugrady. Başyny silkende agyzdyrykdan syrygyp çykýan ak,
362
ýeljik köpürjikleriň başam barmak ýalysy baryp, Iwaşowyň maňlaýyna ýelmeşdi. –
Adyň näme?
─ Aleksandr Iwaşow, siziň jenabyňyz.
─ Bu ýerde, tekeleriň arasynda nähili ýaşadyň?
─ Aý... ýesiriň ýesirlikdäki ýaşaýyşy-da, siziň Aly jenabyňyz.
─ Göwnüňe degdilermi? Urdularmy? Sökdülermi?
─ Ýok, siziň Aly hezretleriňiz. Urmadylaram, sökmedilerem, asla göwnümede degmediler.
Skobelew: dogryňy aýtýaňmy ýa ýalan sözleýäňmi, diýen manyda az salym
Iwaşowyň ýüzüne seredip durdy-da, gapdalyndaky ofiserlere ýüzlendi.
─ Soldaty tyla ugradyň. – General şondan soň Iwaşowa ýüzlendi. – Ol
ýerdenem öýüňe gidersiň. Indi seniň üçin gulluk gutardy.
Iwaşow dim-dik durup, çest berdi.
─ Blagadarstwuýu Waşe blagorodiýe...
Şol wagt arka tarapdan ýene-de gandallaryň sesi eşidildi. Bu gezek
generalyň duran ýerine ýetip gelýän ona golaý ors ýesirleriniň arasynda
Matrosowam bar. Tolgunmakdan ýaňa onuň dodaklary kemşerýär, ullakan mawy
gözleri öňküsindenem beter çerrelýär, çerreldigiçe-de çygjarýar, burnunyň
ganatlary uzak aralykdan ýüwrüp gelen atyňky ýaly ýellenmekden ýaňa ýarylaýjak
bolýar. Ýöne, öýküleri ýaly, aglanok, özüni alyp barşy öňkülerinden kän
tapawutly. Merdemsi. Ýesirlikde geçen bir ýyla golaý wagt oňa özüňi nirede nähili
alyp barmalydygyny öwredipdir.