Ýere gaçan ýyldyzlar - 33

atdan düşdüler. Ýagmyr pälwanyň görkezmesi bilen
myhmanlaryň aşagyna köne-küşül keçedir-palas
atdylar. Ýagmyr pälwan
Kuropatikine bosgunlaryň hemmesiniň oba dolanmak isleňündiklerini aýtdy.
Ýöne, bularyň hemmesi diýen ýaly urşa gatnaşan adamlar şonuň üçinem,
olar jeza bolar öýdüp, generalyň ýanyna barmakdan çekinýärler.
General urşa gatnaşanlaryňam, gatnaşmanlaryňam, hemmesiniň günäsini
geçdi. Öz ýurduny goramaklygy başarandygy üçin ol urşa gatnaşanlara uly hormat
goýýar. Hatda sylaglaýaram... – Mysal hökmünde Kuropatin tanalýan adamlardan
Skobelewiň meşhur hanmämmet atalygyň ogly Mämmetadmana medal
gowşurandygyny aýtdy. – Sizem ýaýdanmaňda arkaýyn baryberiň. Mülküňize eýe
boluň. Ekin ekiň, mallaryňyzy köpeldiň. Mundan buýana siz uruş görmersiňiz.
Parahat ýaşarsyňyz, arkaýyn zähmet çekersiňiz. Arkaňyzda bolsa dag ýaly bolup
Beýik Orsyýet durar. Siz indi şol döwletiň raýaty. Biizň bilen deň-hukukly adam.
Bar zady indi adalatly sudlar-kazylar çözerler...
Ýagmyr pälwanam öz gezeginde:
Biz söweşmäni başarýan halk. Ony subudam etdik. Ýöne, ýalan
sözlemäni welin baöarmaýarys . biz munam subut ederis . ak patyöa ak ýürekden,
janymyz , tenimiz bilen gulluk ederis. – Ýaşuly märekä tarap elini aýlap goýberdi.
– Men muny şu oturan adamlaryň adyndan aýdýaryn...
Ýary oturan, ýarysy dik duran adamlaryň barysy birden ýüzüne şemal çalan
deňiz ýaly tolkun atdy.
Howwa, howwa, bizem şol pikirde!..
Biz sizi aldamarys!..
Ak ýürekden hyzmat etjekdigimize söz berýäs...
Biz ýagmyr pälwany ýüň sakal etmeris...
Obamyza barmana rugsat berseňiz bolýa, galany biz bilen.
376
Terjime etdierl. Kuropatkin hoşallyk bilen baş atdy. Ýagmyr pälwandan
Ruhy batyryň nirededigni sorady.
Biz ol şu ýerdemişin, diýip, eşitdik – diýdi.
Öň ol hakykatdanam şu ýerde ekeni. Sopy han dagy gidenden soň o-da bu
ýerden gidipdir. Indi onuň göçenini gol, gonanyny ýel bilýär – diýip, ýaşuly jogap
berdi . – Ol bir ýerde uzak durmaýar...
Ol daşyna goşun jemleýärmi?
Ony biz bilemozok.
Ol siziň ýanyňyza gelmedimi?
Ýok, biz ony göremzok.
Ýaşuly elbetde, Ruhy batyryň nirededigini bilýärdi, ýöne, onuň nirededigini,
näme işläp ýörendigini aýtsa, Ruhy batyra dönüklik etdigi boljakdy, şonuň üçinem
ol mejbury suratda ýalan sözlemeli boldy .
Ruhy batyr welin, halkyň başda çak edişi ýaly hakykatdan-da öz ýigitleri
bilen Ilek guýusynyň başynda bolýardy. Halkam hut şonuň üçin şol ýere
ýygnanypdy. Soň bosgunlaryň köpelmegi bilen, azyrak hem bolsa, suw
ätiýaçlygyna hemem göze düşmezlik üçin ýigitleri bilen
golaýdaky guýularyň
birine göçdi. Ýöne, häli-şindi gelip, bosgunlardan habar tutup dur. Ruhlandyrýar.
Söweşe ukyply bolan adamlara maşgalalaryny iberselerem özlerini boýun sunup
gala barmazlyga, az-kem demlerini dürsänlerinden soň, beýleki guýudakylar bilen
güýç birikdirip, garşylygy gaýtalamaklyga ündeýär. Arasynda beýleki guýularada aýlanýar. Ema bosgunlar barybir açlyga, horluga, sowuga çydaman, topar-topar
bolşup gala sary gidýarler. Olary şeýtmeklige iterýän esasy zat çagalarynyň,
aýallarynyň galada girew saklanýandygy.ýagdaý şeýle bolansoň Ruhy batyr oary
saklajagam bolanok, ýöne kejikýär. Şeýle-de bolsa, umudy elden berenok. Esasy
güýjüň
Dykma serdar, Magtymguly han, Gurbanmyrat işan dagy bilen
geljekdigine bil baglaýar. Onuň hut häzirem daş-töweregi gallap oturan alaňlaryň
biriniň aňyrsyndan atyny elesledip wekiller bilen urşa giräýmegi ahmal. Ine, şonda
welin wakanyň haýsy tarapa ugur aljakdygyny aýtmak kyn. Bazar gýni gala eden
çozuşyndan soň-a ol asylam bir ýerde uzak eglenenok.
Bolsa-da Kuropatkinem Guşly batyr baradaky irginsiz soraglary bilen
ýagmyr pälwanyň ýüregine düşüp durmady. Ol derhal atyna atlandy-da, isleseler
hut häziriň özünde bosgunlaryny tabşyrmalydyklaryny diňe şondan soň her kimiň
öýli-öýüne goýberiljek digini, özleriniň bolsa gum içindäki beýleki guýulara hem
aýlanyp düşündiriş işlerini geçirmekçidiklerini hatda Ruhy batyr bilen
gepleşmelem bolsa taýýardygyny aýtdy. Sözüni tamamlaberende hasyldan alynjak
377
salgyt barada hem maglumat berdi. Şeýdibem hoşlaşdy. Atlandy. Soldatlaram
atlandylar. Bosgunlaryň arasynda howlukmaç hereketler başlandy. Şol wagtam
märekäniň gündogar çetindäki alaäyä üstünde oturan aýal-gyzlaryň biri dim-dik
boldy-da:
Ýo-o-ok!.. – diýip, çirkin gygyrdy. Hemmeleriň nazary şol tarapa
gönükdi. Ýaňy bir at başyny yza öwren Kuropatkinem, onuň soldatlaram sakgasaklandylar-da, yzlaryna gaňryldylar. Gözlerinden ýaş döküp duran gyz bolsa,
ýene bir gezek:
Ýo-o-ok!.. – diýip, gygyrdy-da, bukjasyny goltuklap aşaklygyna
tarap ylgap gaýtdy. Gelip, Kuropatkiniň alkymyna dykyldy. Ene möjegiňki ýaly
ýanyp gözlerinden çykýan otlukly nazaryny onuň geňirgenmekden ýaňa kemkemden ulalyp barýa nmawy gözlerine dikdi. – Ýok! Biz boýun bolmyzok. Boýun
egemizok! Ýaraglarymyzy tabşyramyzok! – Şondan soň ol bosgunlaryň içindäki
eli ýaragly ýigitleriň ýanyna ýeke-ýeke baryp çykdy. – Doganlar! Beýtmäň! Boýun
bolmaň!
Ýaraglaryňyzy tabşyrmaň! Biziň arkamyzda garagum dur. Ol biziň atababalarymyzy gorapdyr, bizem gorar. Ruhy batyr, Dykma serdar, Magtymguly
han, Gurbanmyrat işan dagy hersi bir sebitde gaçgaklary ýygnap güýç toplap
ýörler. Basym olar gelerler. Aýaga galarlar. Ýurdy duşmanyň elinden dolap alarlar.
Biz ýene-de öňkimiz ýaly erkin ýaşarys. Hiç kime öz zähmedimizden salgyt
tölemeris. Öz ryskymyzy özümiziýeris... – Ýigitler çykgynsyz güne galdylar. Aşak
bakyp, ýuwdunyşyp durmakdan başga alaç tapmadylar. Gyzyň sesi öňküsindenem
dözümli çykdy. – Siz Kurany Kerimden ant içdiňiz. Gala synýança diýip däl-de, tä,
iň soňky demimize çenli söweşeris, ýa alarys, ýa öleris, diýdiňiz. Bu günem
ýaraglaryňyzy tabşyrjak bolýaňyz, başyňyz dikkä ýurdy duşmana berjek bolýaňyz!
Beýtmäň! Kyýamat maşgar güni Biribaryň öňünde antyndan dänen adam
hökmünde asy bolmazyňyz ýaly, göreşe gaýtadan galkynyň. Edil şert edişiňiz ýaly
ýa alyň ýa ölüň!..
Gyzyň bu ýangynly sözlerini eşidip ýeke bir ýaragly ýigitler däl, tutuş
mňreke dymdy. Bütin Garagum dymdy. Hatda soldatlardanam, ýap-ýaňyja-da
burunlaryny «parryldadyşyp» aýaklary bilen ýer peşeleşip duran atlardanam sesüýn çykmady. Düýn-öýländen bäri zaryn-zaryn «şuwwuldy» bilen bosgunlaryň
onsuzam sary gaçn ýüreklerini dilim-dilim eden inçemik gyş şemalam şol pursat
«tapba» ýatdy.
Kuropatkin Ýagmyr pälwana soragly seretdi.
─ Bu gyz kim? Ol näme diýýär? Oňa näme gerek? Näme üçin hemmeler
dymdy?
Ýagmyr pälwan aşak bakyp, ýuwdunyp durşuna ýadana-ýaýdana:
378
─ Bu biziň hakydamyz. Hakyda mollanyň agtygy. Ol halka hakydany
ýatladýar, ýöne, biz özümiz öz aramyzda düşünişeris. Düşünişerisem, gala
bararysam. – Soň ol Enehakydanyň ýanyna bardy. – Seniňki dogry, gyzym. Ýöne,
nätjek! Boljak iş boldy. Biz utuldyk. Başga ýol ýok. Alajam ýok. Seň o diýýän
göreşiň indi bolmaz. O diýýän adamlaryň gelmez. Ruhy batyr bolsa ýeke. Azlyk.
Hakykatyň ýüzüne dogry seret-de, gowusy senem biziň bilen ýör... – Ýagmyr
pälwan sözüni kesip, uludan demini aldy – Hemmelerden beter ýaş çagalar
horlanýarlar. Köpüsem ýetim galdylar. Ulularyň bolsa aňyrda maşgalalary
ýesirlikde. Girew. Bular baryp eýelik etmeseler, olaryň nä hala däşjekdiklerem
belli däl.
Enehakyda aýalary bilen ýüzüni tutdy. Gaharyna bäs gelibilmänem aglady.
Soň elini gözýaşa ezilen ýüzünden aýryp, gözlerini Ýagmyr pälwana dikdi.
─ Şol çagalar ertir gul bolarlar, Ýagmyr aga. Gul häsiýeti bilenem öserler.
Bigaýrat, nalajedeýin bolarlar. Bu bolsa olaryň bu günki görýän horluklaryndanam
müň esse beter bolar. Şol pygyl soň olardan önjeklere-de geçer. Giden bir ýapja,
ýaranjaň halk emele geler...
Ýagmyr pälwan aşak bakyp durşuna ellerini serdi.
─ Her nesliň öz ykbaly, öz nesibesi bardyr, gyzym. Olaram şoňa görä
bolarlar-da.
Nänämiň-nämedigine düşünenden soň, Enehakyda bilen Kuropatnikiniň
özem gürleşdi. Ors hökümediniň türkmenler babatda alyp barýan syýasatynyň
oňyn taraplaryny düşündirjek boldy. Skobelewiň aýdyşy ýaly: «Biziň size
ýamanlygymyz ýok, biz siz diňe gowulyk isleýäris», diýdi.
Gyz onuň bu sözüne öňküdenem beter odukdy.
─ Etjek gowulyklaryňyzyň, ýagşylyklaryňyzyň başy şu bolsa soňy nähili
borka?
Şondan soň ol ýene-de eli ýaragly ýigitleri göreşe ündedi. Hemmesini şu
ýerden gumuň has jümmüşine çekilmeklige, nirede bolsalaram tapyp Ruhy batyra,
Dykma serdara goşulmaklyga yrjak boldy.
Ýigitler ýene-de dymdylar. Tüpeňleriniň sowuk nilni gysymlaşyp,
gylyçlarynyň bagjaklaryny sypalaşyp, Enehakydanyň ýüzüne seredibilmän
duruşlaryna gatbar-gatbar gaýaly gara-gara daglar deý dymdylar.
Birdenem... Birdenem herekete geldiler-de, ýuwaş-ýuwaşdan, başly-barat,
synan galany, şol galanyň içinde ýollaryna göz dikişip, girew hökmünde ýesir
oturan maşgalalaryny nazarlap günbatar sary süýşüp başladylar.
379
Ine-de, iň soňky topar Enehakydanyň öňünden geçip barýar. Ýüzleri agyr.
Sowuk. Olar: ýör, senem biziň bilen, gideli, diýýän manyda batlaryny
gowşadýarlar, soň aýak çekýärler, emma, Enehakyda ýerindenem gozgananok.
Garagumyň jümmüşine ornan, düýbi berk owadan daragt deý, bukjasyny goltugyna
gysyp, kimdir birine garaşýan ýaly alyslardan-alyslara garap dur. Gözleriniň
öňünde bolsa, Horezm şalygy mongollar tarapyndan syndyrylandan soňam
duşmana boýun egmän, kä sagdan, kä soldan gelip, duşmana gurt deý darap ýören,
eli ýalmawuz ýaly ýalaňaç gylyçly, ak atly Jelaleddin soltanyň keşbi uçganaklady
durdy. Enehakydanyň göwün islegine görä, ol kä Ruhy batyryň, kä Dykma
serdaryň keşbinde göründi. Dodaklary bolsa: «Gelerler, gelerler... hökman
gelerler... birinden-biri-hä geler... ... Halk ýetim ýurt dul galmaz...» diýip
pyşyrdaýardy. Ol öz ýanynda kimdir biriniň garalyp duranyny gözleriniň gytagy
bilen duýdy. Görse Baýramgül tebip. Ol ony gujaklap aglady. Baýramgül
tebibiňem ony gala gitmäge yrasy geldi. Ýöne, bogny ysmady. Söz tapylmady.
Enehakyda kesgitli gürledi.
─ Bar, daýza, git. Şu ýerde ikimiziň ýolumyz aýrylyşýar.
Halys bolmajagyny bilip, Ýagmyr pälwan, Enehakydanyň ýanynda gorag
üçin atly-ýaragly bäş adamy şeýle hem bir at galdyrdy. Oňa Ruhy batyry tapyp
bermeklerini tabşyrdy.
─ Bar gyzym, görjek adam;aryňy gör, garaşýan adamlaryňa garaş. Ýüregiňe
sowuk suw ur. Häzirlikçe men saňa şundan başga hiç zat aýdyp biljek däl.
Kem-kemden daşlaşyp barýan bosgunlara garap, Enehakyda şondan soňam
kän durdy. Olar arany açdyklaryça-da, ýüreginiň urmasy güýçlendi. Gözleriniň
owasyndan paýraşyp dökülýän gözýaşlar bolsa, ter ýaňaklaryndan syrygyp,
Garagumyň sowuk çäleriniň üstüne damdy.
Ýanyndaky ýigitler bilen, Enehakyda köp-köp guýulary aýlandy, emma
gözleýän batyrlaryny tapyp bilmedi. Ruhy batyr-a Ýagmyr pälwanyň aýdyşy ýaly,
bu gün bu ýerde bolsa ertir başga bir ýerde bolup çykdy. Dykma serdaram
aýdyşlaryna görä, Mara-da gitmändir-de, Kakadyr-Duşak sebitlerinde, içini
hümledip, serimsal bolup ýörmüşin. Magtymguly han bilen Gurbanlyrat işanyň
Mara giden bolmaklary ýa ýygnamaýandyklary, ýene-de söweşip boljakdygy ýa
bolmajakdygy barada belli bir maglumat ýok. Ahally bolsa eýýäm «Ýegenkäriz»
guýusyna ýygnanan bosgunlaryň bir bölegi bilen Gökdepäboýun sunup barypmyş
ýaragyny tabşyranmyş. Özem golundamy, nämemi, ýeňilräk ýaralananmyş.
380
Gözlegiň üçünji güni diýlende, bu habarlaryň çyndygyny gum içinde gabat
gelen, entegem nirä gitjeklerini bilmän kaňkaşyp ýören on iki sany atly-ýaragly
ýigitlerem tassykladylar.
─ Howwa, şolar ýaly bir gürrüň biziňem gulagymyza degdi – diüip, Gurban
atly alny sakar, dor ýabyly, uzynak, garaýagyz ýigit sowukdan ýaňa gap-gara bolan
salpy dodaklaryny ýalap durşuna «labyr-labyr» etdi.
Enehakydany ähli habarlardan beter geň galdyran zat Ahally baradaky
habaryň çyn bolup çykmagy. Ol esli wagtlap, agzyny açyp, ýakasyny tutup
duransoň:
─ Hakyr, boýun sunup barypmy? – diýip, Gurbanyň ýüzüne çiňerildi. –
Ýaragynam tabşyrypmy? Beýle zat bolup bilmez. Ol Kurandan ant içdi ahyry....
Gurban eýer üstünde atynyň boýnuny sypalap oturşyna güňleç gürledi.
─ Şu wagtky topar-topar bolup gala barýanlaryň, at-ýaraglaryny
tabşyrýanlaryň hemmesi öň ant içen adamlar uýam. Bizem içdik. Bizi boýun
bolmakdan saklaýan zat – biziň indi hiç kimimiz ýok. Aýallarymyzam,
çagalarymyzam öldi. Indiden soň gol göterip baranymyz bilenem, obamyza
dolananymyz bilenem biziň utýan zadymyz ýok. Biz indi ant içişimiz ýaly tä, iň
soňky damja ganymyza çenli söweşjek... Şonuň üçinem, biz häzir çaňly guýa
barýas. Ruhy batyr şu wagt şol ýerdemişin. Ol biz ýaly iki tarapyny deňlän ýigitleri
toplap, göreşe taýýarlanýarmyşyn. Gum içinde enteşip ýörenler başga-da köpdür.
Jemlenip, ilki gaça urşa başlasak kem-kemden sanymyz artar, şu wagtky
gidýanlerdenem soň gelip bize goşulanlary bolar.
Enehakydanyň göwün guşy asmana göterildi.
─ Dogry aýdýaň, dogan. Siziň şu wagt derhal Ruhy batyr, Dykma serdar
ýaly adamlaryň daşyna üýşmegiňiz gerek. – Enehakyda alyslara bakypdelmurdy. –
Ýöne, Ahallynyň ýaragyny tabşyranyna men barybir ynanamok. Ynanyp bilemok.
Tä, özi bilen ýüzbe-ýüz durup gürleşýänçäm ynanmanam. Siz ýöne ruhdan
düşmäň, men Ahallynam, beýleki ýigitlerem siziň ýanyňyza, çaňly guýa ibererin.
Men bu işi özüm boýnuma alýan. Häzirlikçe bolsa hoş sag boluň! Halkyň öçüp
barýan umyt uçgunkyklaryny köretmek, täzeden tutaşdyrmak biziň borjumyzdyr.
Enehakyda ýanynyň ugradyjylary bilen, şol günüň özünde, Ahally baradaky
gürrüňiň anygyna ýetmek üçin Gökdepä tarap ýola düşdi. Ýoldaşlaryny gum içinde
belliräk bir ýerde galdyryp bardy. Girdi. Ahallyny tapdy. Gürleşdi. Ahally özüniň
Enehakydany gözläp sökmedik ýeriniň galmandygyny aýtdy. Görenine begendi. Ol
381
dogrudanam çep eliniň tirseginden ýeňiljek ýaralanan ekeni. Ýöne, «Gyzyl hajyň»
sanitarlary beýlekiler bilen bilelikde oňa-da şepagatçylyk kömegini beripdirler.
Enehakyda ony diňläp bolandan soň sowukganlylyk bilen:
─ Aýdylýanlar çynmy, Ahally? – diýdi.
Bu sorag Ahally üçin oslagsyz bolan däl bolsa gerek, şonuň üçinem ol
düşnüksiz ýylgyryp durşuna müýnsiz gepledi.
─ Haýsy aýdylýanlar?
─ Seniň gal boýun sunup geleniň? Ýaragyňy tabşyranyň?
─ Weý, häzirhemmelerem şeýdýäler ahyry.
─ Gürrüň sen hakda barýar, Ahally.
─ Başga ýol ýok. Uruş gutardy. Özem ýeňliş bilen tamamlandy. Öňki öňe
düşüp ýörenleriň bolsa häzir birem görnenok. Öleni öldi, galanlary bolsa halky
taşlap gaçyp gitdiler.
─ Şol ardan seniňnäme kemiň bar? Öň olar öňe düşen bolsalar, indi özüň
öňe düş. Ýere gaçan başşdagy özüň galdyr. Iň bolmanda bar-da Ruhy batyra goşul.
Hä diýmän ol ýere Dykma serdar dagam barjak. Magtymguly han bilen
Gurbanmyrat işanam Marydan, Tejneden goşun toplap geljekler.
Ahally batyr sesine agram salyp gepledi.
─ Halk uruşdan ýadady, Enehakyda. Ýerden çöplänje oklary bilen atgyr
toplaryň garşysyna durup bilmejekdigine gözi ýetdi. Watan üçin jan berme, gan
dökme keminem goýmady. Onuň indi dynç alasy, asuda ýaşasy, ekip ekin hasyl
alasy, çagasynyň garnyny doýurasy, maşgalasyny ekläsi, adam ýaly ýaşasy gelýär.
Uruş bilen halkyň garyny doýmaz. «Oýunçy utulanyny bilse ýagşy», diýipdirler.
─ Birinjiden-ä bu zatlar oýun däl, çyn. Galyberse-de, bu zatlar barada öň
pikir etmeli ekeniňiz – Enehakyda mümkin boldugyça özüni parahat saklamana
çalyşdy. – Ant içmänkäňiz, Kurandan ätlemänkäňiz pikir etmeli ekeniňiz. Asla
uruşmaly däl ekeniňiz. Ors baýarlarynyň öňünden eliňiz duz-çörekli çykmaly
ekeniňiz. Ýa başda aýtmadymmy saňa şular ýaly çözülmesi kyn meseläniň öňünde
durmaly bolaýmagyň ahmallygyny? Duýdurmadymmy? Ant içme, diýmedimmi?
Uruşdan diri sypyp, ýeňlen günüňem gylyjyňy gynyňa salaýsaň men senden ýüz
öwrerin, diýmedimmi.
─ Diýdiň. Ýöne, ant içenem, ölmän galanam ýaragyny tabşyranam ýeke men
däl. Men Ruhy batyr ýaly atymy ýeke çapamok. Ildenem çykamok. Halk näme etse
menem şony edýän. Öňem şeýtdim häzirem şeýdýän. Bu zatlaryň günäsi meniň
däl-de, başda halky urşa odukdyryp bu günki günem niredediklerem belli däl
382
adamlaryň boýnuna. Meni mundan artyk gepletme, Enehakyda. Gel, gowusy şu
gürrüňi goýaly.
─ Men seni tanamajak bolýan. Ahally. Sen öňki Ahally däl. Uruş seni
üýtgedipdir.
─ Öňem halky urşa belli-belli adamlar iterdiler. Şol aýylganç tupanyň indi
ikinji gezek gaýtalanmagyna men-ä sebäpkär bolup biljek däl. Senem beýle ýowuz
işi boýnuňa alma. Gowusy gel, öň gepleşişimiz ýaly durmuş guraly. Bu aýylganç
uruşda wepat bolan gerçekleriň orunlarynyň dolmagyna öz goşandymyzy goşaly.
Öseli, örňäli, köpeleli.
─ Diýmek, onda sen söýgiňe dönüklik etmäne kaýyl-da?
─ Ýok, men oňa kaýyl däl, taýynam däl. Beýdip, ýolugra taşlap gidiberer
ýaly men seni hiç haçan kiçi dilden bärde söýmändim. Çyn ýürekden söýýüpdi.
Men seni häzirem çyn ýürekden söýýän. Şonuň üçinem meniňem seni barýan bu
ýalňyş ýoluňdan sowmak borjum. Özüňi göz-görtele oda itekleme, halkam
itekleme.
─ Men saňa namart ýa gorkak diýip biljek däl, Ahally. Sen tä soňuna çenli
söweşdiň. Onda-da mert durup, söweşdiň. Ýöne, ine, indi göreşiň ikinji tapgyry
geldi, welin, meýdanda adam görnenok. Men ine, şuňa düşünibilemok. Näme üçin
beýdip, iki günüň içinde mertler namart boldular? Bu ýagdaý erte-birigün şol
mertleriň ornuny namartlaryň eýelemegine getirmezmi eýsem?.. sen maňa ine,
şuny düşündir, Ahally!..
─ Bu zatlar onsuzam düşnükli, Enehakyda. Iki halk uruşdy. Biri
beýlekisinden ýeňildi. Ana, şol ýeňilen halkam indi üeňijä boýun bolaýmaly.
Durmuşyň kanuny, taryhyň kadasy şeýle. Bu öňem şeýle bolupdy, mundan
buýana-da şeýle bolar. Başga ýol ýok.
─ Ýol-gözlemedige ýokdur, gözläne bardyr, tapylýandyr. – diýende,
Enehakydanyň gözlerinden uçgun syçrady. – Iň soňky gezekki gepleşigimize görä,
men indi seňki däl. Elden giden ýurtda sen aýagyňy uzyn salyp otursaňam men
oturybiljek däl. – Enehakyda batly ädimler bilen ugrady. – Men gidýän...
─ Nirä?
Enehakyda saklandy. Ahallynyň ýüzüne dikanlady.
─ Bilesiň gelýämi?
─ Howwa.
─ Çaňly guýa!
─ Çaňly guýa?
383
─ Howwa, Çaňly guýa.
─ Ol ýerde kim bar?
─ Ol ýerde Ruhy batyr bar. Ol indi meniň iň soňky umydym...
Namys oduna örtenmekden ýaňa Ahally batyryň ýüregi erbet gobsundy.
Gözlerine ýaş aýlandy. Indi ikinji gezek ugramaga hyýallanan gyzyň öňüne geçdi.
Ýoluny kesdi.
─ Enehakyda, beýtme! Sen bir zada düşün...
─ Men hemme zada düşünýän, ýöne, seniň beýle çalt üýtgäp bilşiňe welin
düşünip bilemok. Sen il eýtdi, menem şeýtdim, il beýtdi, menem beýtdim diýýäň.
Men bolsam sen halda gürrüň edýärin. Uly iliň, Kuranyň öňünde eden şertine görä
sen häzir ýa öli bolmaly, ýa-da Ruhy batyryň gapdalynda bolmaly.
─ Ruhy batyram uzak göreşip bilmez. Sebäbi duşman güýçli. Ol eýýäm
köküni topraga urdy. Halk oňa gulugadurdy. Şonuň üçin, Guşly batyram basym
gylyjyny gynyna salmaly bolar.
─ Haçan salsa-da, asla göreşi dowam etdirmese-de, onuň şoňa haky bar.
Sebäbi, ol ant içmedi. Kurandan ätlemedi. Onsoňam ol heran-haçan göreşi bes
edäýse-de, duşmana boýun bolmazdan bes eder. Garşylygy aňynda dowam etdirer.
Duşmana gulluk etmez. Oňa ýaragyny tabşyr,az. Men oňa belet. Men onuň bilen
bir öýde ösdüm. Ol janyndan geçer, öne, öz pikirinden, ýolundan dänmez...
─ Sen näme, menden ýüz öwrüp gitjek bolýaňmy? Ruhy batyra durmuşa
çykjak bolýaňmy?
─ Ant içip, şertinden dänip ýören şazada çykanymdan, sürüsini gurtdan
gorap ölmäni başarýan namysjaň çopana çykanyp müň esse gowudyr.
─ Sen maňa näme diýseň diý, ýöne, namysyma dil ýetirme, menden ýüz
öwürme, Çaňly guýa gitme.
─ Gitjek! Ruhy batyryň ruhuny göterjek. Ony uly-uly ýeňişlere
ruhlandyrjak. Oňa, onuň ýigitlerine hakyda aýdyp berjek – Enehakyda guraksy
ýuwdundy. – Indi bolsa sowul ýolumdan!
Ol soňky sözüni şeýle bir hökümli aýtdy welin, Ahally sessiz-üýnsiz bir
gapdala sowulanynam bilmän galdy.
Howwa, gyz gitdi. Gyz bilen bilelikde ýigidiň ejirler baryny çeken ýüregem
gitdi. Şol ikisiniň yzyna düşüp, onuň özüniňem gidesi, gyzyň yzyndan ýetesi Ruhy
batyryň ýanyna bile gidesi, ol ýere bile barasy, Ruhy batyr bilen bilelikde duşmana
zarbalar urasy, Enehakydanyň ynamyny ödäsi, anty, şerti ýerine ýetiresi, arzuw
edişi ýaly onuň bilen durmuş gurasy, uzak ömür süresi geldi.
384
Emma, hernäçe gobsunsa-da, aýaklary ädilmedi. Sebäbi, göwre ýüreksiz
galdy. Onsoňam indi onuň o niýetlerini amala aşyrary ýaly, söweşeri ýaly atam
ýok, gylyjam. O zatlary onuň elinden aldylar. Aldylar däl-de, özi tabşyrdy. Eltip öz
eli bilen ýeňijiniň eline gowşurdy. Ýeňilenini boýun aldy. Gaýdyp ata çykmazlyga,
eline gylyç almazlyga ak patyşanyň garşysyna hereket etmezlige söz berdi.
Şol zatlary, şol hukuklary bolmadyk ýigitde bolsa, türkmençilikde aýdyşy
ýaly gaýrat bolmaýar. Boýun bolandan soň gurduň-gurtlygynyň gutaryşy ýaly,
türkmeniňem türkmenligi gutarýar. Türkmençiligiň ýok ýerinde bolsa türkmen
ýok.
Enehakydanyň hakyda daýanyp hekaýat etmegine görä, şondan soň
atsyzlyga, gylyçsyzlyga, iň ýanamam erksizlige öwrenişen, baknaçylykda kemala
gelen düýbünden başga bir hüý-häsiýetdäki nesliň kemala gelmegi mümkin. Şol,
kemala geliş döwrüniň näçe wagtaa çekjekdigini soňunyň nähili boljakdygyny
näme bilen gutarjakdygyny bolsa bilýän ýok. Enehakydany bar zatdan beter
howsala salýan zat ana, şol! Ol haçanam bolsa bir wagt asly mert bolan çöl
gurdunyň ejizje şagala ýa gyzyljagurda öwrüläýmeginden, gurduň tohmunyň
bütinleý ýitip gidäýmeginden heder edýär. Hut şonuň üçinem, ol göreşiň dowam
etdirilmeginiň, garşylygyň gaýtalanmagynyň, duşmana boýun egmezligiň has
takygy üşügi Allatarapyn berlen bu mert halkyň iň bolmanda belent ruhunyň ýitip
gitmezliginiň tarapdary.
Ikinji kitabyň soňy.
385
Üçünji kitap
Ýeňilmedikler
1. Söweş entek gutaranok.
Enehakydanyň baran güni Ruhy batyr Çaňly guýusynda ýok ekeni. Guýunyň
başyndaky hersi bir alada bilen salgym dek iki ýana yranjyraşyp ýören adamlar
onuň gum içindäki gidere ýer tapman, onda-munda ygyşyp ýören ýigitleriň
gözlegine çykandygyny, Dykma serdaryň Marydan güýç toplap gelerine çenli
olaryňam hemmesini bir ýere jemläp, göreşe täzeden başlamaklygy ýüregine
düwendigini, bu gün erte gara berjekdigini aýtdylar we ony şol ýerde dikilen bäş
sany gara öýüň ortakysynda, Ruhy batyryň ýigitleri tarapyndan gum içinden
ýygnalan hossarsyz aýal-gyzlaryň, çagalaryň arasynda ýerleşdirdiler. Çaý-suw
içere, çörek iýere, dynç alara mümkinçilik döretdiler.
Ertesi Gün guşluga galyberende Ruhy batyr altmyşa golaý atlyny yzyna
tirkäp guýa geldi. Özüni garşylanlaryň arasynda Enehakydanyňam bardygyny
görüp geň galdy. Ýöne begendi. Atdanam edil şonuň deňine gelip düşdi. Jylawyň
ujuny ýigitleriň biriniň eline tutdurdy.
– Enehakyda? Bu senmi ýa meň göwnümemi?
– Göwnüňe däl, Ruhy, bu men.
– Sen nädip bu ýerlere düşüp ýörsüň?
– Är gözläp geldim... – Öz sözüne Ruhy batyryňam, ony garşylan we ýany
bile gelen ýigitleriňem, umuman, daş-töwereklerine üýşen aýal-erkek, uly-kiçi
hemmeleriňem birhili bolandyklaryny duýup, Enehakyda utandy we aýdan sözüniň
manysyny tirmäne howlukdy. – Özüme däl-de, ýurda är gözläp geldim. Halka
hossar gözläp geldim. Ol dul galdy. Özüň bilýäň, han-begleriň-ä öleni öldi, diri
galanlary bolsa gaçdylar. Başsyz galan ýigitlerem indi bir ujundan duşmana
ýaraglaryny tabşyryp başladylar. Ýeňilendiklerini boýun aldylar. – Ol uluydan
demini alyp aşak bakanda tahýasynyň şelpeleri adaja «şyňňyrdady” – Hatda
Magtymguly han bilen Mara gidip güýç toplap gelmekligi wada beren Dykma
serdardanam henize çenli habar-hatyr ýok. Nirededigem belli dül. – Gyz Ruhy
batyryň ýüzüne seretdi-de, tutuş göwresi bilen oňa tarap owsun atdy. – Indi halkyň
bar umydy sen, Ruhy! Menem bu ýere sen diýip geldim. Sen bir ýan beräýme,
ýeňilendigiňi boýnuňa alyp, ýaragyňy tabşyraýma diýmäne geldim...
386
Bokurdagyna tegek bolan bir ýumry agy oňa sözüni soňlara maý bermedi.
Dyzyna çöküp möňňüribermekden welin saklandy. Yzly-yzyna, gurak-gurak
ýuwdundy. Gabaklaryny göterip, goňras gözlerini Guşly batyra dikende,
owasyndan paýrap çykan gyzgyn gözýaş tämiz ýaňaklaryndan syrygyp gaba
göwüsleriniň üstüne döküldi.
Ruhy batyryň uzynak göwresi gyzyň üstüne howala boldy.
– Özüň bilýäň, Enehakyda, men öňem ant içmändim, häzirem içmen. Ýöne,
tutan, maksadymdan dänmejekdigime, tä iň soňky demime çenli gylyjymy gynyna
salmajakdygyma, duşmana boýun bolmajakdygyma, başym dik bolsa oňa ýekeje
günem rahatlyk bermejekdigime seniň öňüňde söz berýän. Hut şonuň üçinem men
häzir gum içindäki ýigitleri ýygnap ýörün.
Enehakyda Ruhy batyryň ýüzüne delmuryp seretdi. Gözýaşlaryny süýem
barmagynyň ujy bilen sylyp durşuna birenaýy ýylgyrdy.
– Sag bol, Ruhy! Senden tamamam şeýledi. Nirede bolsa-da tapyp, Dykma
serdardanam şeýle söz eşidibilsem başga ärmanym ýok.
Ruhy batyr birdenkä gürrüňüň ugruny üýtgetdi. Howlukmaç gürledi.
– Halk näme diýýä, Enehakyda?
– Halkyň aňy göçdi. Huşy başyndan uçdy. Ol häzir nirä ýöreýäninem
bilenok. Bu wagt ondan maslahat soramaly däl-de, halyny soramaly, kömek etmeli,
eýe çykmaly. Ol häzir çalajan... Başsyz... Läş... – Gyz elini daş-töweregine aýlady.
– Ine edil şu ýapynyň ýüzünde ýatan ýarym öli, ýarym diri çalajan adamlar ýaly.
Ruhy batyryň ýüzi üýtgäp gitdi. Başyny aşak egip, dodagyny dişledi. Bir
zatlar diýen ýaly boldy, ýöne, ony hiç kim eşitmedi. Bir haýukdan soň, ol ýüzüni
galdyrdy. Şonda onuň hemişe aksowult görünýän inçemik, owadan ýüzi näme
üçindir gök öwüsdi. Her bakanda uçgun syçraýan gözler gubarly göründi. Ýöne, bu
ýagdaý uzaga çekmedi. Ol basym özüni ele aldy. Başyny dik tutdy-da,
Enehakydadan häzirlikçe öz bolýan ýerine barmaklygyny haýyş etdi.
– Galanyny soň gürleşeris, meniň senden başga-da sorajak zatlarym bar.
Şondan soň Ruhy batyr iňňän ýadaw gelendigine garamazdan, dynjynam
alman, çaý-çöregem iýmän, guýunyň başyndakylaryň ýeke-ýekeden halyny sorap
çykdy. Özi ýok wagty ýogalanlara aýat okady. Soň öýlere girip, onuň içindäkiler
bilenem ahwallaşdy. Ýany bilen getiren ýigitlerine çalmar diker ýaly ýer görkezdi.
Diňe şondan soň özi we özüne ýakyn adamlar üçin niýetlenen öýe tarap ugrady.
Baryp az-kem dynjyny aldy. Çaý içdi. Bolşuna görä garbandy. Enehakydanyň
aýdanlary barada oýlandy. Mundan buýanky etjek hereketlerini ýene bir gezek
aňynda aýlady.
387
Oňa çenli çalmaram taýýar boldy. Garaňky gatlyşdy. Ruhy batyr çalmaryň
ortasynda ot ýakmaklygy buýurdy. Giňden gallanan oduň ýagtysyna ol öz
egindeşlerini ýygnap uly maslahat geçirdi. Täze gelenlerem, bu ýerde öňden bäri
bolup ýören ýigitlerem umumy ýagdaý bilen tanyşdyrdy. Maksadyny ýene bir
gezek duýdurdy. Enehakydanyň il-günüň ýagdaýy barada aýdanlaryny ýekänýekän gaýtalady.
– Ýöne, biz öňi bilen aýal-gyzlary, oglan uşaklary, goja kişileri oba ibermeli.
Guýuda diňe söweşe ukyply adamlar galmaly. Gum içinde ýigitlerden başga-da
galany-gaçany bar bolsa, olaram toplap, öz sanymyzy birsyhly artdyryp durmaly.
Ertesi ir bilen aýal-ebtatlar oba ugradyldy. Olaryň ýanyna ýigrimi sany atlyýaragly adam goşuldy. Ýöne, olar gala ýetmänkäler yzlaryna dolanmaly, şu ýere
gaýdyp gelmeli.
Ruhy batyr Enehakydanam şolar bilen ugratmakçy boldy. «bu ýeriň şerti
kyn, sen muňa çydamarsyň” diýdi. Emma Enahakyda razy bolmady. Gaýtam
köpden bäri özüni goraglap ýören ýigitler bilen Dykma serdaryň gözlegine
çykmaga rugsat bermegini sorady.
– Ýok, Enehakyda. Bu iş hatarly. Üstesine ýollaram parahat däl. Geçmeli
menziliň bolsa uzak. Bu iş üçin men özüm adam taparyn. Umumanam biz soňky
günlerde bu barada hem pikir edip ýördük. Çünki, garaşma kemini goýmadyk. Ol
gelmejek bolsa biz özümizçe hereket ederis.
– Bu ýolda Alla saňa kuwwat bersin Ruhy. Ýöne, Dykma serdaryň gözlegine
welin men özüm gideýin. Sebäbi men hakyda. Hakyda bolsa diri gezip ýören
gahrymanlarynyň içki duýgularyny maksatlaryny elinjek bilmelidir, pikirlerini öz
gulagy bilen eşitmelidir.
Ruhy batyr razylygyň alamaty hökmünde baş atdy. Ýöne, ol Enehakydadan
Ahally barada hem soramakçydy. Onuň häzir näme üçin Enehakydanyň ýanynda
ýokdugyny bilmekçidi. Düýnki: «Senden başga-da soramaly zatlarym bar”
diýmesem şonuň üçindi. Dogry, Ahally batyryň çalarak ýaraty bolanyny ol
eşidipdi, ýöne, her hal içinde jany bar bolsa onuň öz söýgülisini beýdip, çölüň içine
başdepän ýeke ibenejekdigi belli ahyry.
Şolar ýaly gapma-garşylykly pikirler, yzly-yzyna çogup dur. Çünki, häzir
Ruhy batyryň ruhy dünýäsi gaýnap joşýar. Enehakyda bolan söýgüsi bolsa täzeden
köräp, kalbyny heýjana salýar. Birnäçe aý mundan ozal iň soňky umydy üzülen
söýgüsi barada täzeden söz açasy gelýär. Ýitiren bagtynyň bu ymgyr çöl hem
tükeniksiz gowgalar içre hasyl bolaryny isleýär. Eger şeýle bolsa onuň göwni
hasam howalanar, söweşe hyruçlanar, ruhlanar.
Emma, hernäçe jepalar çekse-de, bu zatlar barada ol dil ýaryp bilenok.
Çünki, häzir öz inçe duýgularyň ugruna gidip, kalbyňda näzikýüreklilige orun
388
bermekligiň wagty däl. Bu wagt Watanyň, il-günüň ykbalyna degişli agyr
meseleler öz çozgüdine garaşyp ýatyr. Ol çözgütlerem Ruhy batyr ýaly kyn günde