Latin

Ýere gaçan ýyldyzlar - 20

Total number of words is 3716
Total number of unique words is 2275
32.3 of words are in the 2000 most common words
46.3 of words are in the 5000 most common words
53.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
ählisem bir dogandyr. Hemmesem Gazan babanyň zürýatlarydyr. Ony
hemämiňizem bilýäňiz. Eýsemde, bolsa şu zatlary bilibem Allanyň beren bir daban
ýerini bölüşibilmän, birek-birege gyjytly sözler aýdyşyp oturmak bize aýp
dälmidir. Osoňam uly il biziň agzymyza bakyp otyr. Biz özümiz özara dil
tapyşybilmän olary şular ýaly gyrgynçylykly ýoly iterip oturan bolsak, onda
221
daşarky duşmanlardan dagy aýyp-syn edibem oturmaly däl. ─ Aal bagşy az-kem
aşak bakyp dymyp oturdy-da, sözüni janly tymsal bilen dowam etdirdi. – Men bir
gezek Tejeniň aýagyndaky gumda ýerleşýän guýularyň birine toýa bardym. Şonda,
öri meýdanynyň üstünde oňuşmadyk iki tiräniň dawasynyň şaýady boldum. Olaryň
ikisem ýaraga ýapyşjak boldular. Tas, gyrgynçylyk bolupdy. Ahyram ýörite adam
iberip, Hywadan AK işany getirdiler. Bolan işi oňa birin-birin beýan etdiler. Ol
şonda iki tarapa-da degişli edip: «Birek-biregi çapmanyňyzda daşardan gelýän
ýowuňyz-ýagyňyz azmy? Daşky duşmana ogul alja gyz ýesir bermedigiňiz barmy?
Şu agzalalykdan ýaňa bar baýlygymyz duşmana ýal boldy. Arymyzyň,
namysymyzyň köýen ýerem az bolmady. Iň batyr, iň mert ýigitlerimiz jeň
meýdanlarynda galdylar. Gara ýer-ä siziň dawaňyzy edýä, siz nämäniň dawasyny
edýäňiz? Ozaldanam öýle bilen ikindi arasy ýaly gysga ömrüňizi ikindi bilen şam
aralygyna getirjek bolup durmaň. Beren amanadyny gerek wagty eýesiniň özi siz
somlamanyňyzda-da alar. Onda-da soraşman, size geňeşmän alar. Siz
gyssamanyňyzda-da ajal oragyny başyňyzda aýlamasyny goýmaz. Honha, serediň,
mazarlaryň öli kepenok. Reňki solanok. Gün-gündenem köpelip gidip barýa. Toba
ediň! Gara ýeriň onsuzam iru-giç özüňizden üstün çykjakdygyny unutmaň...»diýdi.
Şondan soň hiç kimden ses çykmady. Her kim ýerinden turdy-da, synyny silkip,
işli-işine tarap ugraberdi... – Aal bagşy aýalaryny serip öňküsindenem pessaý
gürledi. – Men-ä şundan aňyrda gürrüň bardyr öýdemok.
Märeke birmeýdan dymdy. Oturanlar hatda biri-birleriniň ýüzlerine
seretmäge-de utandylar. Hiç kimiň söze öňürti başlamana bogny ysmady.
Bu agyr dymyşlygy ahyry Nurberdi han bozdy. Ol çalarak ardynjyrady,
çalaragam gozganjyrady.
─ Bagşymyz-a dogrudanam aýdara söz goýmady, adamlar – diýibem,
usullyk bilen söze başlady. Aşaklyk bilen gapdalynda oturanlara göz aýlady.
Hemmeleriň makullaýjylyk bilen başlaryny aşak-ýokary atyşlaryny görübem
sözüni dowam etdirdi. – Bize-de Ak işanyň aklyna eýeräýmekden başga alaç ýok.
Şu wagt iki türkmen çaknyşsa begenjine telpeklerini göge zyňjaklar kändir. Özüňiz
bilýäňiz, Hywa bilen Eýranyň-a ikisem biziň bilen öçli. Onda-da irden bäri öçli.
Olaryň üstesine indi Hazar tarapdan çermegini çekip orusam ýetip gelýä. Açyk
pyşgyrmasa-da oňňam niýeti şol. Şu ýurda eýelik, türkmene agalyk etmek. Esasy
ýaragam hile, al, mekirlik içalylyk. Şoň üçinem adamalr, dosta-duşmana
üstümizden güldürmäliň. «Dok eşek bilen köp eşek depişipdir», diýdirmäliň. –
Nurberdi han Sary hanyň töweregini gallaşyp oturan saryk ekabyrlaryna tarap
ümzük atdy. – Garyndaşlar! Sizem indi mundan artyk gaýra gaýyşmaň-da, çekgädartga geläýiň. Şeýtany kalbyňyzdan kowuň. Özüňiz öňki oturan ýeriňizde
oturyberiň-de, Murgabyň boş duran kenaryny Sarahslylara beriň. Şeýtseňiz iki
güýç bir ýere biriger-de, gaýtam daşky duşmandan goranmagam amatly bolar.
222
Alkymyndan aýrylmasalar Eýran sarahslylara hezil bermez. Ynjaltmaz. Yzyňyza
baraýyň diýsek, Ahalda-da ýer-suw çäkli, o ýerden bular ozalam şol sebäpli
gaýtdylar. Indi diňe şu çykalga bar. Beýdip durmaň-da, gaýtam sizem bulara
kömek ediň. Ylalaşyň. «Pyçak öz gynyny kesmez», diýipdirler.
Şonuň bilenem mesele çözüldi. Iki doganyň arasyna düşen doň eredi. Şeýdip
şol gezekki gepleşik hem, Nurbedi hanyň täsiri bilen uruşsyz, gan dökülişiksiz
tamam boldy. Garrygala urşunda türkmenlerden ýeňilen Nasreddin şanyň we
türkmen ülkesine göz dikýän ors hökümediniň islän teke-saryk urşy başa barmady.
Şol wagt 1858-nji ýylyň gyş aýlarydy. Ýerde ilkinji, gyrna gar ýatyrdy.
Asman durudy. Gün öz şöhlesini Murgap derýasynyň iki kenaryna-da bolluk bilen
dökýärdi. Şeýlede bolsa howa sowukdy. Öljümek, ala garly topragyň üstünden,
aýazly, çapgyn şemal öwüsýärdi.
Maslahatyň soňy meýlise ýazdy. Ýörite çagyrylyp getirilen salyr, saryk, teke
bagşylary biri-birleri bilen dyz kaklyşdyryp, maňlaýlaryny – maňlaýlaryna degrişip
uly joşgun bilen aýdym aýtdylar, saz çaldylar. Sazyň soňy söhbete ýazdy. Ondanmundan, ötenden-geçenden gürrüň edildi. Şol gürrüňleriň hemmesiniňem özeni
ýene-de türkmenler üçin şeýle elýetmez hem derwaýys bolan agzybirlik, bir
döwlete birigip uly güýje öwrülmek, dünýädäki düzgün-serenjamly döwletleriň
arasynda san bolmak, özlerini ýer ýüzüne ykrar etdirmek barada boldy.
Sary hanam kem-kemden açylyşdy. Myhmanlary bilen emin-erkin gürleşdi.
Degişdi. Gülüşdi. Üç-dört günläp hezzet-hormat edenden soňam olary sylag-serpaý
bilen ýola saldy.
Şeýlelikde, başda Ahaldan-Bäşgaladan gaýdyp, ençeme ýyl bäri Sarahsda
oturan tekeler Maryly boldular. Olar assa-ýuwaşdan Murgabyň çep kenarynda
ornaşdylar. Nurberdi handan köp-köp minnetdar boldular.
Nurberdi han daşary syýasat babatda hem goluny gowşuryp oturmaýardy.
1859-njy ýylda bolsa hut şonuň tagallasy bilen, Tähranda, Eýran hökümedi bilen
türkmenleriň arasynda birek-biregi bimaza etmezlik barada şertnama baglaşyldy.
Emma aslynda «aýy doslugy» ýatan bu şertnamanyň güýji uzaga çekmedi.
1861-nji ýylda Eýran şasy ähdinden dändi we Hemze mürze bilen Gara sertibi baş
edip, henize çenli görlüp-eşidilmedik derejedäki uly taýýarlygy bolan, ýetmiş müň
serbazyly, altmyş alty toply agyr goşuny hiç bir sebäpsiz ýere Mara ugratdy.
Sarahsdan Mara göçüp, aždarhanyň agzyndan sypandyrys öýden tekeler
ýene-de şol bir öňki ýagdaý bilen ýüzbe-ýüz boldular.
Şol gezekki jemlenen goşun eýran hökümediniň harby mümkinçiliginiň
aňrybaş çägidi. Şol goşun hem ýeňiläýse, onda onuň şondan başga hiç hili goşmaça
güýji ýokdy.
223
Gowşut han ýene-de Ahala, Nurberdi hana habar iberdi. Şanyň lebzinden
dänmegi Nurberdi hanyň we onuň geňeşdarlarynyň gaharlaryny getirdi.
Gazaplaryny joşdurdy.
Nurberdi han şonda haýdan-haý goşun jemledi. Dykma serdary goşunyň
Ahalda galýan bölegine baş goýup, özi esasy bölek bilen, nirdesiň Mary diýip, ýola
düşdi.
Ugramazlarnyň öň ýany indi Ahalda ýaşap ýören, ýetmiş bir ýaşlaryndaky
Ak işan olara ak pata berdi.
─ Ähtinden dänen adamyň ahyrýetde jaýy dowzahdyr. Ýöne, nembezlere
Hudaý şu dünýede-de göz görkezýändir. Bu-da şanyň tagtyndan taýjakdygynyň
alamatydyr. Ýogsam, hiý, şolar ýaly tertipli-düzgünli uly ýurduň şasam bir
dagynyk gezip ýören goňşusynyň üstüne öwran-öwran dyzar durarmy? Ýöne, Alla
bizdendir! Berk duruň! Agzybirligi saklap, duşmana bilelikde zarba uruň!
Şeýtseňiz size ýeňiş ýar bolar, inşalla!..
Mary we Ahal tekeleriniň birleşen güýji tarapyndan çym-pytrak edilen
eýran goşuny şol gezek Mary şäherine ýetmänkä, ýeňlip, Porsygaladan yzyna
gaçdy.
Elbetde, türkmenler tarapyndanam ýitgi az bolmady. Halk uzak wagtlap
bagyr awusyndan aýňalyp bilmedi. Ýöne, her niçik hem bolsa ýeňiş gazanyldy.
Türkmen ýaragynyň şöhraty dünýä ýaýrady. Şol gezekki ýeňşi üçin, pereňli
syýasatçylar öz ýazan synlarynda Gowşut hany «Beýik serkerde» diýip
atlandyrdylar.
Bu ýeňişde Nurberdi hanyňam orny ulydy. Onuň birleşmek, bir güýje
öwürilmek babatdaky syýasaty has işjeň häsiýete eýe bolýardy, durmuşa
ornaşýardy. Şol zatlar bilen birlikde onuň türkmen il-ulusynyň arasyndaky
abraýyny artýardy.
1862-nji ýylda Nurberdi han Ahal dan Mara gezelenje geldi. Onuň şanyna
toý tutuldy. Döwletli maslahat geçirildi. Ol maslahata salyr, saryk garyndaşlaram
çagyryldy. Şonda Gowşut han Mary hem Ahal hanlygyny birikdirmek, ikisine-de
Nurberdi hany han bellemek barada teklip girizildi.
─ Şeýtsek, barymyz bir maşgala öwrüleris, öňkümizdenem has gowy
ysnyşarys – diýdi. – Egerde makul bilseňiz, Nurberdi han üçin Maryda-da bir öý
dikip bereliň. Goý, bu ýerde-de onuň bir maşgalasy bolsun, heran-haçan Mara
gelende öz ojagynyň başynda ýatyp tursun.
Ýaşulular Gowşut hanyň bu teklibini biragyzdan goldadylar. Makulladylar.
Nurberdi hana maşgala tapyp bermekligem onuň öz üstüne atdylar. Gowşut han
geçen ýylky mary-gajar urşunda wepat bolan Annanyň gaýtarmalygyna galan
gelni, Töre sokynyň gyzy Güljemal hana mynasyp görýändigini aýtdy. Güljemaly
224
şol wagt agasy Hangeldi sokynyň öýünde ýaşaýardy. Ol gajar urşunda gelingyzlara baş bolup, uly gahrymançylyklar görkezen gelindi.
Şeýlelikde, Nurberdi han Marynyňam hany boldy. Öýlendi. Üç günläp toý
tutuldy. Hemmelere ortalyk ýer hökmünde onuň täze öýüni Baýramalyda tutdular.
Mülk berdiler.
Şondan soň ozaldanam meýil bildirip ýören ýomutlardyr-gökleňlerem,
saryklardyr-salyrlaram birleşen Ahal-Mary hanlygyna alynmaklaryny haýyş
etdiler. Olaryň haýyşlary höwes bilen kanagatlandyryldy. Buhara emirligine raýat
bolup oturan ärsary türkmenleriniň arasynda-da Nurberdi hanyň abraýy artyp
başlady. Olaram özleriniň geljekki ykballarynyň oňyn çözgüdiniň birleşen
Türkmen Hanlygyndadygy barada pikir edip başladylar.
Netijede, türkmen halky bir bütewi döwlete öwrülmekligiň ilkinji
basgançaklaryna gadam goýdy.
Mundan heder eden, şeýle hem Garrygalada, Maryda bolan uruşlardan
elheder alan eýran serkerdeleri birbada hemişeki edýänje çapawulçylykly
hereketlerinden el çekdiler. Çekindiler. Emma, bütinleý bes etmediler.
Barlag-serenjam işlerini bahanalap birsyhly süýşüp gelýän ors goşunlaryna
bilelikde garşy durar ýaly, Nurberdi han Hywa hanlygy, Buhara emirligi bilenem
gepleşikler geçirdi.
Şol gepleşikleriň netijesinde, 1868-nji ýylda Buhara emirliginden Mara şeýle
mazmunly hat geldi: «Orslar ýetip gelýärler. Olar Kokandy, Daşkendi aldylar. Indi
gezek biziňki. Sizden kömege garaşýarys».
Gowşut han bu haty Nurberdi hana ýollady-da, özi bir bölek goşun bilen
Buhara tarap ýola düşdi. Emma, urşa girmeli bolmady. Zerbulakdaky söweşde
Buharalylar ýeňildiler we general Fon Kaufman bilen ýaraşyk baglaşdylar.
Gowşut han goşuny bilen yzyna dolandy.
Şondan soň, Nurberdi han ähli ünsüni kem-kemden süýşüp gelýän orslara
bakan gönükdirdi we birnäçe taryhy hereketleri amala aşyrdy.
Egerde Gökdepe urşunda ýeňilen ors goşuny birnäçe wagtdan soň özüni
dürsäp, täzeden gaýdyp gelse-de, ak patyşa täzeden, has güýçi, başga bir goşunyň
başyny jemläp iberse-de, bu gezek onuň serkerdesi hanlyk eden ýyllarynyň ählisini
şular ýaly başyndan ot sowrup, gylyç gemrip geçiren, dogumly, edenli hem
gaýratly, mert adam, şeýle-de geçen urşa ýolbaşçylyk edip ýeňiş gazanan
Berdimyrat hanyň kakasy – Nurberdi han bilen çaknyşmaly bolar.
1. Duşuşyk
225
Ahally bilen Enehakyda öňem duşuşýardylar. Ýöne, soňky döwürdäki iliň
başyndan inen agyr apat şahsy duýgulara ýer goýmandy. Käte bir tötänden duşup
aýak üstünden salamlaşaýmasalar oňly gepleşibem bilmändiler.
Gazaply söweşlerden soňky ululy-kiçili aladalar sowlup, ilat ýeňillik bilen
dem alandan soň, Ahally maý tapyp, Enehakydany duşuşyga çagyrdy. Gyz
razylaşdy, ýöne, atasynyň halynyň peselýändigini, häli-şindi oýanyp özüni
soraýandygyny, şonuň üçinem, uzak eglenip bilmejekdigini duýdurdy.
Olaryň ikisem şonda öz ýanlaryndan etjek gürrüňleri turuwbaşdan geçen
uruş, ondaky çekilen zyýanlar, pidalar, halkyň, ýurduň indiki ykbaly barada bolar
öýdüpdiler. Emma bar zat düýbünden başgaça boldy. Birek-birege gözleri
düşenden göwünleri gobsundy, ganlary gaýnady, ýürekleri joş urdy, iki göwre
birleşdi, bütin dünýä, onuň ähli muşakgatlyklary unudyldy, leb-lebe, göwüsgöwse, ýaňak-ýaňaga goýuldy. Gep-gürrüň asla geregem bolmady. Düýn-öňňinem
aldym-berdimmi söweşlere gatnaşyp, gan-kök basgylaşyp ýören, ýüzleri gazaply,
gözlerinde ot ýanyp duran ýaşlar şü, diýseň ynanar ýaly bolmady.
Söýgülisini bagryna basyp tolgunmakdan ýaňa uýluklaryny saňňyldadyp
duran ýigidiň sesem sandyrady.
─ Ýagdaýlaryň gowumy, mähribanym?
─ Beý diýmesene...
─ Näme diýmäýin?
─ Mähribanym, diýme.
─ Näme üçin?
─ Utanýan.
─ Näme üçin utanýaň? Kimden utanýaň?
─ Bilemok.
Ýumşak, gaba hem ter mämeleriň howur gatyşykly gyzgyn mähri ýigidiň
endamyna ornap, hyjuwyny hasam joşdurdy.
─ Onda eýjejigim diýäýeýin?
─ Onyň-a ondanam beter.
─ Wiý, onda näme diýeýin?
─ Bilemok.
─ Bu näme, bir zat diýsem, «bilemok» diýip dursuň-la?
─ Bilemok.
─ Ýeri bolýa-da. Ýene bir zat soraýyn welin, şoňa bir bilemok diýäýme.
─ Hany sora, göreli.
─ Haçan toý edýäs?
─ Bilemok.
─ Beh!..
─ Hä, näme?
226
─ Aýdaý-da, belli jogap beräý-dä.
─ Bu belaýygerdanyň apyla-sapylasy bir sowulsyn ahyry.
─ Urşuňmy?
─ Howwa.
─ Wiý, sowuldy ahyry.
─ Ýok, entek doly sowulanok. Uly il ýas içinde.
─ «Toý bilen ýas bile geler»diýipdirler.
─ Ol-a şeýle welin, bu ýerde gürrüň bir ýa iki maşgalaň däl-de, tutuş iliň
ýasy barada barýar. Iň bolmanda bir ýyl bir geçsin. Şehitleriň sakytlary sowulsyn.
─ Ba onda, şeýdäýeris. Garaşaly diýseň garaşýarys. Men seniň üçin näçe
garaşmalam bolsa kaýyl. Hatda, ömrüm ötýänçä garaşmalam bolsa garaşaryn.
─ Goýaweri oglan, agzyňy haýyr açaweri, hiý, oňňalam bir zat bormy. Ömür
ötensoňam bir wysal bolarmy. Men ýöne ýagdaýa görä bolaly diýjek bolýan.
Onsoňam... Atamam şol ýagdaýda.
─ Ataň aýak üstüne galyp gider enşalla.
─ Belki...
─ Enehakyda?..
─ Hä, näme?..
─ Men köpden bäri bir zadyň pikirini edip hiç aňyrsyna ýetip bilemok.
─ Näme ol?
─ Men aýdýan, egerde, geçen uruşda ýeňiläýen bolsak, Enehakyda ikimiziň
ykbalymyz nähili borduka, diýýän.
─ Egerde ýeňiläýen bolsak, onda ýeke ikimiziň däl, tutuş ýurduň, il-günüň
ykbaly tersine çöwrülerdi. Baknalyk başlanardy, türkmençiligiň, erkanalygyň soňy
gelerdi. Iň ýamanam anty kim çyny bile içdi, kim ýalandan içdi, şol belli bolardy,
Kurandan ätlemekdenem beter has agyr synaglar başlanardy. Ýöne, bu wagt o
zatlaryň pikirini etmäli. Ras, ýeňdikmi, bize şol bes! Mundan buýana
görkezmesinem şol zatlary, salyp synamasynam. Hiç kim duşmandan ýeňlip içen
antyndan dänmeli, duşmana gulluk etmeli bolmasyn.
─ Men senden ýene bir zat sorajakdym, Enehakyda.
─ Soraber...
─ Sen bir wagtlar: Ruhy batyr maňa söz aýtdy, menem oňa: sen menden
gaty görme, sebäbi, men seni doganym hökmünde gowy görýän, çünki, ikimiz bir
öýde ösüp ulaldyk, diýip, jogap berdim diýipdiň...
─ Howwa, diýipdim. Men ony saňa aýtmaklygy özüme borç hasap
edendigim üçin aýdypdym. Başga birinden eşitse göwni ynjar goý, gowusy
özümden eşitsin, diýipdim.
─ Düşünýän... Ýöne... Egerde bir öýde ösmedik bolsaňyz sen oňa hoş söz
berermidiň?
227
─ Sebäbi, ol wagt eýýäm, meniň durmuşymda sen bardyň ahyry. Men şonda
oňa şonam aýtdym. Sen munam bilýäň.
─ Dogry, aýtdyň, ýöne, doganyň hasap etmäniňde saňa onuň nämesi
ýaraýar?
─ Maňa onuň hemme zadam ýaraýar. Meniň aňymda ol hemişe gadymy
rowaýatlardaky gahrymanlaryň keşbinde görünýär.
Ahallynyň kalbynda gabanjaňlyk duýgusynyň ilkinji uçgunjyklary köpräp
gitdi.
─ Her näme diýseňem sen ony entegem gowy görýäň, Enehakyda...
─ Men muny senden gizlämog-a. Sebäbinem aýtdym.
─ Ol size entegem gelýämi?
─ Gelýä, ýöne seýregräk gelýä.
─ Be-e... Şeý diýsene... Gelýä diýsene...
─ Sen näme bu gün gürrüňiň soňuny Ruhy batyra syrykdyryaýdyň-la? Ýa
gabanýaňmy? Maňa ynanmazçylyk edýäňmi? Göwnüňe güman gidýämi? Eger
şeýle bolsa bilip goý: Birinjiden-ä men özüme ynanmazçylyk edilse gaty görýän,
çünki, bu meniň mertebämi peseldýär. Ikinjidenem, egerde Ruhy batyry söýjek
bolsam, şeýle mümkinçilik mende boldy. Şol mümkinçilik mende häzirem bar. Şol
mümkinçilikden peýdalanaýyn diýsem, meni hiç kim, hatda senem saklap
bilmersiň. Ýöne, senem maňa hiç kim, zor bilen söýdürenok. Özüm söýdüm.
Onda-da ýüregim bilen söýdüm. Şonuň üçinem, meň bilen beýle terzde gürleşme.
Ahally oňaýsyz ýagdaýa düşdi. Aljyrady.
─ Aýdýanyň näme, Enehakyda! Hiý menem bir seni gabanarynmy? Ondada Ruhy batyrdan. Gabasam onda meniň özümi ondan pes saýdygym bolar ahyry.
─ Şol wagt horaz gygyrdy. Enehakyda çiňerilip Gündogar sary seretdi.
Gyssanyp başlady.
─ Hi-iýh, eýýäm daň saz berip başlapdyr. Men gideýin. Atam oýanandyr.
Meni gözläp başlandyr. Hä diýmän, adymy tutup gygyrybermegem ahmal.
─ Menden öýkeläp gidýän-ä dälsiň?
─ Ýok, öýkelämok, ýöne ýaňky ýaly bolgusyz gürrüňleriň bilen ýürege
düşjek bolsaň meni duşuşyga çagyrma. Toýa çenli görüşmänem oňarys.
Ahally gyzy iň soňky gezek, uly hyjuw bilen bagryna basdy.
─ Bagyşla ezizim. Indikide beýtmen.
Gyz ýylgyrdy. Çytyk gaşlay ýazyldy. Ýüzi açyldy.
─ Ýeri bolýa-da.
─ Indi haçan duşuşarys?
─ Bilemok.
─ Ana, ýene şol bilemok-da...
─ Weý, bilmesem «bilemok»bor-da...
228
─ Men onda özüm habarlaşaýaryn-da...
─ Bolýa...
─ Hoş onda...
─ Hoş...
Aýrylyşdylar. Ahally tä, gyzyň garamtyl sudury gözden ýitýänçä yzyndan
garap durdy. Hä diýmänem daň atdy. Jahan ýagtyldy. Gün dogdy. Düýn-öňňünjik
agyr apaty başyndan geçiren ahal topragy ýene bir güni asuda garşylady. Daştöwerekde hereket başlandy. Ondan-mundan sygyrlaryň molaşýan eşekleriň
aňňyryşýan sesleri eşidildi. Ondanam aňyrrakda bir ýerde düýe bagyrdy.
Gündogarda bolsa Gökdepe galasy elesläp otyr. Onuň içindäki Diňlidepäniň
üstünde, jeň güni özüne uly umytlar bagladan, emma tamany ödemedik mis top
henizem nilini dik ýokary tutup dur. Ol şondan soňam telim wagtlap şol duran
ýerinde idegsiz-soragsyz hekgerdi durdy.
2. Iwaşow ýesirlikde
Uruş bolan gününiň ertesi Gün gyzar ikindine golaýlaberende, türkmenler
ähli merhumlaryny jaýlap boldular. Meýdanda diňe soldatlaryň jesetleri galdy.
Ekabyrlar olaram jaýlamak barada buýruk berdiler. Bu iş üçin ýörite toparlar
döretdiler.
Türkmenleriňkide bolşy ýaly soldatlaryňam ölüdir öýdülenleriniň arasyndan
dirileri, çalajanlary çykýardy. Ekabyrlar olaram ýygnamak, gala eltmek, ýaralaryna
em etmek, seretmek barada görkezme berdiler.
Şol çalajanlaryň birem Enehakydanyň elindäki kepjäniň urgusyndan soň
usurgap özünden giden soldat Aleksandr Iwaşow. Ol gijäniň ýaryna çenli öli ýaly
gymyldaman ýatdy. Soň az-kem herekete geldi. Bar zat gümürtik, oýalykmy,
düýşmi belli däl ýagdaýda geçdi. Soldat arkan ýatyp iňledi, ýüzün düşüp ýer
dyrmalady. Nirädigine, näme üçindigine akly çatmasa-da, öňemi, yzamy, garaz bir
ýana süýşjek boldy. Özem şeýle bir suwsaýa welin, hiç çydar ýaly däl. Tä, daň
atýança ejesi suwly jamy göterip daşyndan aýlandy ýördi. Şunça içirjek bolýa
welin, hiç bolaýanok. Tebsirän dodaklaryny suwa basýaram, birhili içýän ýalam
bolýa, emma aňyrsyna barýan zat ýok. Teşneligi gananok. Birdenem özüne gelen
ýaly bolýar-da, gözüni açýar: Tüm garaňkylyk. Asman. Petreşip duran ýyldyzlar.
Çöp-çalamlyk. Gaty ýer. Daş-töweregi bolsa biri-birlerine kaklyşyp ýatan
meýitlerden doly. Iwaşow ýaraly kellesine zor salyp özüniň nirededigini biljek
bolýar. Soň aňyny dörjeleýär. Bu ýerde näme üçin beýdip ýatandygyny ýadyna
saljak bolýar. Emma hiç zat hakydasyna gelenok. Ol asla özüniň özüdiginem
bilenok. Huş işlänok. Şeýdibem, gör indi näçenji gezekdir özünden gidýär. Bir
haýukdan soň huşuna gelip, ýene-de daş-töweregine göz aýlaýar. Sermenýär.
229
Tüpeňini gözleýär. Soldatlaryň seslerini olaryň öz ene dilinde sözleýişlerini eşitjek
bolup diňşirgenýär.
Ine-de daň atdy. Gün dogdy. Onda-munda adam sesleri eşidilip ugrady.
Ýöne, Iwaşow olaryň näme diýýändiklerine düşünenok. Sesler welin kä
güýçlenýär, kä peselýär. Käte uly goha-galmagala öwrülýär. Birdenem jarçynyň
sesi eşidildi. Iwaşow onuň-a nämedigine-de düşünip bilmedi. Käte bir gözüni açsa
ümezli gözleri iki baka haýdaşyp ýören adamlary edil dumanyň içinde çalarak
saýgarýar. Näme bilen meşgul bolup ýörendiklerini welin aňşyranok. Bir gezeg-ä
ol: ölendirin-de o dünýä düşendirin diýibem oýlandy. Günüň guşluga galyp,
howanyň erbet gyzmagy bilen ol ýene-de özünden gitdi.
Ony Tilkiçi şahyr tapdy. Egnine göterip gala getirdi. Soldatlar meselesine
ýolbaşçylyk edip ýören Gulbatyr serdar ony Baýramgül tebibiňkä elmekligi
tabşyrdy.
Baýramgül tebibiňkide Enehakyda hem bar ekeni. Ol o ýere ýaraly ýigitlere
em edişmäne barypdyr.
Enehakyda öz «awuny» görenden tanady. Emma sesini çykarmady. Gaýtam
Baýramgül tebibiňkide ýer ýokdugy üçin soldaty öz öýlerin eltmekligi Tilkiçi
şahyrdan haýyş etdi.
Şahyr Iwaşowy öýe salyp, Hakyda mollanyň çat maňlaýynda, işige golaýrak
ýerde ýatyrdy. Ýüzüniň – gözüniň ganyny ýuwdy. Köne-küşül köýnek balak tapyp,
gana boýalan eşigini çalşyrdy. Şondan soň soldat çalarak gözüni açdy. Derrewem
ýumdy.
Ol diňe şol günüň ertesi, ýöne, ymykly özüne geldi. Gözüniň açyp görenem
gara öýüň tüýnügi, ondan düşýän sarymtyl, naýzapisint şöhleler boldy. Tüýnükden
aşakdaky ýarym aýlaw uklaryň barysynyň ýokary ujy baryp şoňa birikýär, ýagny
ony göterip dur. Olaryň ikisinem atanaklaýyn egri taýaklardan ybarat tärim saklap
dur. Ol öýüň diwary hökmünde hyzmat edýär. Tärime haly çuwallar, torbalar
gerlipdir. Tärimden asylgy öý goşlary başga-da kän. Olaryň biriniň duz torba,
beýlekisiniň çemçe torbadygyny, çuwaldyr-torbalaryň bolsa egin-eşik kersen,
çanak diýen ýaly öý goşlaryny saklamak üçin ulanylýanyny Iwaşow entek bilenok.
Gara öýüň özüni welin, ol ýaňy görmeli däl. Ýörişiň bütin dowamynda
goşun ýolbaşçylarynyň ählisi diýen ýaly şulara meňzeş gara öýlerde ýaşapdylar.
Düşlenen ýa ugraljak wagty soldatlar olary örän çaltlyk bilen gurnaýardylar,
derrewem sökýärdiler-de, uk, tärim, tüýnük, hersini aýratynlykda tygşytlapjyk
düýä ýa-da araba ýükleýärdiler. Daşky keçedir-gamyşynam dolaga-da şol zatlaryň
üstüne basaýýardylar. Bu hünäri olar entek Çekişlerde bolýan wagtlary ýerli
türkmenlerden öwrenipdiler.
Ýöne, ine, töründe, iki gat ýumşak düşekçäniň üstünde aýbogdaşyny gurap,
özüne tarap nebsiagyryjylykly seredip oturan ak sakally, ak gaşlary gözleriniň
230
üstüni örtüp duran tegelek ýüzli, süňkleri irimçek goja welin oňa düýbünden
nätanyş.
Iwaşow başyny ýerden göterjek boldy. Özüniň nirededigini, bu ýerlere näme
üçin we nädip düşendigini gojadan sorajak boldy. Ýöne, kellesini galdyrmag-a däl,
asyl gymyldadybam blmedi. Ýöne, her niçik hem bolsa dodaklary welin
gymyldady. Oňa jogap berýän ýaly Hakyda mollada dodaklaryny gymyldatdy.
Ýerinden turup geldi-de, dik duran ýerinden Iwaşowyň ýüzüne seretdi. Synlady.
Onuň tebsireýänini bilip agzyna suw damdyrdy. Iwaşow agzyny tamşandyrdy.
Gojanyň:
─ Başyňam-a ýaş ekeni köşek. Öýüňdejik oturyberseň bolmadymy, eneň
berenjesini iýip, içip... – diýenini eşitdi. Ýöne düşünmedi. Bir oýuna gelen zat oda: «Biz ýeňendiris-de, bularam biziň hyzmatymyzy edip ýörendirler» diýen pikir
boldy. Ýöne, munuň beýle däldigine ol basym göz ýetirdi. Çünki, hiç ýerden tanyş
ses ýa aýdym, iň bolmanda dagystanly meýletinçileriň gohlary ýa ýeňiş sazyny
çalýan orkestriň owazy, hiç zat eşidilenok.
Şol wagtam işikden Enehakyda girdi. Oňa gözi düşenden Iwaşowyň
ozaldanam ejir çekip ýatan ýüregi sarsyp gitdi. Kalbyna gozgalaň aralaşdy. Gyzyň
görmegeýligi, ýüzünden, gözünden dökülip duran yssy mähir, ony haýrana
galdyrdy. Ýolboýy äsgermezçilikli gürrüňler bilen eýi ýetirilen, çarwa, çomry
diýlip kemsidilen halkyň içinde şeýle owadan gyzyň, şeýle peşeneli perişdesypat,
çyn ata deý mähriban arassa ýaşulynyň bolmagy, ony iňňän geň galdyrdy. Onuň
göz öňüne getirişine görä, bu yssy hem döwletsiz, ülkäniň bisowat halkynyň
ulusy-kiçisi, aýal-erkegi ýüzi, endamy gara ýanyk, dodaklary uly hem-de jaýrykjaýryk, boýunlary garagäz, gulaklarynyň arkasy kir, aýaklary gatbar-gatbar çor,
şylha eşikli, gorkak, hapysa, ejiz, medenýet babatda hatda ýomutlardanam kän pes,
adam sypatynda gezip ýören mahlukmy, jandarmy garaz şoňa meňzeş bir zat
bolmalydy. Emma, ine, şu wagtky gözi bilen görüp duran zatlar çyn bolsa-ha onda
Iwaşowyň bu halk baradaky düşünjesi düýbünden ýalňyş. Tekeler barada
soldatlara asla dogry maglumat berilmändir. Olaryň taryhy, medenýeti barada hiç
zat aýdylmandyr. Dogry, çözuşyň öň ýany, goşun Bendesende durka, türkmenleriň
äsgermezçilik etmeli halk däldigi, olaryň gaýduwsyzdygy, ýyldyrym ýaly
atlarynyň bardygy, gerek wagty gelin-gyzlarynyňam söweşe girişip bilýändigi
barada aýdylypdy. Ýöne, barybir soldatlar o zatlara üns bermändiler.
Ýaşuly bilen birki agyz gepleşip, gyz ýene-de çykyp gitdem welin soldatyň
başyndan duman sowlan ýaly boldy. Agyr ýüküň aşagyndan çykan dek tisginetisgine uludan dem aldy.
Şondan soň ol ýene-de aňyny dörjeläp ugrady. Gözleriniň öňünde gala tarap
gaçyp barýan teke ýigitleriniň ýeňseleri peýda boldy. Soň olaryň öňünden alagalmagal bolşup, gollaryny galgadyşyp, ýumruklaryny düwşüp gelýän aýallaryň
231
gaharly, derden ýaňa burjy baglap duran ýüzleri göründi. Köp wagt geçmänkä,
ýigitleriňem ýeňseleri aňry, ýüzleri bäri öwrüldi. Kem-kemdenem golaýlaşdy.
Golaýlaşdyklarysaýam soldatlaryň ädimleri ilk-ä haýallady, soňabaka bolsa
bütinleý durdy. Dykyn emele geldi. Hiç hili hereket edere maý bolmady. Ýapýaňyja-da: «Ur-ra-a...» diýşip, öňe bakan eňişip barýan soldatlar indi öňe
gitmekden elli bizar, duran ýerlerinde gorsanyşa-gorsanyşa zordan yzlaryna
öwrüldiler. Iwaşowam öwrüldi. Birdenem, barysy bilelikde, başly-barat, etek alty,
ýeň ýedi, sozanda-guýruk bolşup gelen ugurlaryna bakan eňdiler. Iwaşowyň,
gözleriniň öňünde soldatlaryň aksowult sary saçly, künji sepilen ýaly gara menekli
çypar, derçiräp duran gyzyl ýeňseleri salgym atdy gitdi oturdy. Ýeňseleriň welin
hemmesi deň däl. Käbiri ýogyn, käbiri inçe, käbirleri gös-göni, käbiri bolsa ýa
çepe, ýa sag tarapa gyşaryp dur. Olaryň beýikligem deň däl. Käbiri Iwaşowyň
gözleriniň deňinde bolsa, käbiri ho-ol, aşakda, giň ýakanyň içinde iki ýana
«holtuldap» barýa. Ýokarda görünýän boýunlar ýaka zordan sygýar. Edil şol wagt
Iwaşowyň ýeňsesi gyzyp gitdi. Yzyna öwrüldi. Öwrülişi ýalam Günüň ýiti şöhlesi
gözlerini gamaşdyrdy. Ýazzy maňlaýynda bir garanyň iki ýana hallan atyp durşam
çalaja ýadyna düşýär. Ýöne ýüzi kessir degen ikinji urgy ony eýýämhaçan depesini
gaplap alan garaňkylyk ummanyna oklady.
Şondan soň ol nämeleriň bolup geçenini, nirede, näçeräk ýatanyny, kim
tarapyndan ýygnalanyny, bu ýere haçan, nädip getirlenini bilenok.
Ýöne, indi bilýär. Ol şol gezekki yza çekilişikde ýaralanypdyr, özünden
gidipdir. Goşun bolsa ýeňilipdir. Özüni türkmenler ýygnapdyrlar, indem bakyp,
bejerip ýörler.
Ýene-de Enehakyda gapydan girdi. Onuň yzy bilen Baýramgül tebibem
girdi. Olaryň ikisem gelip Iwaşowyň gapdalynda çökdüler. Biri-birlerine
kömekleşip, ýarala em etdiler. Sargysyny täzelediler. Melhem ýapdylar. Şeýdibem
turup gitdiler. Enehakydanyň çomuç deý dykyz, ak bilekleri, sülük ýaly
barmaklary melemtil sazlary, sarymeňiz ýüzi Iwaşowyň gözleriniň öňünde soňsoňlaram gaýmalady ýördi. Asyl şol owadan barmaklaryň degen ýerinde ol hiçhili yza duýmady. Em edip oturan wagty goýnundan göterilýän ýakymly ys bolsa
ony edil, sallançaga salyp üwrelen ýaly meýmiretdi. Demi ýüzüne düşende gyz öz
salan ýaralaryny öz eli bilen aýryp goýberen ýaly boldy. Adam dertli wagty
kalbynda yşk dörese, derdiniň dessine dep bolup gidýändigini ol şonda ilkinji
gezek duýdy. Yşk bolsa sen sagmy ýa hassamy, ýesirmi ýa baýarmy, seljerip
durmaýar ekeni, soraşyp gelmeýär ekeni, wezipä ýa baýlyga, garyplyga ýa
milletiňe-de parh goýmaýar ekeni. Çägi, serhedi, kadasy, kanuny, ölçegi bolmaýar
ekeni. Mahlasy o-da bir özünden beýleki dertleriň ählisini bir demde dep edibilýän
elhenç bir dert ekeni.
232
Yzanyň yşk garyşykly derdinden ýaňa melul bolup ýatan bimar ýigit bir
görse hälki goja üstüne abanyp dur. Ine-de ol aşak oturdy. Egilip, Iwaşowyň
ýüzüne gör indi näçenji gezekdir, siňe-siňe seretdi. Ak kirpikli, asman deý dury
hem gök gözleriň özüne naýynjarlyk bilen bakýandygyny görübem:
─ Ýagşymysyň? – diýdi.
Iwaşowyň ýadyna Çekişlerde bolan wagtlary söwda-satyk bilen golaýdaky
obalardan lagere gelýän ýomutlaryň öz zatlaryny öwende: «ýagşy, ýagşy»
diýişýändikleri düşdi. Diýmek gojada ondan «ýagşymy, ýagdaýyň gowumy», diýip
soraýan bolmaly. Gojanyň aýdan ilkinji sözüniň özüne tanyş söz bolup
çykandygyna soldat diýseň begendi. Geleli bäri ilkinji gezek hoşroý ýylgyrdy.
─ Ýakşy-y...
─ Bolýa, ýagşylaşýan bolsaň bolýa.
Soldat onuň bu sözünem jogapsyz goýmady.
─ Bolýa, ýagşylaşan bolýa...
Goja: «Bu gezeklikçe seni mundan artyk gynamaýyn», diýýän ýaly iki
elinem ýere diräp galdy. Öz düşegine geçdi. Ýöne, şol oturan ýerindenem soldaty
synlamasyny bes etmedi. Onuň nazary bedenindäki argynlygy aýyrýan ýaly,
syrkaw kem-kemden gözüni ýumdy. Uklady. Öýden çykaly bäri köplenç bolşy
dek, ol bu gezegem obasyny, ejesini, Orsýetiň owadan, ýaşyl ýaýlalaryny, başy
çüri, düýbi ýazgyn, owunjak pürli gaba agaçlary, sümme tokaýlyklaryny gördi.
Üç-dört günden soň Iwaşow aýaga galdy. Şondan soň ony Hakyda molla
bilen duldegşir goňşy oturan Baýramgül tebibiň samanhana hökmünde ulanýan
kiçijik kepbejigine geçirdiler. Aşagyna saman düşäp, üstünden, köneje kilim
ýazdylar. Gijesine üstüne atynar ýaly deşiklerinden ýüňleri çykyşyp duran elhalja
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ýere gaçan ýyldyzlar - 21
  • Parts
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 01
    Total number of words is 3553
    Total number of unique words is 2010
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    41.4 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 02
    Total number of words is 3621
    Total number of unique words is 2235
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    51.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 03
    Total number of words is 3661
    Total number of unique words is 2251
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 04
    Total number of words is 3724
    Total number of unique words is 2035
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 05
    Total number of words is 3730
    Total number of unique words is 2240
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    53.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 06
    Total number of words is 3743
    Total number of unique words is 2074
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 07
    Total number of words is 3667
    Total number of unique words is 2300
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 08
    Total number of words is 3715
    Total number of unique words is 2079
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 09
    Total number of words is 3698
    Total number of unique words is 2182
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 10
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 2186
    30.2 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 11
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 2086
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 12
    Total number of words is 3755
    Total number of unique words is 2156
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 13
    Total number of words is 3614
    Total number of unique words is 2180
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 14
    Total number of words is 3654
    Total number of unique words is 2068
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 15
    Total number of words is 3665
    Total number of unique words is 2124
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 16
    Total number of words is 3625
    Total number of unique words is 2185
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 17
    Total number of words is 3653
    Total number of unique words is 2081
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 18
    Total number of words is 3612
    Total number of unique words is 2137
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 19
    Total number of words is 3737
    Total number of unique words is 2131
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 20
    Total number of words is 3716
    Total number of unique words is 2275
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 21
    Total number of words is 3663
    Total number of unique words is 2183
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 22
    Total number of words is 3666
    Total number of unique words is 2217
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.7 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 23
    Total number of words is 3747
    Total number of unique words is 2219
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 24
    Total number of words is 3610
    Total number of unique words is 2229
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    40.2 of words are in the 5000 most common words
    47.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 25
    Total number of words is 3673
    Total number of unique words is 2204
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 26
    Total number of words is 3677
    Total number of unique words is 2253
    30.5 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 27
    Total number of words is 3613
    Total number of unique words is 2131
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 28
    Total number of words is 3717
    Total number of unique words is 2169
    31.2 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 29
    Total number of words is 3703
    Total number of unique words is 2145
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    53.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 30
    Total number of words is 3707
    Total number of unique words is 2061
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 31
    Total number of words is 3670
    Total number of unique words is 2165
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.5 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 32
    Total number of words is 3616
    Total number of unique words is 2092
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 33
    Total number of words is 3770
    Total number of unique words is 2078
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 34
    Total number of words is 3624
    Total number of unique words is 2126
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 35
    Total number of words is 3824
    Total number of unique words is 2120
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    53.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 36
    Total number of words is 3675
    Total number of unique words is 2121
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 37
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 2084
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 38
    Total number of words is 3701
    Total number of unique words is 1980
    32.7 of words are in the 2000 most common words
    45.2 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 39
    Total number of words is 3783
    Total number of unique words is 2052
    33.7 of words are in the 2000 most common words
    46.4 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 40
    Total number of words is 3741
    Total number of unique words is 2157
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 41
    Total number of words is 3628
    Total number of unique words is 2134
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 42
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 2129
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 43
    Total number of words is 3613
    Total number of unique words is 2061
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 44
    Total number of words is 3691
    Total number of unique words is 2153
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    51.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 45
    Total number of words is 3702
    Total number of unique words is 2197
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 46
    Total number of words is 2158
    Total number of unique words is 1428
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.