Ýere gaçan ýyldyzlar - 25

sançdy. Naýzalaryň gürlüginden ýaňa üç günüň içindeGaradöwlediň gapysy
kiçeňräk jeňňele meňzedi.
Döwtalaplaryň köpüsi «Ganly depede» şehit ýatanlaryň hossarlary.
Galanlary olaryň göwünlerini görenler, dost-ýarlyk, garyndaşlyk borçlaryny ýada
salanlar, Garadöwlediň düşen gününi tuutş il-güniň, öňi bilenem özleriniň
namysy-ary hasap edenler.
Dykma serdar olary güýç bilen saklajak boldy. Emma muňa Nurberdi han
rugsat bermedi. «Garadöwlediň ýagdaýyna düşünmek gerek. Öňki-öňkülik bolanda
dogrusy ikimiz özümiz olaryň öňüne düşüp giderdik. Ýöne, bu wagt ýagdaý
başgaça. Şonuň üçinem, sen olara aýt, Ruhy batyr ýaly diňe ýitiklerini gözlesinler
bigünäleri öldürmesinlerem, talamasynlaram diýdi.
279
Gidenlerine üç gün diýlende, Garadöwlet dagy birgiden mal, ýesir, olja bilen
gaýdyp geldiler. Garadöwlediň diýeni welin bolmady. Işi bitmedi. Jäjekden derek
tapylmady.
Özlerine gulak asman gidendikleri, üstesine alamançylyk edendikleri üçin
Dykma serdar ähli han-begleriň, serdarlaryň adyndan olara käýýedi.
─ Bir zat üçin gitdiňiz, başga bir zat bilenem gaýdyp geldiňiz. Parz işe
bukulyp, nähak iş etdiäiz. Ozalam galanyň içinde ýesirden ýaňa ýer ýok – diýdi.
Şondan artyk hiç zat diýmedi. Çünki, her niçik hem bolsa Jäjegiň alyp gidilmegini
ekabyrlaram öz namyslary hasap edýärdiler. Islendik türkmeniň namysyny öz
namysy saýmaklyk türkmeniň ata-baba dübi. Ganyna guýlan dessury.
Garadöwlediň kalbyndaky harasat welin wagty bilen köşeşmed. Gaýtam
gitdigiçe güýjerledi. Edilen öwezalamandan birjigem rahatlyk tapmady köýüp
giden arynyň ýerine düşdügi hasap etmedi. Jäjegiň haýsydyr bir tüýlek gajaryň
goltugynda biçäre halda ýatyşy göz öňüne gelende bolsa bir ölübilmedi. Gijeler
ýatybilmedi. «Öwhüldäp» ýerinden turdy, aýakýalaň, başy açyk ylgap daş çykdy.
Gara öýüň daşyndan bir durman üç öwrüm edip, ýene-de öýe girdi.
Bir günem çäş wagtlary ilerden, galanyň günbatar derwezesine tarap salgym
ýaly yrgyldap, şöhlesi gaçan hereketsiz hem sowuk gözlerini bir nokatdan aýyrman
gelýän, ýüzi gara ýanyk, elleri-aýaklary gan-gabarçak, saçlary çal, keltejik boýly
egbar bir zenan maşgala göründi. Ol sal-sal bolan eşikleriniň aşagyndan akjaryp
görünýän tenini elleri bilen ýapjak bolup kösenýär. Ýyrtyk bolsa bir ýa iki däl.
Köp. Has ulularam bar. Zenan şeýdip barşyna öňünden kim çyksa-da aýak çekýär,
soňam ýüzüne çiňerilibräge-de: «Hi-iýh» etdirip erbet bit tisginýär, içini çekýär,
esli wagt şeýdip durýar, birdenem ilk-ä bir «pyňkyran» ýaly edýär, yzyndanam
«jakgyldap» gülüp goýberýär. Soň ýene ýöräp başlaýar. Ýüz-gözünde gorky
alamatlary emele gelýär. Daş-töweregine howsalaly garanjaklaýar.
Öçügsiräk bolsa-da, balkyldap duran gara gözlerinden, şeýle hem hünji deý
nepis akja dişlerinden çen tutaýmasaň, onuň ýaş maşgaladygyny aňar ýalam däl.
Oba adamlary-ha ony ilkibada obama-oba aýlanyp, dilegçilik edip ýören sowdaýy,
akly kemräk aýallaryň biridir öýtdüler. Diňe durup-durup, siňe-siňe syn
edenlerinden soň, hususan-da sesinden çen tutup:
Wiý, büý-ä Jäjek... – diýişdiler. Ýakalaryny tutup onuň eýlesine,
beýlesine geçdiler. Daşyndan aýlandylar. Gözlerine ynanman öwran-öwran
280
çiňerilişdiler. Şoldugyna doly göz ýetirenlerinden soňam, obadaşlaryna, şeýle hem
Garadöwlede habar bermek üçin, sozanda-guýruk bolşup hersi bir tarapa ylgaşlap
gitdiler.
Jäjek welin hiç kime, hiç zada üns bermän, yrgyldap barýar.
Ine-de ol öz öýlerine golaýlady. Gapylaryna baryp aýak çekdi. Oňa çenli
eýýämhaçan habardar edilen Garadöwledem gapysyndan atylyp çykdy. Ol birbada
öňünde duranyň Jäjekdigine ynanman, onuň üstaşyry o ýan, bu ýan seretdi. Jäjegi
gözledi. Soň töweregindäkilere ýüzlendi.
Hany Jäjek? Jäjek nirede? Şumatjyk siz Jäjek geldi diýdiňiz-ä...
Aýalmy, erkekmi, Garadöwlet ony saýgaranok, ýöne, kimdir biri öňünde
duran «garantga» tarap elini salgap:
Ine, Jäjek-dä şü... – diýendenem:
Jäjek? Jäjekmi şü? Şu duran Jäjekmi – diýip, Jäjege golaýlaşdy. ─ Jäjek?
Bu senmi?
Jäjek onuň alkymyna dykyldy. Ýüzüne çiňerildi. Iki eli bilenem garnyny
tutup kemiş-kemiş etdi. Ysgynsyz seslendi:
Bir käsejik suwuňyz ýokmy jan dogan? Çagam suw diýip halys ölüp
barýa...
Garadöwlediň depe saçy üýşüp gitdi. Endamy saňňyldady. Süňňi sarsdy.
Galpyldady. Jäjegiň agaran saçlaryna, gara ýanyk bolan ýüzüne, hanasynyň içine
çöküp giden gözlerine içgin garap durdy-durdy-da, böküp içeri girdi. Derhal bir
susak suw alyp çykdy. Bir eli bilen egninden tutup, beýleki eli bilen içirdi. Soň
tutaklap öýe saldy. Jäjek ýat birini görýän ýaly äriniň ýüzüne gorkuly seredip
ýakymsyz ýylgyrdy. Garadöwlediň:
Nirelerde azaşyp ýörsüň, Jäjek? Men seni ýer ýykyp gözledim,
tapmadym... – diýen soragyna-da ýüzüni ynjyly çytyp, sowuklaç, üstesine-de,
düýbünden başga terzde jogap berdi.
Ah, jan dogan! Barar ýaly bazar, girer ýaly dükan däl ekeni. Aljagam
baraýýa, almajagam baraýýa. Bir torba çüýrük hoz üçin üç günläp saman
sowurmaly. Özüniňem baş-a asmanda, guýrugy gara ýeriň astynda. Aýaga ýalaňaç,
göwresem günde, Aýlanýa, öwrülýä, iki gözem sende. Adam baram şo-ol, akyp
du-ur, akyp du-ur... – Ol erniniň gyralaryna üýşen ak köpürjikleri eliniň aýasy
bilen süpürdi-de, gözlerini agdaryp garnyny sypalady. – Çagajygyma dzmedim.
Bir başa iki ölüm satyn almaýyn, diýdim. Ýogsam-a... Özüme galsa-ha...
281
Onuň soňky sözleri Garadöwlediň gulagyna-da ilmedi. Ruhy sarsgyn
başyny aýladymy, gözlerini garaňkyratdymy, agyr söweşlerden ýüz öwürmedik
ýigit arkasyny tärime berdi-de, syrylyp aşak çökdi oturyberdi.
Oňa çenli daşkyrak goňşy-golamlaram «gözaýdyňa» gelşip ugradylar.
Jäjegiň «çagam-çagam» diýip özelenip oturşyndan çen tutup, agyr jebirler
görendir, çagasy ýa düşendir, ýa-da içinde ölendir, öýtdüler. Iki sany aýal ylgaşlap
gitdi-de, derhal Baýramgül tebibi alyp geldi. Ol Jäjegi barlansoň çaganyň
ýerindedigini, diridigini, ýaňy bir jan girip ugrandygyny aýtdy.
Hemmeler uludan demlerini aldylar. Garadöwledem uludan demini aldy.
Ýöne, onuň şatlygy uzaga çekmedi. Jäjegiň gaýdyp gelmegini barybir arynyň
alyndygy, namysynyň ýerine salyndygy hasap etmedi. Ony: Jäjege el degendir,
diýen gorky basdy. Ýaman dert bu gümanyny ol hiç kim bilen paýlaşybam
bilmedi, hiç kime içinem döküp bilmedi. Asla, hiç kimiň ýanyna barmadam, hiç
kim bilen gepleşmedem. Güň ýaly ýeke özi bir öýden girdi-çykdy ýördi.
Gözleriniň öňüne Jäjek bilen baglanyşykly her hili elhenç-elhenç suratlar geldi.
Ýüregine sowuk suw urmak üçin,
nägünlere düşendigini, näbelalara
sataşandygyny Jäjegiň özünden sorajak bolubam kän synanyşdy, emma akly
ýerinden üýtgän maşgalanyň takyk bir jogap berip biljekdigine ynanmady. Bardygeldi bir zatlar diýäýende-de, ondan eşitmesiz zatlary eşiderinden, göwnüne
getirýän zatlarynyň çyn bolup çykaryndan gorkdy. Özüne tenelli beriji pursatlaryň
ýekeje gün hem bolsa gaýra süýşmegini isledi.
Jäjegiň welin bu wagt barybir, bolan işi beýan edere ýagdaýy ýok. Ol şol bir
aýdýan sözlerini gaýtalap, ýör. Takyk bir zat diýip bilenok. Äri bilen
oturakgetdänim açykdan-açyk gürleşenok. Garadöwlet bolsa käte «was-wasyň»
ugruna gidip onuň bu bolşunam özüçe ýorýar. «Bolan işi maňa aýtmajak bolup
bilgeşleýin şeýdip ýörendir» öýdýär.
Şeýlelikde, Jäjekli waka Garadöwlet üçin syr bolup galdy. Ýeke bir
Garadöwlet üçin däl, tutuş, Gökdepe ilaty üçinem syr bolup galdy. Hemmeler üçin
«wawwaly» bolan elhenç taryhy hiç kimiň, hiç kesiň ýanynda gozgasy, birekbiregiň ýürek ýarasyny dyrmalasy gelmedi. Garadöwlediň ýanynda-ha asylam.
Garadöwlediň özi bolsa, iliň öňünde müýnli ýaly, özüni hemişe sus alyp
barýar. Ýagdaýdan çykalga agtarýar. Özüniňem Jäjegiň gününe düşerinden,
aklyndan azaşaryndan gorkýar.
Ahyram ol belli bir netijä geldi. Daň bilen atlanyp daga tarap gitdi-de, iki
günden soň on alty ýaşlaryndaky owadan pars gyzyny atynyň ardyna alyp geldi.
Duluna geçirdi. Başyna gyzyl kürte atdy. Özüne ikinji aýal edindi. Molla getirip
nika gyýdyrdy. Üýşmeleň etmedi.
282
Ol şeýdip, özüni köşeşdirerin, beýnimi alasarmyk pikirlerden arassalaryn
öýtdi. Emma barybir bolmady. Gapma-garşylykly pikirler ony şondan soňam öz
erkine goýmady.
Hakykatda welin, Jäjek arassady. Alyp gaçan garakçynyň ony özüne
ýanýoldaş edinmek üçin äkidendigem, asyl, onuň öýden çykanda-da diňe şol niýet
bilen çykandygam çyn. Şonuň üçinem ol ne ýolda, ne gyssagara edilýän
düşleglerde Jäjek babatda hiç hili hyýanatçylykly hereketler etmedi. Dert-azar
ýanyndaky döwüm-dişlem çöreklerden iýdirmek, suwjagaz, islese çaý içirmek
bilen boldy! Doly düşündirip bilmese-de, özüniň niýetini Jäjege öwran-şwran
düşündirdi. Daşynda «pyr-pyr» aýlandy.
Çünki, ol ony eýýäm öz maşgalasy hasaplap ýördi.
Emma Jäjek öňki Jäjek däldi. Onuň akly baryp-ha garakçylar tarapyndan
joralarynyň ýeke-ýeke kerçelenip ugran wagty, esasanam kelte boýly garagyýçak
gaýtarmanyň bir ýan kibtiniň göwresinden bölünägede gök otuň üstüne «patlap»
gaçan wagty üýtgäpdi. Ýene bir gyzyň soýlan horaz ýaly, damagyndan bürküldäp
akýan gana bogulyp, «hykyrdap» ýatyşam onuň üstüne urna bolupdy. Birdenem
garnynda çaga bardygy ýadyna düşüpdi-de, hiç bolmanda şuny bir halas edeýin ,
diýip, ümdüzine gaçypdy. Bu onuň eýýänhaçan özüni taşlap barýan akyl-huşunyň
iň soňky sagdyn çözgüdidi. Şondan soňky eden oňyn hereketleriniň aňyrsynda
bolsa endik, tebigy duýgy, ynsan güýjüniňez berligi ýatyr.
... Şol gün gijesi bilen ýol ýörediler. Ertesi gün guşluk boluberende dag
içindäki haýsydyr bir kiçeňräk çeşmeden geçmeli boldular. Suwuň ýüzündäki öz
suratyndan ürkdümi ýa başga bir zatdan tebil tapdymy, iňňän ýadawdygyna
garamazdan, at aýylganç bir «haýkyrdy-da», juda çusluk bilen özüni arkan zyňdy.
Şol barmana art aýaklarynyň birem ullkan ýylçyr daşa degdi-de, bir gapdala
«gürpüldäp» ýykyldy. Üstündäkileriňem hersi bir tarapa tüwdürilip gitdiler.
Düýnden bäri gajaryň güýçli gollaryndan sypjak bolup, urna-urna halys ysgyndan
gaçan gelniň , ýykylan wagty kellesi «gülçüldäp» ýere degdi-de özünden gitdi.
Gajaryň sag aýagy atyň aşagynda galdy. Edil, uýlugynyň aşagyna-da,
gyýçak daş gabat geldi-de, at her gezek turjak bolup dyzanda jylka etini mazaly
mynjyratdy. Uýluk çat açdy. Akan gan syrygyp baryp, «owup-owup» duran dury
çeşmäniň sowuk suwuna gşuldy. Çalarak reňkini üýtgetdi. At özbaşyna özi çarap
turup gidenden soňam gajar esli wagtlap gozganybilmän ýatdy. Birdenem
«gelinligi» ýadyna düşdi-de, başyny zordan galdyryp eýlesine, beýlesine seretdi.
At görünmedi. Gelin welin özünden bary-ýogy iki ädimlikde sarsman ýatyr.
Dem alýanam bildirenok. Gajar bar zatdan beter şondan gorkdy. Atam hiç,
tapdyrar, özem hiç, ölmese galar gider, ýöne, şujagaz gelin welin tapdyrmaz. Oňa
283
şol gerek. Sallahlyk derdinden dynmak gerek. Şonuň üçinem, iň bolmanda onuň
diridigine bir göz ýetirmek maksady bilen ol Jäjege tarap süýşenekläp ugrady.
Baryp gabarçakdan doly aýasyny gelniň maňlaýyna goýdy. Soň gulagyny
kükregine goňup ýüregini diledi. Diridigini bilip begendi. Şatlygyndan ýaňa
gözlerine ýaş aýlandy. Hamsykdy. Gelni gujaklap aglady. Öz agyrylaryny bütinleý
unutdy. Şol ýatyşyna-da usurgady.
Bir haýukdan soň Jäjek yňranyp gözüni açdy. Gajaryň özüni gujaklap
ýatyşyndan gorkdy. Ent-ment bolup ýerinden turdy. Çeşmäniň ýakasyndaky kelle
ýaly ýylçyr çal daşlaryň birini iki eli bilen tutup aldy-da, dik depesine göterdi.
Gajaryň üstüne abandy.
Gajar oýandy. Ýatan ýerinden oňa tarap aýasyny serdi.
Gyzyl Ymam ursun, men seni satjak däl! Gyrnagam, hyzmatkärem
edinjek däl! Men olja diýip çykmadym, sen diýip çykdym. Men, alamançy däl,
galtamanam däl. Men dul! Sallah! Biçäre! Maňa öý gerek, ogul gerek, gyz gerek...
Men... Men...
Şol aýgytly pursat Jäjegiň akly wagtlaýynça hem bolsa özüne gelen bolmaly.
Ol dogry pikir etdi. Dogry netije çykardy. Wepat bolan joralarynyň, Garadöwlediň,
göwresindäki çagajygynyň haky üçin, elindäki daşy «haýyna-waýyna» bakman,
gajaryň çat maňlaýyndaky ullakan meňiň üstünden bar güýji bilen inderdi. Badyna
entirekledi-de, Gajaryň üsti bilen ätmerläp bir ädim öňe gitdi. Gajaryň agdardüňder bolan agy sargylt gözleri welin henizem özüne tarap ýalbaryjy nazar bilen
seredýän ýaly bolup duýuldy. Göwre bolsa, Jäjek ondan ep-esli arany açanyndan
soňam esli wagtlap kakyndy ýatdy. Tüýlek eller oňa tarap serilgiligine galdy.
Yns bolsun, jyns bolsun, hassa bolsun, sag bolsun, hersiniň öz tebigy
duýgusy bar. Şol duýgy ony tä, jan teslim edýänçä terk edenok. Hususan-da öýüne,
obasyna, maşgalasyna, il-gününe bolan duýgy. Şol duýgy ony entek aýaklary
ädilýän bolsa, beýnisiniň salgy berýän nokadyna ýalňyşdyrman eltip bilýär.
Jäjegem obasyna şol duýgy alyp geldi. Şol duýgy oňa ýol görkezdi. Ol gije
diýmän, gündiz diýmän ýöredi. Özem diňe Gündogara tarap gitdi. Daglykdan
çykýança ýadan wagty içi ýylanlly, yçýanly gowaklarda ýatdy, gaplaňly, ýolbarsly
derelerde, jülgelerde dynç aldy. Çeşmelerden suwlandy, ýuwadyr-ýelmik,
kömelek, böwürlen iýdi. Soň ýene-de ýola düşdi. Dagdan çykyp düze düşensoň ol
özüni has erkin duýdy. Şeýdibem oba geldi.
Şol zatlaryň hemmesi Jäjegiň aňyndan çykyp gidäýenok. Üzlem-saplamrak,
bitertibräk bolsa-da, «ganly depäniň» wakalaryny, depeden düşüp gaçyşyny bir
gajaryň özüni günbatar sary alyp gidip barşyny, yzyna gaýdyşyny Garadöwlede
aýdybam berýär, ýöne, onuň ol «gürrüňlerinden» Garadöwlet hiç hili many ugur284
utga alyp bilenok. Şonuň üçin oňa ünsem berenok. Diňlänogam. Syrkaw adamyň
samramalarydyr öýdýär. Onuň bar ünsi göwnüniň günanynda. Iň ýamany ana, şol.
Ol şondan baş alyp çykyp bilenok.
Wagt bolsa geçip dur. Durmuş dowam edýär. Ine, hä diýmänem ekinler
ýetişer. Soň onuň hasylyny ýygnamaly bolar. Tutuş il-günüň namysyna tokunmak
üçin, agzyndan gyzyl ot saçyp gelýän uzyn guýrukly sary aždarhanyň öňünde döş
gerip durmalam bolar. Şonuň üçinem, Garadöwlet islese-de, islemese-de basym
öýdenem çykmaly bolar, il-günüň edýän hereketlerine, hysyrdylaryna goşulmalam
bolar.
Bir gowy zat, Garadöwlet Jäjegiň garnyndaky çaga betgümançylyk edenok.
Çünki, ol çaga entek ýazlaga gidilmezinden öň enesiniň göwresinde galypdy. Ony
uly ilem bilýär. Şonuň üçinem Garadöwlet o tarapdan arkaýyn.
6. Gözi ganly general
Ahalyň han-begleriniň, Enehakydanyň we başga-da birnäçe adamlaryň
çaklary dogry bolup çykdy. Orsyýet türkmen topragyndan elini çekmedi. Ülkäni
ymykly eýelemek maksady bilen haýdan-haý ikinji harby ýörişi taýýarlamaklyga
girişdi.
Taýýarlygyň tutumy uly. Çünki, diňe altydan bir bölegi tüpeň, galanlary
gylyç, pyçakdyr-gyrkylyk ýaly sowuk ýaraglar bilen ýaraglanan ahal tekeleri ors
hökümediniň Kawkazda, Krymda, Hywada, Buharada, Bolgariýada, Polşada
gazanan şöhradyny elinden alypdy. Ýeke bir Aziýada däl, tutuş Ýewropada hatda
Amerkida hem tekeleriň orslaryň üstünden gazanan ýeňişleri barada gürrüňler
edilýärdi. Şonuň üçinem, bu ýöriş esasanam ahmyrçylykly häsiýete eýe. Maksat:
Her zat etmeli welin, «wagşy» türkmen taýpalarynyň hemmesine göz bolar ýaly.
Ahal tekelerini mugyra getirmeli, jezalandyrmaly we ors ýaragynyň Gökdepe
galasynyň diwarlarynyň düýbünde çöpe-çalama bulaşyp galan şöhratyny gaýdyp
almaly. Dikeltmeli.
Ýöne, birinji Gökdepe urşuna gatnaşan soldatlaryň öz köne söweşdeş
generallary Tergukasow bilen ikinji Ahalteke ýörişine gatnaşmak arzuwlary hasyl
bolmady. Birinji Ahalteke ýörişine gatnaşanlaryň hemmesini assa-ýuwaş Hazar
deňziniň Kawkaz kenaryna, – Bakuwa taşlamak barada ýokardan buýruk geldi.
Goşun bütinleý täzelendi.
Ýörişiň goşun başlyklygyna şondan üç ýyl ozal Bolgarýada bolup geçen rustürk urşunda tapawutlanan, Hywanyň, Buharanyň, Kawkazyň, Fergananyň,
285
Andijanyň boýun egdirilişine gatnaşyjy, türki halklaryň gözleriniň oduny almakda
hemmelerden tejribeli hasap edilýän otuz sekiz ýaşly general Mihail Dmitriewiç
Skobelew bellendi. Bu onuň ömründe ilkinji gezek baş serkerdelige bellenişidi.
1843-nji ýylda Peterburgda doglan Skobelow kakasynyň harbyçylyk
hünärini saýlap aldy. Ilki öz maşgalasynda, soň Dezideriýa Žirardeniň Pariždäki
şahsy pansionynda terbiýelendi. 1861-nji ýylda Peterburg uniwersitetine kabul
edildi. Ýöne, bidüzgünçiliklere gatnaşandygy üçin diýlip bir ýyldan soň okuwdan
çykaryldy. Az mahal Kawalergard polkunda nöker boldy we 1863-nji ýylda
kernetlige geçirildi. Hut şol wagt hem patyşa samoderžawiýasyna garşy
polýaklaryň gozgalaňy başlandy. Ol ýerde Skobelewiň kakasy gulluk edýärdi.
Söweşlere höwesek, ýigrimi ýaşly Dmitriý haýal etmän kakasynyň ýanyna ugrady.
Emma, entek ol ýere ýetmänkä, gozgalaňçylaryň garşysyna uruşmaga barýan
goşuna gabat geldi we olara goşuldy. Şol ýerde hem gan dökmekligi öwrendi.
Gelejekki harbyçylyk ýoluna gadam goýdy.
Soň ol Baş ştabyň Akademiýasynda okady. Ony tamamlandan soň özüniň
Orta Aziýa iberilmegini haýyş etdi.
Harby serkerde hökmünde onuň Türküstan babatda öz syýasaty bardy. Ol
Orta Aziýa, şol sanda Türkmenistana hem, harby baza hökmünde garaýardy. «Biz
buharalylary, hywalylary, türkmenleri gutarnykly boýun egdirip, olary
guramaçylykly bir güýje öwürmeli, wagty gelerem welin, şolardan düzülen ýüz
müň atlydan ybarat goşunyaýga galdyryp, awangard hökmünde iňlis-hindi
serhedine sürmeli we Demir agsak döwrüniň ýörişlerini täzelemeli» diýmäni gowy
görýärdi.
Tekeler tarapyndan soň-soňlar: «Gözi ganly general» ýa-da «aýry sakgal»
diýip atlandyrylan, ors şowinistleri tarapyndan milli gahryman hökmünde öwlüp
arşa çykarylan, uçursyz mahabatlandyrylan bu serkerdäniň umuman alanyňda türki
halklara aýratyn bir öçli garaýyşy bar. Onuňam sebäbi, 1868-ji ýylyň 1-nji
maýynda Orta Aziýadaky basybalyjylykly hereketleri bilen meşhur bolan, Gazawat
gyrgynçylygynyň esasy ýolbaşçysy Fon Kaufman Samarkandy basyp aldy we bir
aýdan soň ol ýerden çykyp, Ketdegorgana tarap ýola düşdi. Şol gijäniň özünde
hem Samarkantda gozgalaň turdy. Bu habar Kaufmana Zerbulagyň ýanynda,
buharaly gozgalaňçylar bilen söweşip ýörkä baryp ýetdi. Kaufman ol ýerdäki
gozgalaňy ýatyryp yzyna Samarkanda dolandy. Gelip gozgalaňçylary dargatdy.
Zerewşan okrugynyň general gubernatory Abramow gozgalaňyň giňäp, öz
çäklerine hem ýeterinden ätiýaç etdi we Kaufmandan goşmaça kömek sorady.
Onuň haýyşyny kanagatlandyrmak maksady bilen, Kaufman ştabs-rotmistr
Skobelewi Samarkanda çagyrdy we şonuň ýolbaşçylygynda jeza beriji otrýad
düzüp Zerewşana iberdi. Emma, Skobelew Ketdegorganyň golaýyndaky çarşenbe
286
gyşlagynyň töwereginde bir özbek ýigidiniň baştutanlygyndaky hiç hili söweş
taýýarlyklary bolmadyk kiçeňräk otrýady tarapyndan masgaraçylykly ýagdaýda
şowsuzlyga ugrady.
Bu ýagdaý Türkistandaky eden-etdilikleri bilen howaýy şöhrat gazanyp,
döşlerine kakyşyp ýören ors harbylaryny atdan ýykylana dönderdi. Olar özlerini
namys astynda galan hasap etdiler we bu iş üçin Skobelewiň jeza çekmegini
islediler. Esasanam Kaufman oda-köze düşdi. Ol gazaplandy. Skobelewiň
nalajedeýinligini Imperatoryň öňünde açyp görkezmek maksady bilen, bolan iş
boýunça ýörite ýazmaça taýýarlamak üçin, döwlet derejesinde barlag toparyny
döretdi. Skobelewiň jezalandyrylmagyny, özünden ýokary derejedäki adamlardan,
şol sanda Imperatoryň özündenem haýyş etdi.
Skobelew jezadan diňe uly çinli harby, ak patyşa bilen içgin gatnaşykda
bolan kakasynyň tagallasy arkaly gutuldy. Ýöne, türkistanlylara bolan kitüw welin,
şondan soň onuň içinde düwün bolup galdy. Hut şonuň üçinem, ol ömürboýy uly
diýmän, kiçi diýmän, aýal ýa erkek diýmän, gylyjyny türki halklaryň depesinde
dalawladyp başlady. Gyrdy. Keýp edip kerçedi. Şeýtmekden lezzet aldy. Ýeke bir
ýeňýänçä däl, ýeňenden soňam, garşydaşy amana gelenden soňam gyrdy.
Gyrgynçylyksyz ýeňi şony kanagatlandyrmady. Hiç haçan garşydaşynyň boýun
sunujylykly töwellaryny kabul etmedi.
Çarşenbe gyşlagynyň golaýyndaky şowsuz wakadan soň jezadan sag-aman
gutulan hem bolsa, Beýik Rus imperiýasynyň abraýyny ýere çalan adam hökmünde
ony Türkistanda uzak saklamadylar. Kawkaza geçirdiler. Şonda onuň Orta Aziýa
gelenine bir ýyl hem dolmandy. Şol ýerdenem merkezi Krasnowodskide ýerleşen
Zakaspiý harby bölümine iberildi. Baran gününden başlabam, türkmen obalaryny
basyp almana başlady. Ýöne, bu wagt ors hökümeti eýýäm Hywa ýörişe taýýarlyk
görüp ýördi. Skobelew ol ýörişe höwes bilen goşuldy.
Hywa alnan wagty onuň içindäki kitüw hasam görnetin ýüze çykdy. Şäheriň
uruşsyz boýun egmegi onuň lapyny keç etdi. Şöhrady elinden gidip barýan adam
hökmünde özüni iňňän oňaýsyz duýdy. Çünki, oňa iki elinem ýokary göterip çykan
«alamançylar» däl-de, gylyjyň, top oklarynyň, zoruň güýji bilen boýun egdirilen,
ýarysyndanam gowragy gyrlan garşydaşlar, gan dökülip gazanylan şöhrat gerekdi.
Şonuň üçinem, güýç ulanmaklygyň hiç hili zerurlygynyň ýokdugyna garamazdan,
awangard naçalnigi Skobelew jeza beriji otrýadyň umumy ýolbaşçysy general
Werewkiçiň rugsady bilen, eýýäm boýun egen Hywa şäherini top okuna tutdy.
Soňra granatlar bilen galanyň derwezesini we minaralaryny weýran etdi. Galany
goraýjylar derhal diwarlardan düşdüler we bialaç söweşe girmeli boldular. Netijede
iki tarapdanam nähak ýitgiler çekildi. Şondan soň Skobelew hili bir iş bitiren adam
hökmünde gala kürsäp girdi we şäheriň derwezelerini, han köşgüni eýeledi.
287
Şeýle aňsat şöhrat oňa diňe garşydaşynyň ýarag, güýç, tertip-düzgün,
guramaçylyk taýdan gowşak bolan halatynda miýesser edýärdi. Ol özüni hamala
ýeňmesi kyn bolan, gaýduwsyzlyk bilen garşylyk görkezen, her tarapdan
taýýarlykly, ýarag serenjamy güýçli bolan duşmany ýeňen adam hökmünde
görkezmäge dyrjaşýardy.
Ýöne, onuň bu hereketlerini ors serkerdeleri gaty bir oňlap hem
barmaýardylar. Hususan-da, Kaufman ýaly özünden uly çinli serkerdeler oňa
sowuk garaýardylar. Emma ak patyşanyň lälijegine hiç kim batyrynyp bilmeýärdi.
Onuň özi bolsa edýän ters hereketleriniň sebäbini: «Men Aziýany gowy bilýärin.
Onuň adamlaryny gowy tanaýaryn. Şular ýaly elhenç sütemlere sezewar
edilmeseler, bular hiç haçanam ýeňilenlerini boýunlaryna almazlar» diýip,
düşündirýärdi.
Andijan gozgalaňy basylyp ýatyrylanda ol özüni hasam zalym alyp bardy.
Entek hüjüme-de geçmezden öň, şol gozgalaňa gatnaşan ýa-da gozgalaňçylara
kömek eden, olara öýünden gaçybatalga beren adamlaryň gyşlaklaryny ýakdy,
ýaşaýjylaryny bolsa göterip çykandyklaryna garamazdan uçdantutma gyrdy.
Ýene bir hakykat: Kokant ekspedisiýasy döwründe Skobelewiň jeza beriji
otrýady Garaderýa jülgesindäki ýakylyp küle öwrülen obalaryny taşlap gaýdan we
aç-ýalaňaç ygyp ýören adamlara sataşdy. Olar düýbünden ýaragsyzdylar, hordular,
juda ejiz görünýärdiler. Köpüsem ýaş çagalardylar, aýallardylar, gojalardylar.
Muňa garamazdan, Skobelew öz garamagyndaky ofiserler Naliwkine we Ionowa
gaçgaklary oka tutmaklygy, tä iň soňkusyna çenli gyrmaklygy buýurdy. Naliwkin
onuň buýrugyndan boun towlady. «Men ofiser, parahat, ýaragsyz ilaty gyrmak
meniň öz adyma-da, goşunyň, tutuş Orsyýediň abraýyna-da uslyp däl», diýdi.
Şonda Skobelew halky gyrmaklygy Ionowa tabşyrdy. Olam ikirjiňlenjek boldy
welin, haýbat atdy. Ýaragyna ýapyşdy. Netijede Ionow öz soldatlaryna ejiz ilaty
gyrdyrdy. Buýrugy ýerine ýetirmändigi üçin jezalandyrmagyny talap edip,
Skobelew Naliwkiniň üstünden iň ýokary edaralara çenli arza üstüne arza ýazdy.
Ahyrsoňy onuň gullugy terk edip otstawka gitmegini gazandy.
Skobelew Bolgariýany Osman imperiýasynyň agalygyndan azat etmek
ugrundaky rus-türk urşuna – Şipkanyň boýun egdirilişine, Plewnä hüjüm edilişine,
Lowçiniň alnyşyna, Çynar daglaryna edilen hüjüme gatnaşan esasy
serkerdeleriňem biri. Ol şol ýerde hem Orta Aziýaly türki halklaryň, hususan-da
türkmenleriň gadymky ganybir garyndaşlarynyň biri bolan türkler bilen urşupdy
we özüne şahsy şöhrat gazanmak üçin soldatlarynyň janlaryny gaýgyrmandy,
olaryň gereginden artyk çekýän ýitgilerine biparh garapdy. Çünki, onuň özüni
Bolgariýany türklerden azat eden ýeke-täk adam hökmünde görkezesi gelýärdi.
288
Birinji Ahalteke ýörişi döwründe ol gulluk borjy boýunça Germaniýada
ýördi. Ýöne, ýörişiň barşy bilen yzygiderli gyzyklanýardy we goşunyň her bir
harby üstünliklerini gabanç şowsuzlyklaryny, serkerdeleriň abraýyna nogsan
getirip biläýjek wakalary bolsa bilniksiz söýünç bilen garşylaýardy. Çünki şol
ýörişe gatnaşyjy serkerdeler – graf Borh, knýaz Dolgorykiý dagylar Skobelewiň
Kokantdaky gazanan şöhradyna bäsdeşlik eden, Ferganadaky käbir gödek
hereketleri üçin üstünden Peterburga arza ýazan, 1877-nji ýylyň martynda
Imperatoryň öňünde gyzarmagyna sebäp bolan adamlardy.
Ikinji Ahalteke ýörişine baş serkerde edilip bellenenden soň, ol uruş
wagtynda özüniň rehimsizlik bilen hereket etjekdigini hiç kimden gizläbem
durmady. Çünki, şeýtmeklik onuň harby serkerde hökmünde öz öňünde goýan baş
maksady. Şeýle birehim bolmasa özüne ýeňşiň ýar bolmajakdygyna, şöhradyň
nesip etmejekdigine ol ynanýar.
Ýörişe ugramazynyň öň ýany, Hazar deňziniň ýakasynda ýaşaýan ýomut
türkmenleri bilen bolan gürrüňçilikde ol:
─ Güýç meniň elimde. Men duşmany ýok ederin. Ruslaryň her damja gany
üçin duşmanyň ganyny derýa deý akdyraryn – diýdi.
Gökdepe basylyp alnandan soň ahally tekeleriň ählisini Hazar deňziniň
ýakasyna sürmek, galany bolsa tekizläp, ýerine sogan ekmek barada göwün
ýüwürdipdi.
Geçen ýylky Gökdepe urşy barada Orsyýediň metbugatynda çykyş edýän
käbir awtorlaryň makalalarynda ýerli halka duýgudaşlyk bildirilýärdi, galadan
çykyp başlaryny gutarmak üçin guma tarap gaçmaga synanyşan türkmen
maşgalalaryny kowalan, yzlaryndan ýetip gyrandyklary üçin soldatlaram, olara
şeýle buýruk beren ofiserlerem berk tankyt edilýärdi. Rehimsizlikde aýyplanýardy.
Şolar ýaly hereketleri etmekden boýun gaçyran ýa-da bu hakda ofiserleriň atlary
hormat bilen agzalýardy, olaryň şol hereketleri goldanylýardy, magtalýardy.
Şolar ýaly gazet makalalaryny okanda, Skobelewiň gany depesine urýardy.
Gaharlanýardy. Ýumrugyny düwüp, stoluň üstüne düňküldedýärdi, öz ýanyndan
şol makalalaryň awtorlaryna haýbat atýardy. Garaderýaly özbekleri gyrmak
baradaky buýrugyndan boýun gaçyran Naliwkini göz öňüne getirip gyjynýardy.
Şonuň üçinem, ol öz ýolbaşçylygynda gurnaljak ýörişe şolar ýaly ýüregi
ýuka, duşmana dözümsiz ynsanperwer ofiserleriň iberilmezligini, žurnalistleriň-ä
asylam goşulmazlygyny haýyş edip, Kawkaz goşunlarynyň Baş komanduýuşisine
hat üsti bilen ýüz tutupdy. «Urşuň ýowuz talaplary hemme ýerde birmeňzeşdir.
Şonuň üçinem, Lomakiniň geçiren çäreleri aklawja mätäç däl. 1870-1871-nji
ýyllarda Parižiň eteginde-de şeýle edilipdi. Rus-türk urşy mahaly, Plewnanyň
289
eteginde-de hut şeýdipdik. Biz mundan buýana-da şeýderis. Harby adamyň
kellesinde buýruga amal etmekden başga hiç hili pikir bolup bilmez. Içinde
serkerdesinden başgaça pikirlenýäni bar bolsa, onda ol goşun gowşak goşundyr.
Egerde, şeýle adam meniň otrýadyma düşse we käbir söweş hereketlerimiň gödek
ýa rehimsizdigi barada dil ýarsa, onda men ony jezalandyrman durup bilmen.
Munuň maňa nähili agyr degjekdigini siz göz öňüne getirip bilersiňiz, ýöne,
gynansak-da, men şeýle çäreleri geçirmeli bolaryn» diýip, ýazypdy.
Bolaýmagy gutulgysyz görünýän ikinji Gökdepe urşunda Nurberdi han bilen
drkaşa girjek ors serkerdesiniň harby keşbi umuman alanyňda ine, şeýleräk.
7. «Baş bolmasa göwre läş»
Edil Lazerewiň edişi ýaly, Skobelew hem goşun serenjamyna Çekişlerden
başlady. Şol bir ýol bilen gaýtdy. Bendedesen geçidinden aşyp, Bamyda ornaşdy.
Şol ýerdenem ýerli ýagdaýy öwrenmek üçin, ýany toply, ep-esli soldatdan ybarat
otrýady bilen, birnäçe gezek Ahal ülkesine barlaga gitdi. Soň ýene-de Bama
dolanyp geldi we tä, 1880-nji ýylyň dekabr aýynyň başyna çenli, Gökdepe
galasyna hüjüme gidilýänçä, şol ýerde boldy. Iň soňky taýýarlyk çärelerini gözden
geçirdi. Ahal obalaryna birsyhly wehim salmak bilen, ikinji urşuň
gutulgysyzdygyny tekelere göze dürtme görkezdi. Çomrularyň oba hojalyk
işlerinde päsgel berdi. Çarwalaryň mal-garalaryna talaň saldy. Orsyýediň
Eýrandaky wekiliniň üsti bilen Kuçandaky, Büjnürtdäki, Horasandaky kürtleriň
türkmen obalaryna häli-şindi çozup, alaman edip durmaklaryny gazandy.
1880-1881-nji ýyllar aralygynda Hazar deňziniň kenaryndaky Mihaýlowsk
aýlagyndan Gyzylarbada çenli demir ýol çekildi. Şonuň bilen birlikde, telegraf
hem çekilip gaýdyldy.
Ol ýol diňe harby maksatlar üçin guruldy we diňe harby maksatly ýükler –
top, tüpeň, ok, däri, goşun, goşun üçin ot-iým, telegraf sütünleri we gerek bolup
biläýjek beýleki gurluşyk desgalary daşaldy.
Birinji ýörişdä-kä garanda bu gezek goşunyň tyl bilen aragatnaşygy,
üpjünçilik ýagady görnetin gowulaşdy. Patyşa goşunynyň türkmen topragyna has
çuň aralaşmagyna ýardam etdi. Onuň bu ülkä ymykly geljekdigini berk
ornaşjakdygyny, bu golaýda yzyna gitmejekdigini mesaňa-mälim äşgäre kyldy.
Türkmen han-beglerini has tijenmäge, goranyş çärelerini tizleşdirmäge mejbur
etdi.
290
Nurberdi han onsuzam boş ýatanokdy. Şol döwrüň içinde ol galanyň öň
gurlup gutarylmadyk diwarlaryny dikeltdirdi, garawulhanalaryny bejertdi, ýigrimi