Ýere gaçan ýyldyzlar - 12

salanyndan peýdalanyp gylyjyny dik ýokary göterdem welin, aşagyndaky günüň
şöhlesine endamy ýalpyldap duran, kelte bykynly, dik aýakly, boýny deraz gara at
edil alkymyndan çykan «gümpüldiden», ürküp, özüni çiňarkan zyňdy. Garabatyr
atdan agman zordan saklandy.
Ikinji gezek duýduryş bermek üçin, ýeke nil tüpeňiniň gözüne ok sürüp
duran goja halys ysgyndan gaçan gyryljak sesi bilen:
─Häý, it ogullary diýsänim... – diýip, gygyrdy. Kejir çaga ýaly aýaklary
bilen ýer depdi. Tüpeňiniň nilini göni Garabatyra tarap öwürdi. – Adamlaňňam alda, göteril şu ýerden! Bar, näme gaýratyň bolsa orslara görkez! Näçe gün bäri
batyrnybilmän daşlaryndan aýlanyp ýörsüň! Iki müň atly bilen Ruhy batyryň otuz
atlysyça-da iş bitiribilmediň. – Soň ol mes atlaryň üstünde hum ýaly çişişip oturan
aga-inä ýüzlendi. – Goýuň sizem kejirligiňizi! Göçmän näme ilaty göz-görtele
ýagyň holtumyna dykjak bolýaňyzmy? Dykmany men özüm garşy alaryn, şu
ýerde. Garşy alarynam, bolan işiň magadyna-da ýeterinem. – Ol ýene-de
Garabatyra tarap barmagyny çommaltdy. – Sen näme henizem hekgerilip dursuň?
Bar, ýok bol! Göç meselesini biz özümiz çözeris. Egerde Dykmanyň duşmana
geçendigi çyn bolaýsa, welin, onda men ony hiç kime ýetirmän özüm kakaryn.
Derisine-de saman dykaryn-da, Börme galasynyň üstünde garantga edip goýaryn.
─Galanyň üstünde goýanyňdan künjüňe garantga etseň has
peýdaly
bolardy – diýdi-de, şondan başga söz aýtjagam bolman, Garabatyr at başyny ýola
tarap öwürdi.
Edil şol wagtam onuň ýola gözegçi goýan atlylaryndan biri ýüzin salyp
geldi-de, duşmanyň golaýlap, gelýändigin, bir ýerden Ruhy batyryň peýda bolup,
eýlesinden-beýlesinden çapawullap, duşmana çynlakaý zeper ýetirýändigini habar
berdi.
Goja hem Garabatyra, hem Akberdi bilen Hnaberdä degişli edip:
131
─ Ana, gördüňizmi? Eşitdiňizmi? Ruhy batyr-a ol ýerde duşmanlar bilen
urşup ýör, siz bolsaňyz bu ýerde biri-biriňizi çapjak bolup dyzaşyp dursuňyz.
Baryň, ondan-a şoňa kötekleşiň – diýdi. Garabatyryň Akberdiniň, Hanberdiniň
aralarynda hiç zat bolmadyk ýaly, beýleki ýigitler bilen bilelikde, ülker deý
toplanyp duşmanyň gelýän tarapyna at goýanlaryny görübem, ol onda-munda
heşerilişip, näme etjeklerini bilmän ýaýdanyşyp duran obadaşlarynyň üstüne
heňkirdi. – Siz näme sömelişip dursuňyz? Ýa aýratyn töwella garaşýaňyzmy?
Boluň hany çaltrak! Derhal ýola düşüň! Ýagy ýetip gelýä, eglenmäň!...
Garabatyryň duýdabsyz yza dönenini halamadyk Gurbanmyrat işan ini bir
zat syzan ýaly Gulbatyr serdary onuň yzyndan ugradypdy.
Gulbatyr serdar Börmä gelende goh-galmagal eýýäm sowulypdy, ýigitler
Ruhy batyra kömege gidipdiler. Gurban aga diýilýän şol, geň goja ýakymsyz
gürrüňiň ýaýramazlygy üçin Gulbatyr serdara bolan işi aýtmady. Töwerekdäkilerede aýdaýmaň, diýip sargady. Ýöne, barybir bir işiň gopandygyny Gulbatyr serdar
aňdy. Şeýle-de bolsa o-da syr bildirmedi. Goşunyň yzyndan ýetensoň Gurbanmyrat
işana-da:
─ Ruhy batyra kömege giden ekenler. Bize aýtsalar goýbermeris öýdüp
gorkupdyrlar – diýdi.
─ Kömege gider ýaly Ruhy batyr näme edýämişin?
─ Gum tarapdan gelip duşmany çapawullaýamyşyn.
─ Beh! Bidöwlet şon-a oňarýan ekeni.
Bir zatlar aňdymy ýa aňmadymy Gurbanmyrat işan şondan başga hiç zat
diýmedi. Onuň bar küýi şol wagt basymrak Gökdepä ýetip, urşuň iň soňky
taýýarlyk işlerini gözden geçirmek, şeýle-de goranmak, duşmana nähili gaýtawul
bermek barada maslahat çagyrmakda-dy.
Hut şol niýet bilenem, ol Gökdepä gelşi ýaly Gulbatyr serdary yzyna tirkäp,
Berdimyrat hanyň ýanyna bardy. Salam-helikden soňam Dykma serdar baradaky
ýakymsyz habary orta atdy. Yzyndanam:
Biz-ä şoňa ynanjagymyzam bilemzok, ynanmajagyzam- diýip, ýüzüni iki
baka sypajaklatdy.
Täzeje halynyň üstünde, owadan heýkel ýaly iki dyzyny gujaklap, göwresini
dik tutup oturan ýaş han başyny aşak-ýoklary atyp, dodaklaryny çýalaja
gymyldatdy.
– Ol ýerinden turdy-da, öz
garşysynda ýazylan ýumşak hem päkize körpençeleriň üstünde ornaşan
myhmanlarynyň hersiniň gapdalyna iki sany ýassyk oklady. – Biziňem
132
gulagymyza degdi şoňňaly bir zat. Ýöne, anygyna ýetmeseň ynanmagam aňsat däl.
Iň bolmanda muny häzirlikçe köpçülige bir eşitdirmeli dälmikä diýýän.
– diýip, Gulbatyr serdaram söze goşuldy.
-a. Onuň goşunyň
ortarasynda ýanaral bilen jylaw deňläp gelýänini Garabatyryň ýigitleri
görüpdirlerem-ä.
ähli döwür, ähli döwletler üçin kada. Kanun.
-dä – diýende, Gulbatyr serdaryň ýüregi para-para
Muny Berdimyrat hanam tassyklady.
eýin-dä, ozaldanam bir, ýüzi şolara tarap adamlar-da... –
Gurbanmyrat işan demini ylydan aldy. – Ýöne, näme, ýagşy niýetde bolalyň, belki
siziň aýdyşyňyz ýaly waka biziň çak edişimizden başgaçarak bolup çykaýady-da...
Maslahatyň örüsi kem-kemden giňedi. Börmede galan goşun bilen bilelikde
Gurbanmyrat işanyňam gelenini eşidip bagşa-da gelen köp boldy. Garabatyryň:
«Duşman has golaýlady» diýen habary ýetirmek üçin gaýtadan Jyýky batyram
maslahat entek öz işine başlamanka gelip ýetişdi. «Dykma serdarly mesele orta
goýuldy. Bu barada hususan-da, Orazmämmet han, Kerimberdi işan, Hanmämmet
atalyk, Gönübek sazanda, Gulbatyr serdar dagy, häzirlikçe belli bir netijä
gelmezligi teklip etdiler. «Dykma serdary gutarnykly suratda dönük hasap etmeli»,
diýenlerem boldy. Ýöne, birinji pikiriň tarapdarlary öz sözlerinde berk durdylar:
«Oňa howlukmaly däl, garaşmaly, Dykma serdaryň kimdigini wakanyň gidişi
görkezer». Garaz, belli bir karara gelip bilmediler. Tereziniň haýsy tarapyndan
barsalar beýleki tarapy agdyklyk edýän ýaly boldy durdy.
y, şolar bilen şu ýere gelýäni çyn bolsa-ha ol suwa girip
gury çykmaz – diýip, Berdimyrat han pessaýjak ses bilen Dykma serdarly
meseläni jemledi.
Ýöne, egerde ol ýerde zor bilen saklanýan bolsa, onda bu
ýagynyň bizi düýbünden äsgermeýändigi bolýa. Ýaňky, Gulbatyr serdaryň aýdyşy
ýaly biziň halkara düzgünlerine dahylly bütewi bir döwlet däldigimizi, edenlerini
edip, goýanlaryny goýanlarynda-da, biziň hiç kime, dadymyzy ýetirip
bilmejegimizi, hiç kimiň biz üçin olardan jogap soramajakdygyga ýüzümize
bazyrdadyp basdyklary bolýa. Mundan soň ylalaşyk barada pikirem edip oturmaň,
133
biz sizi keýp edip kerçejek, diýdikleri bolýa. – Berdimyarat han ellelrini serip,
sowuk demini aldy. – Galanynam näme, ýaňky aýdyşyňyz ýaly wagt görkezer.
Ýöne, biz indi bilimizi berk guşamaly borus.
Şondan soň Dykma serdarly gürrüň boldum edilip, göz-gonly meselä geçildi.
Haýsy oba geldi, haýsy gelmedi, haýsy haýal-ýagallyk edýä, birin-birin tükellendi.
-ideg edip gördüm welin, Dykma serdaryň
obasyndan ýekeje öýlem gelemändir – diýip, Jyýky batyr oturan ýerinde öňe
omzady. Onuň sesi hemmeleriň gulagyna ýiti pyçak sanjylan ýaly etdi. Bar
adamyň özüne tarap ýakymsyz üşerilmegi onuň özüniňem sussuny basdy. Şonuň
üçin bolsa gerek, sesi göz-görtele pessaýlady. – Akberdi han bilen Hanberdi hanam
gelenok. Ýman ýeri olardan ters görelde alyp Aşgabat, Gäwers, Köşi obalaram
gozganman otyrlar. Arçmanlylaryňam oturyşlary gümmürtik, haýsy tarapa ýan
berjekleri belli däl.
kä, şol obalaryň, diýip, Gurbanmyrat işan Jyýky
batyrdan sorady.
ipdirler, ýöne, maşgalalary gelmese hiç kim uruşmaz, diýip,
özüňiz aýtdyňyz ahyry.
Gurbanmyrat işan makullaýjylyk bilen baş atdy. Bir bada dymyşlyk boldy.
Hemmeler Berdimyrat hanyň ýüzüne seredeişdiler. Syrdam göwresini gamçy dek
dim-dik tutup oturan han söze başlamazyndan öň az-kem ardynjyrady.
maslahat berdik. Ol biziň ätiýaç üçin arkamyzda duran güýç bolmaly. Daýanç pena
bolup hyzmat etmeli. Ýöne, Arçman geler. Börme-de geler. Olaryň eýýäm
gozganyp ugrandyklary barada habar bar.
Jyýky batyr ýene-de sesini gataltdanyny bilmän galdy.
-da... Ýogsam-a niýetler-ä gozganjakdan
däldi olaryň...
Orazmämmet han agyr göwresini oňa tarap öwürdi.
Jyýky batyra derek başga bir ýigit jogap berdi.
k kakyş-kukuş edäýipdir öýdýän...
– diýip, bu gürrüňiň
eýýämhaçan il içine ýaýranyna gynanan Berdimyrat han hemmeler eşider ýaly
edip, az-kem hökümliräk gepledi. – Bu wagt birek-biregiň üstüne düblemekligiň
wagty däl. Her bir adam bellenen tertip-düzgün boýunça hereket etmeli.
erk sargamak gerek. Ol düýn
bäri gelýärkäk yzyna-da bizden birugsat döndi. Barybam ýaňky şularyň diýýän
134
kakyş-kukuşyny edipdir. Soňam dolanyp gelmedi... – diýip, Gurbanmyrat işan
nägile gepledi.
k.
Dikýeňselik. Öňe çykyp ýören adamlar şeýtseler beýlekilerden nämä garaşjak –
diýip, Kerimberdi işanam, Garabatyr babatda öz nägileligini aýtdy. Gurbanmyrat
işanyň aýdyşy ýaly, berk käýemekligi teklip etdi.
Gönübek sazanda bolsa:
üçüsinem ýaraşdyrmaly, goý, oba arasynda alagöz
bolşup ýörmesinler, onda-da şular ýaly kyn pursatda – diýdi.
– diýip, Jyýky batyr ýene-de sesine bat berip
başlady.
Gepiň gysgasy ertir agşama çenli göçüp gelmedik opbalaryň ählisini
talamaly! Dykma serdaryň galasyny ýumrup, ähli maşgalasyny zor bilen şu ýere
göçürip getirmeli. Orslar bilen gelýän bolsa, goý atan oky öz çagalaryna degsin.
Goý, orsuň atýan top okundan öz çagalarynyň gyrlyşyny görsün.
Edil Jyýky batyryňky ýaly, «talamaly», «tozdurmaly» diýmeselerem,
gelmedik obalary güýç bilen getirmeli welin hökman getirmeli, ertirden aňry
goýmaly däl, diýen teklibi hemmelerem goldadylar.
Ýöne, zora daýanymak geregem bolmady. Hanberdi han bilen Akberdi
hanyň ýolbaşçylygynda Börme obasynyň göçüp gelmegi bilen, beýleki
ikirjiňlenýän obalaram yzly-yzyna Gökdepe galasyna ýygnandylar.
15. Gurban mergen
Patyşa goşuny ýetip gelende edil Bamy, Bendesen ýaly Börme obasam tozap
ýatyrdy. Ilatyň ýap-ýaňyja göçüp gidendigi her ädimde bildirip dur. Howul-hara
zyňylan döwük-ýenjik uk, tärim, garakeçe bölekleri, essi gidip sal-sal bolan ýarysy
çüýrük, döwük-ýenjik, köne, örme gamyşlar çaşyşyp ýatyr. Sökülen öýleriň oturan
ýerleri tes-tegelek bolup dur. Şol tegelekleriň ortarasyndaky ojaklaryň käbirleriniň
entek odam öçmändir. Burugsaşyp durlar. Köräp, tutaşjak bolup duranlaram bar.
Kä ýerde bir eýesiz galan itdir-pişik görünýär. Olaram ýat adamlara tarap
üşerişýärler-de, birdenem zym-zyýar bolýarlar. Obada boşap galan tamkepbeler,
pagsa jaýlaram az däl.
Garaňkynyň düşmegi bilen bütin Börme obasy tümlige bürendi. Ahal
obalarynyň içinde iň uly hem berk galalaryň biri hasap edilýän Börme galasy hem
üstüne dökülen ýat myhmanlardan ejap edýän ýaly ýüzüne gara perde çekdi.
Obanyň demirgazyk tarapyndaky uly bolmadyk baýryň üstünde ýerleşen iki gat
diwarly, daşy garym bilen gurşalan, ortasyndan ýalpajyk ýap akyp geçýän şol
135
galanyň öz aralarynda göz tussagy bolup barýan Dykma serdaryňkydygy baradaky
«hyşy-wyşylar» soldatlaryň arasyna ýaýrady. Olaryň köpüsi öz ýanlaryndan
Dykma serdara duýgudaşlyk bildirdiler, onuň ornunda özlerini goýup gördüler,
gynandylar. Öz ýolbaşçylary tarapyndan diplomatiýanyň iň bir ýönekeýje
düzgünleriniňem berjaý edilmeýändigini ýokuş gördüler.
Elýeterde azygyň azlygy zerarly şol gije soldatlara agşamlyk naharyň
bolmajakdygyny aýtdylar. Şondan soň, olaryň käbirleri gadagan edilendigine
garamazdan bakjalygyň gözlegine çykdylar. Daş-töwerege ýaýradylar. Hä
diýmänem bölek-bölek bolşup ot ýakyşyp oturan soldatlaryň öňünde terne
üýşmekleri peýda boldy.
Şol terneleriň biri soldat Aleksandr Iwaşowa-da ýetdi. Aç garna gökje
ternäni kirtildedip oturşyna ol şony kimiň ekendigi barada oýlandy. Kim
tarapyndan ekilip, kim-kimlere niýetlenen zady, nirelerden gelip kim-kimleriň iýip
oturandygyna haýran galmak, bilen başyny ýaýkady.
Beýleki obalara garanda Börme obasynyň has uludygyny, şeýle hem onda
pagsa jaýlaryň agdyklyk edýändigi hem Iwaşowyň synçy nazaryndan sypmady.
«Diýmek, bular oturymly bolmaly», diýip, ol içini gepletdi. Öz obasynyň
ortarasynda göz tussagy bolup oturan Dykma serdaryň içinde gopýan harasadyň
güýjüni aňynda ölçäp özi ondanam beter hopukdy.
Şeýdip, kimiň terne, kimiň öz oý-pikirleri bilen gümra bolup oturan
halatynda gala-berkitmäniň üstünden yzly-yzyna tüpeň sesi çykdy. Ullakan oduň
ýagtysynda, ýoldaşlary bilen alawagyrdy bolşup, terne gemrip oturan bir soldat çat
maňlaýyndan giren okuň zarbyna «zöwwe ýerinden galdy-da, ellerini serip çiň
arkan gaýtdy. Onuň iýip oturan ternesi «patlap» bir gyra düşdi. Ýaryldy. Çigidi
pytrady. Guma garyldy. Soldatlaryň arasynda başagaýlyk başlandy. Olar tasaşyp
ýerlerinden turdylar-da, galanyň diwaryna söýelgi tüpeňlerine ýapyşdylar. Haýsy
tarapa gitjeklerini bilmän, tüpeňleriniň nillerini garaňkylyga gezäp, iki ýana
alakjaşdylar. Käbirleri bolsa alahasyrdy bolşup ody öçürmäge başladylar.
Birdenem aýňalan ýaly boldular-da, tüpeň sesiniň çykan ýerine tarap ok atyp
başladylar. Olaryň bu hereketlerine şol oduň başynda oturan Iwaşowam goşulman
durup bilmedi. Çünki, indiki atyljak okuň kimiň niresinden girip, niresinden
çykjakdygy belli däldi.
Tüpeň sesi welin edil öňki çykan ýerinden ýene-de bir gezek çykdy. Bu
gezek bir soldat kükregini tutdy, heniz doly öçüp ýetişmedik oduň üstüne ýykyldy.
Başagaýlyk şeýle güýçli bolansoň birbada oňa üns berenem bolmady. Şeýle-de
bolsa onuň özi çabalanyp diýen ýaly otdan çykdy. Çykyşy ýalam ýerinden turdyda, alaburugsy bolup, garaňka siňip gitdi. Iwaşow oda golaý ýerde duran suwly
setili alyp onuň yzyndan ylgady. Emma basym ony gözden ýitirdi. Başga birem
136
ylgap geldi-de: «Beýtmeli däl. Ýanan adamyň üstünden suw guýmak bolmaýar»
diýip, suwly setili Iwaşowyň elinden aldy.
Onuň ok atyp duran ýoldaşlaryna tarap öwrülenem şoldy welin, berkitmäniň
beýik diwaryndan durşuna ak geýnen bir çalajan göwre asmandaka urlan guş ýaly
gollaryny kelemenledip aşak gaýtdy. Soldatlar ok atmalaryny bes edip, şol tarapa
okduryldylar. Dyrmaşyp diwaryň üstüne çykdylar. Içine göz aýladylar. Giribem
barladylar. Diwaryň daş ýüzünde ýatan çalajan göwreden başga galanyň ne içinde,
ne daşynda janly-jemendäniň ýokdugyny görüp welin juda geň galdylar. Tüpeň
sesiniň çykan ýerinde bolsa üç sany tüpeň bar ekeni. Atyjy ony diwaryň üstünde
aralaryny bäş-üç ädim edip hatara goýupdyr-da, gezek-gezegine atypdyr.
Galadan ýykylan atyjynyň halys eňki giden gojadygyny görüb-ä soldatlar
hasam haýran galdylar.
Ol goja, Garabatyr dagynyň aralap, obanam ýola salan Gurban mergendi. Öz
aýdyşy ýaly ol Dykma serdar bilen bellisini etmek üçin göçden galypdy we şondan
bäri berkitmäniň üstüne çykyp, goşunyň hökman Börmede düşlejekdigine, Dykma
serdaryň bolsa olary öz galasyna alyp geljekdigine ol berk ynanýardy. Emma onuň
bu hasaby birneme ýalňyşrak çykdy. Goşun Börmede düşledi, ýöne, Dykma serdar
myhmanlaryny alyp gala girmedi. General Lazerew hemişekisi ýaly, özi üçin
niýetlenip dikilen gara öýde ornaşdy. Ýöne, gojanyň barybir öz oklaryny boş
geçiresi gelmedi. Duşmanyň birini awlamaklygam bir peýda bildi. Şeýdibem
Dykma serdara derek soldatlary atdy.
Soldatlar ýanyna gelende gojanyň entek diridigine, göz ýetirdiler. Ýöne, goja
halymsyrap ýatmady. «Hyk-çok» edip ýerinden galdy. Entirekläp durşuna
soldatlaryň ýüzüne ýeke-ýeke seredip erbet sögündi.
─ Götüňizi bermäne barýaňyzmy, Gökdepä?
Kimdir biri: «Bu biziň iki soldatymyzy öldürdi üstesine sögünýänem ýaly-la»
diýip, duran ýerinde aýtjak boldy. Başga biri bolsa ýüzi kessir tumşygyna
ýelmemek üçin tüpeňiniň gundagyny ýokary göterdi. Ýöne, olaryň ikisinem
sakladylar. «Bu ýagdaýy generala ýetirmek gerek, belki sorag eder» diýdiler.
General ony öz ýanyna getirmekligi buýurdy.
Gojany sürekläp diýen ýaly ol ýere eltdiler. Onuň ýarasy ýeňil däldi. Şeýle-de
bolsa özüne erk etmek üçin ähli güýjüni bir ýere jemlejek bolup jan edýärdi.
Lomakin onuň bilen dilmaç arkaly gürleşjek boldy. Goja bolsa onuň näme hakda
soraýanyny biljegem bolmady-da, ýaralanan sag elini çep eli bilen tutup, «has-has»
edip durşuna ilk-ä goşun başlygynyň kimdigini sorady, bilenden soňam sag eliniň
başam barmagyny orta barmagy bilen süýem barmagynyň arasyndan çykardy-da,
generalyň gözüne golaýlatdy.
─ Me saňa Ahal!
137
Şeý diýdi-de, goja şalkydap bir gapdala ýykyldy. Şondan soň general Dykma
serdary çagyrtdy. Gojany tanaýandygyny ýa tanamaýandygy sorady. Dykma serdar
generala jogap bermezden öň gojanyň ýanyna bardy. Üstüne egildi.
─ Gurban mergen? Bu senmidiň asyl? Sen näme göç bilen gitmediňmi?
Demsaýy haýallap barýan gojany, Dykma serdaryň tanyş sesi özüne getirdi.
Ol gözlerini zordan açdy-da:
─ Men saňa garaşdym, Öwezmyrat – diýdi. – Ýöne, ajalyň menden däl ekeni,
duduwanyma gelmediň. Indi bolsa sen maňa hudaýlygyňy aýt, sen şular bilen öz
meýliňe barýaňmy ýa zoruň güýji bilen barýaňmy? Dogryňy aýtmasaň gözümi
açyp armanly giderin.
Dykma serdaryň bokurdagy doldy. Esli mahal gepläbilmän, eginlerini silkdi
durdy. Gojanyň sakgalyny, murtuny sypalady. Barmaklary bilen bu golaýlarda
päki görmedik ösgün saçlaryna timar berdi.
─ Arkaýyn gidiber, Gurban aga. Dykma serdaryň öz hinine bakyp uwlaýan
tilkilerden däldigini kim bilmese-de sen bilýärsiň ahyry...
─ Berekella Öwezmyrat. Senden tamamam şeýledi. Bir säw bilen okuma
gelen bolsaň nähak ganyňa galjak ekenim. Kyýamat eşegiň boljak ekenim.
Şol sözlerden soň goja usullyk bilen gözlerini ýumdy. Çalarak tisginen ýaly
etdi-de, jan berdi. Dykma serdar ony arkan ýatyrdy. Aýaklaryny uzatdy. Ellerini iki
gapdalyna goýdy. Egnindäki ýukajyk ýektaýyny çykaryp üstüne ýapdy. Dikeldi.
Diňe şondan soň Lomakiniň hälki soragyna jogap berdi.
─ Howwa, men bu kişini tanaýan, jenap ýanaral – gynaral. Bu biziň
obamyzyň ýaşulysy Gurban mergen. Ol meniň bilen hasaplaşmak üçin göçden
ýörite galypdyr. Dolanyp gelmämsoň meni dönükdir öýdüpdirler. – Dykma serdar
goýbermän saklanaly bäri ilkinji gezek generalyň ýüzüne dikan garady. – Mergeni
bu gije öz adamlarym bilen «myhman almaga», ertirem öz obamyzyň
gonamçylygynda jaýlamaga rugsat ber jenap ýanaral-gynaral.
General Dykma serdaryň egnine elini goýdy. Duýgudaşlyk bildirýän äheňde
gürledi.
─ Bolýa. Öz däbiňiz boýunça näme edilýän bolsa ediň. Näme kömek gerek
bolsa ederler. Men buýruk bererin. – General iki ädim ýaly öňe süýşüp gojanyň
üstüne abandy. Oňa seredip köp durdy. – Goja örän mert adam ekeni – diýende,
sözünde buýsanç alamatlary duýuldy.
Gurban mergeniň obada galanyny hiç kim duýmady diýen ýaly.
Obadaşlarynyň-a barysy göç-gon bilen başagaý. Özüniňkileri bolsa: «Ine, menem
yzyňyzdan barýan», diýip aldady. Hemmeler gidenden soňam düýn-öňňünlikde
138
sygyr dölede bukup goýan, nijembir wagt bäri ellenmän duran köneje aw
tüpeňlerini aldy-da, ilk-ä howlukman syryp-süpürdi, arassalady, ýaglady, şol
zatlary boldum edenden soňam içi-daşy boşap galan galanyň üstüne çykdy,
tüpeňleriniň hersini bir ýerräkde duşmanyň geljek tarapyna garadyp goýdy.
Oklady. Her gezek ok sürende: «büý-ä Dykmanyň paýy, bu ikisem kime nesip etse
şoňky», diýip öz-özi hümürdendi. Ähli hysyrdylardan dynansoňam ak bürgüt ýaly
diwaryň üstünde çommalyp, ýola garady oturyberdi. Hä diýmän ömrüniň tamam
boljagyny duýan ýaly şu ikiarada özüniň gysga bolmadyk ömrüni ýatlady. Seredip
otursa onuň oglan bolup oýnap ýörenem, jahyl çykyp gyz söýen döwürlerem ýapýaňyjady. Ilkinji ogla gözi düşende Aý gören gul ýaly deň-duşlarynyň ýanynda
ýyljyraklap oturşam, şol ogluň oturşygy üçin awa gidişem, birgiden käkilikdir –
ördegi, bir keýigi atyň syrtyna bökderip obanyň çetinden girişem düýnjik ekeni
asyl.
Şol zatlaryň hemmesem şu obanyň içinde bolup geçdi. Şolaryň barysyna ine,
şu gala-da, onuň içinden akyp geçýän ýalpak ýap hem şaýat. Bir döwür garrarys,
awdan galarys diýip dagy Gurban mergeniň o wagtlar oýuna-da gelenokdy. Ol şu
obanyň aýalu-erkek, haýsynyň haçan doglanyna çenli bilýär. Dykma serdaryň
doglanam şu günki ýaly ýadynda. Onuň kakasyna Mämmetnazar baý diýerdiler.
Çykymly, berimli, sahawatly adamdy. Ähli baýlygyny gysymyna gysyp,
syňragyndan syzyp çyksa-ha ýalap, çykmasa-da aç entäp ýören baýlardan däldi. Ol
pahyr bir gezek maly talananda dagyň aňry ýüzüne öwezalamana gidipdi we şol
ýerde öldürilipdi. Şol gidişlikde Gurban mergeniň özem bardy we onuň ölümine
hemmeden beter gynanypdy. Maslygyny ýat ýerde galdyrmajak bolup, ony oba
getirenem şoň özi. Tä, kyrky sowulýança hormat edip, awa-şikara-da gitmän onuň
ýerinde oturypdy. Şol wagtlar Öwezmyrat, ýagny, şu günki bir oka tabşyrmak üçin
ýoluna garap oturany – Dykma serdar ýaňy bir ylgap ýören ýortmança oglandy.
Ýöne, ol ýigit hökmünde ir ýetişipdi. Özem durşuna dogum. Şonuň üçinem ol
on üç ýaşyndan başlap, alamana gatnap başlady. Gurban mergen bilen awa gidýän
gezeklerem bolardy, ýöne, awa gidenden alamana gidäýenini kem görmezdi.
Gurban mergeni edil öz atasy ýaly gowy görerdi, sylardy. Büjnürtli kürtleriň
üstüne alamana gidilende onuň şolara ýesir düşenem Gurban mergeniň ýadynda.
Şonda Gurban mergen Öwezmyrady boşatmak üçin öýme-öý aýlanyp, öz
obadaşlaryndan pul ýygnapdy, barjamly adamlardan karz-kowal alyp ýetmeziniň
üstüni doldurypdy we Eýrana gidip, Büjnürt hany Muhammetrahym hanyň hut
özünden alyp gaýdypdy. Ýaş ýigit şonda alty aýlap zyndanda oturypdy. Obasyna
gaýdyp gelenden soň ol Gurban mergene-de, obadaşlaryna-da, karz bereb barjamly
adamlara-da köp-köp minnetdarlyk bildiripdi we Gurban mergeniňem,
obadaşlarynyňam ellerine-aýaklaryna bakman,ýaňadandan alamançylara goşulyp
139
birnäçe gezek ileri gatnapdy hem-de bary-ýogy iki aýyň içinde ähli bergilerini
üzüpdi.
Soň ol Ahalyň iň bir tanymal batyr ýigileriniň biri bolup ýetişdi. Börmäniň
hany, gerek bolan wagty dessine bir bitewi goşuna öwrülip bilýän umumyahal oba
gerçekleriniň serdary boldy. Göreşiň gurluşyna görä, Dykma serdar lakamyny
aldy. Onuň öz ýigitleri bilen hatda Hazar deňziniň ýakalarynda goş ýazdyran ors
soldatlary bilen döwdüleşip gaýdan gezeklerem bolýardy.
Ine, şolar ýaly tanymal adamy, bir wagtlarky söwer dostunyň ogluny,
şägirdini, külli Ahalyň serdaryny atyp öldürmek üçin Gurban mergen häzir onuň
geljek ýoluna göz dikip otyr. Şol zatlary aňynda aýlap oturşyna «Wah, köpeý ogly,
oka dözer ýaly kişi-hä däldir welin, nätjek-dä… – diýip, gözüne ýaş aýlady.
Hamsyksy. Derrewem özüni ele aldy. – Ýok, oňa dözmezçilik etmek bolmaz, oňa
hökman jeza bermeli? Ol hökman öz jezasyny çekäýmeli».
Howwa, ol öz etjek işiniň hakdygyna öz-özüni ynandyrmak üçin ýaňky
sözleri içinden öwran-öwran gaýtalady. Ýöne, kimdir biriniň gapdalyndan zompa
çykaga-da: «Ahow, Mergen aga, sen näme aklyňdan azaşdyňmy? Kim bolupsyň
sen uly iliň serdaryna ok atarça? Kim saňa ygtyýar berdi? Beýdip öz-özüňden
höküm çykararyňça?» – diýip üstüne gygyrmagyny, ezeneginden tutup diwardan
düşündirmegini, Dykma serdaryň hakykatdan-da bigünädigini, goşununyň arasy
bilen onuň mejbury ýagdaýda, göz tussagy bolup gelýändigini, bu etjek bolup
duran işiniň ýalňyşdygyny elinjek subut edip bermegini, soňundanam şonuň hut
şeýle bolup çykmagyny isledi. Ýöne…
…Gün mazaly agan hem bolsa, howa entek yssy. Şonuň üçinem, goja
suwsaýar. Gapdalynda duran içi suwly goňurja, gulpsuz toýun jürdegiň
bokurdagyndan tutup agzyna ýetirýär, ýekeje owurt edibem ýerinde goýýar.
Öwran-öwranam ýola garaýar. Haýy giden gurpsyz göwresine agram salýan bu
ahwalatyň basymrak başyndan sowulmagyny, häliden bäri özüne ynjalyk
bermeýän alasarmyk pikirleriniň basymrak bir ýüzli bolmagyny dileýär.
Ol öýle namazyny diwara münmezden öň okapdy we ikindi namazyny şu
ýerde okamaly bolaýsa dagy diýip, gasygy gyssap alyp barýanam bolsa, täretini
bozmazlyga çalyşýar. Çünki, şojagaz jürdekdäkiden başga onuň ýanynda suw ýok.
Dogry, galanyň içinden suw akyp dur, ýöne, ol bu wagt goja üçin elýetmez. Oňa
bu wagt diwardan düşmegem, münmegem bolanok. Sähelçe gymyldy-hereketem
duşmanyň öňde ýöreýänleriniň görmegi we gojanyň ähli meýillerini
bulaşdyrmaklary mümkin.
Emma Gurban mergen ol ýerde ikindi namazyny okamaly bolmady. Wagt
ikindi bolmazynyň öň ýany goşunyň ilk-ä dünýe-älemi tutup gelýän sarymtyl
tozany, soňam şol tozanyň asty bilen çala sudur bolup gelýän özi göründi. Kem140
kemdenem aýdyňlaşdy. Tertip-düzgün bilen gelýän goşunyň daş görnüşem, egineşiklerem, ellerindäki ýaraglaram goja üçin geň. Üýtgeşik.
Soldatlaryň hemmesi pyýada. Özlerem, diýseň ýadaw. Daşyndan
seredeniňde dabara bilen hüjüme barýan goşuna däl-de, tutulyp getirilýän ýesirlere
meýzeýärler. Soňky günleriň argynlygy olaryň başky badyhowalyklaryndan namnyşan goýmandyr. Aýaklarynda çepekmi, çokaýmy, Gurban mergen doly
anyklab-a bilmedi welin, şoňa meňzeş bir zad-a bar. Injiklerine çenli dolanan
dolaklarynyň üstünden bolsa üzük-ýoluk ýüp bilen emelsiz halda terslin-oňlyn
oralypdyr. Eşikleri derden ýaňa gatap, eginlerinden ep-esli ýokarda gabarylyp dur.
Balaklary her gezek ädenlerinde «şokur-şokur» ses edýär. Käbirleriniň
aýaklarynyň ýalaňaçdygy, gan gabarçakdygam köne awçynyň ýaşyyna bap
gelmeýän ýiti göreçlerinden sypmady. Olaryň bu bolup gelişlerini görende,
gojanyň tebigy duýgusy oýanyp, olara nebsi agyrjak boldy. Ýöne, kimdikleri, nirä
barýandyklary ýadyna düşendenem : «Gaýdyşynyňyz mundanam beter güne
düşäýediňiz-dä hern-ä», diýip olara öňküsindenem has ýigrençil garady.
Esgerleriň köpüsi Gurban mergeniň bukulyp oturan diwarynyň düýbünde
düşlediler, hä diýmänem obanyň ilersindäki bakjalyga bakan ýüwürdiler.
Gawunyň esasy hasyly sowlupdy. Sowulmadygynam her kim ýygyp, malyna
ýükläp, ýany bilen alyp gitdi. Şonuň üçinem, soldatlaryň çolpusyna terneden başga
ilen zat bolmady. Şeýle-de bolsa, olaryň bu bolup ýörüşleri Gurban mergene
ýakmady. «Hä-ä… Eneňiz ekip, ataňyz suwa ýakandyr şo bakjany… - diýip,
garaçyny bilen gyjynanda dişsiz kentlewükleri awap gitdi. – Bokurdagyňyza tegek
bolaýady-da hernä… – Ol hor, süňklek ýumrugyny şolara tarap gezedi. – Tegek
bolaram işşalla...»
Şolaryň yz ýany bilen, Gün doly ýaşmanka gelip ýeten atly goşunyň
esgerleri bolsa öz parçalanlary bilenem oňman, atlaryny doýurmak üçin
biýaralaram ýeke-ýeke sogrup alyp, düşelgä daşap başladylar. Bu ýagdaý gojanyň
garry göwnüni öňküdenem beter ynjytdy.
Goşun bolsa bölek-bölek, entegem gelip dur. Içinden gawunçylar bilen
sögüşip oturanam bolsa, gojanyň bar ünsi şol tarapda. Ol şolaryň arasyndan
Dykma serdary gözleýär. Onuň ýazzy maňlaýyndan çüýläsi, türkmene dönük
serdaryň gerek däldigini gelmişeklere subut edesi, il-güne bolsa: «tüweleme,
Gurban mergen-ä ýaşynyň soňunda iş bitiripdir, janyny orta goýup, men diýen
jahyl ýigitleriň başaryp bilmedik işini edipdir» diýdiresi gelýär.
Birdenem onuň gözi birgiden ors soldatlarynyň arasy bilen ýüzlerini sallaşyp
gelýän türkmen atlylaryna düşdi. Galanlaryny tanamasa-da, Dykma serdar bilen
Sopy hany tanady. «Be-e... bi äteňenäledem bar ekenow, oň ýanynda – diýip,
başyny ýaýkady. – Ine, ikinji ok kim üçin ekeni. Eýesiz galýany indi ýekeje ok.
141
Zyýany ýok, men onam ýele-hä goýbermen. – Goja bir zat ýzdyna düşen ýaly
«patladyp» buduna urdy. – Ýok, how, men ony bularyň iň ulusyna bererin. «Baş
bolmasa göwre läş» diýipdirler, şony alybilsem ýagynyň şu ýerden yzyna
dönäýmegem ahmal. Juda bolmasa-da şony alybilsem galanyny oglanlaryň özleri
bir zat ederler».
Howwa, goja şeý diýdi-de, hatarlanyp goýlan tüpeňleriň çep tarapkysynyň
ýanyna bardy. Ilkinji awuny nyşana aldy. Ýöne, gaýda-gaýmalaşyk goja birsyhly
päsgel berdi durdy. Bir görseň serdaryň öňüni öz ýigitleri gabaýar ýene bir görseň
soldatlar, garaz, bolanok. Kimiň näme edip ýöreni welin belli däl. Dogry, olaryň
haýsysyna degäýende-de Gurban mergeniň nebsi agyryp duranok. Näme edip,
näme goýup ýörenleri bilenme işi ýok. ýöne, oňa Dykma gerek. Dönük Dykma
gerek. Onuň indi oňa «serdar» diýmäne dilem baranok. Diýesem gelenok.
Diýmezem. Ýurduň abat wagty serdarsyran bolup, ykbaly humara goýlan günem
bagy goýnuňky ýaly ýagly syrtyny özüniňkilere tarap öwren dönüge ol hiç wagtam
serdar diýmez. Asla hiç zadam diýmez. Ine, dek häziriň özünde maňlaýyndan
otlar-da, janyny jähennem bazaryna iberer welin, bolar duruberer.
Elbetde, ony bendi eden bolaýmasynlar, diýen pikir Gurban mergeniň
aňyndan entegem aýrylanok. Gulbatyr serdaryň tä şu ýerden ugraýançalar: «Bir
emmasy bardyr» diýip, özelenip aýdan sözlerem henize çenli gulagynda ýaňlanyp
dur. Şonuň üçinem, Dykma serdaryň dolmuş ýüzi diduwanyň tegelek egremçesiniň
içine dolan wagty bir zatlar aňmak üçin siňe-siňe seredýär. Seretdigiçe-de öz etjek
bolýan işiniň ýalňyş bolaýmagynyň ahmallygyna bolan ynamy güýçlenýär. Çünki,
daşyndan görmäge Dykma serdaryň özem, ýoldaşlaram keýpihon barýana-ha
meňzänoklar. Elleri arkalaryna daňylgy bolmasa-da, billerinde ýaraglary ýok. Iň
ýamanam ýüzlerinde ruh ýok. aladaly. Ahmyrly. Daş-töwerekleri bolsa soldatdan
doly. Diýmek, olar saklawly.
Bir gezek Dykma serdaryň çep döşi nyşana gowy gabat geldi, ýöne, ol wagt
eýýäm Gurban mergeniň aňyny: göz tussag bolaýmasynlar, diýen pikir doly öz
erkine alypdy.
Oňa çenlem Dykma serdar dagyny gyssagara gurlan gara öýe saldylar. Özem
edil, goýun sanan ýaly ýeke-ýeke sanap saldylar. Sanaw wagty gapynyň her
tarapynda bir soldatyň, beýle ýanlarynda bolsa on-onki sany soldatyň dim-dik