Ýere gaçan ýyldyzlar - 15

gylyçlaryndan başga ýaraglary bolmadyk ýigitleri sähelçe salymyň içinde uly
ýitgilere sezewar etdiler. Olar ur-tut at başyny yza öwrüp gaçmak bilen boldular.
165
Şondan soň general Lomakin özüniň ýeňşe aňsat eýe bolup boljakdygy
baradaky pikirine hasam ynandy. Ol özüniň şol ynamyna şeýle bir bil baglady
welin, alys ýoldan, aryp gelendiklerine garamazdan, ol hatda goşuna bir pursatlyk
dynç bermän hem özüne kemlik saýdy we graf Borhuň ýolbaşçylygyndaky ikinji
kolonnanyň gelip ýeterine hem garaşmazdan, uly gala ýüzugra, hüjüm etmek
barada buýruk berdi.
Agyr goşun: “Ur-ra-a...» diýip, uly gala tarap yňdy. Galanyň öňündäki giň we
çukur garymyň içinde ýerleşen mergenler olary ot açyp garşy aldylar.
Şol wagt galanyň içindäki dartgynlylyk hem ýetjek derejesine ýetdi. Aýgytly
pursadyň gelendigini duýan halkyň ählisiniň diýen ňaly ünsi Diňlidepäniň üstünde,
duşmanyň geljek ýoluna garap duran mis topa tarap gönükdi. Dogry, ok ýok
diýerlik. Sanlyja. O-da gaty bir kämil däl. Şeýle-de bolsa, köpçüligiň ondan umydy
köp. Galanyň içinden top sesiniň çykmagynyň özem duşmana haýbat, goraýjylara
hemaýat bolaýmaly. Ruhlaryny götermeli. Şonuň üçinem, şol pursat Diňlidepäniň
üstündäki, daş-töweregindäki gaýda-gaýmalaşygyň adatdakysyndan has köp
bolmaly hiç kimi geň galdyrmady. Her kim duran-duran ýerinden Abdylla ussany
gyssady.
– E-eý, ussa-a! Bol, a-at!.. Geldiler!..
– Abdylla, güzlet!
– Okuňy gaýgyrma ussa aga, ok tapylar!
– Indi nämä garaşýaň? Mergenleriň bir özleri uzak saklap bilmezler olary!..
Ortadan uzynrak boýly, agajet, burunlagrak, gyrçuw sakgally, murty yhlas
bilen bejerilen, hatda sene-mene edişende-de ajymtygrak ýylgyryp gepleýän, aşaky
dişleriniň arasy seýrek bolansoň deşiginden diliniň ujy görnüp duran, Abdylla ussa
bu wagt onsuzam garabaşynagaý. O diýilýän sözler dagy gulagyna-da ilenok.
Golaýyna Ahallydan başga hiç kimi goýberenok. Oňa-da aşaklyk bilen „hüňürhüňür» edip käte bir görkezme berýär, ýöne, daş-töweregiň goh-galmagalyndan
ýaňa näme diýýänini Ahallynyň özünden başga aňşyrýan ýok. Ol ikisi
„alahasyrdy» bolup ýörüşlerine topuň kä öňüne geçýärler, kä yzyna geçýärler, käte
bolsa gapdalyna aýlanyp o ýerini, bu ýerini sypalaşdyrýarlar, syrypsüpürişdirýärler, birdenem Abdylla ussa topuň arkasynda geçýär-de, bir ýerlere
çenenip durşuna kä sag elini, kä sol elini ýokary galdyrýar, bulaýlaýar. Elbetde,
biri-birine düşüşdirler-dä, onuň goly haýsy tarapa gyşarsa Ahallam topuň nilini şo
tarapa gönükdirýär. Şonda duranlaryň arasynda gowur hasam köpelýär.
– Ana, nyşana alyp ugrady.
– Kimi nyşana alýakan –aý ol?
– Kimi bor öýdýäň, orslary.
166
– Haýsy birini nyşana aljak olaryň, Atybermelidir-dä, bir ujundan.
– Ýok how, bu olaň iň ulusyny nyşana alýa. Şony alybilseň galany hiçmişin.
– Näme bolýamyşyn?
– Galanlarynyň barysy: „Jan aga „jart» edeýin, guluň bolaýyn» diýşip,
çöklerine düşüp oturyberýämişinler.
– Aý, öňki gullarymyzy nätjegimizi bilemozok, bulary başymyza ýapalymyaý?
Şolar ýalyda Abdylla ussa olary azm urup köşeşdirmeli bolýar.
– Goýuň how, galmagalyňyzy! Çekiliň özüňizem gaýrarak! Gowus-a gidiň şu
ýerden!
Şondan soň gowur köşeşýär, adamlar çekilişýärler. Ahyram garaşylan pursat
gelip ýetýär. Diwaryň üstünde duran goraýjylaryň üçüsiniň birden telpeklerini
bulamaklary bilen, Abdylla ussa Ahalla ilk-ä topa ok sürmekligi, soňam bir tarapa
çekilmekligi buýurýar-da gapdalynda ýanyp duran otdan bir kesindini topuň
otlamyşyna degrip goýberýär. Top gümmürdäp atylýar. Gögümtil gara tüsse
Diňlidepäniň üstüni gaplap alýar. Duranlaryň barysy dumana duwlanýar. Şol
dumanyň içinden çykýan şatlykly sesler tüsse bilen bilelikde asmana göterilip,
galanyň içine ýaýraýar.
– Jana-a-a!..
– Berekella-a-a!..
– Boldy-y-y!..
– Atyldy-y-y!..
– Degdi-i-i!..
– Çynyňmy-y-y!..
– Howwa-a-a!..
– Haý, sesiňden aýlanaýyn-a-a!..
– Golaýlatma duşmany galaň golaýyna-a!..
– Bol, ýene-de at, jyzzynlap gaçsynlarla-a-a!..
Abdylla ussa deşiginden çal gyllar sallanyşyp duran egri burnuny çekgesi
zady bilen bilelikde çep tarapa towlap çekýär-de, Ahalla ikinji oky nile sürmekligi
buýurýar. Atýar. Soň üçünji oky „güwledip» goýberýär.
Indi galadakylaryň barysynyň gözi şo tarapda. Her kimem daşdan synlanyna
kanagat etmän, gelip görjekden. Aýal-gyzlaryň topar-topar bolup Diňlidepä bakyp
duruşlaryny, uçup barýan top okuna söýünçli bakyşlaryny dagy görmäne göz
gerek. Eýýämhaçan ol topuň taryham, haçan, nireden, kimden olja alnandygyna, şu
çaka çenli nirede, näme üçin saklanandygyna çenli dilden-dile, agyzdan-agza
geçdi. Duşmanyä hä diýmän gaçyp gitjekdigi baradaky gürrüňler hemmeleriň
167
göwünlerini galkyndyrdy. Diňlidepäniň üstünde iki ýana galgap, top işledip duran
Abdylla ussa şol wagt mähelläniň gözüne ertekilerdäki aždarhadan halas edýän
hyýaly gahryman bolup göründi.
Ýöne, Abdylla ussanyň köpçülige berýän hezillikli tomaşasy uzaga çekmedi.
Hä diýmän ok gutardy. Şondan soň ol özüniň ätiýaçlyk üçin häzirläp goýan
„oklaryny» atyp ugrady. Ol oklar daşyna ýagly garakeçe oralan daş böleklerinden
ybarat. Topuň sesi, tüssesi öňküleri ýaly bolsa-da, okda mejal ýok. Gidişi haýal.
Hereketini arkaýyn synlap oturmaly. Hatda öňünden sowlup ýetişmegem boljak.
Sähelçe batyr bolsaň-a öňünden çykaga-da, gapyp alyp yzyna zyňsaňam bolman
durjak däl. Barmaly ýerine baraýanda-da bittirýän goşy ýok. Pyrlampaç ýaly “Hyzhyz” edip bir duran ýerinde aýlanyp, ala burugsy bolup dur. Üstesine şol wagt
galanyň daş ýüzündäki garymlarda ýerleşen mergenlerdenem biri geldi-de:
– Abdylla aga atmaň, okuňyz barybir duşmana ýetenok. Bizden sähelçe
geçýä, mergenlere howp salýa – diýdi.
Abdylla ussa „lampa» aşak oturdy.
– Başdakylarymyz nätdi, şolar bir ýetdimi şolara?
– Ýok, olaram ýetmedi. Soňkularyňyzyň-a barysy „pat-pat» edip biziň öň
ýanymyza gaçyp dur. Zyýan beräýmeseler berýän peýdalar-a ýok. Şoň üçinem
mergenler: „Abdylla aýt, atmasyn» diýip, haýyş bilen meni ýörite iberdiler.
Şeý diýdi-de, mergenleriň wekili gelen ugruna bakan ylgaşlap gitdi.
Birdenem duşman tarapdan atgyr toplaryň elhenç „gümmürdisi» eşidildi we
onuň oky gelip edil Diňlidepäniň düýbünde ýaryldy. Birnäçe adam ýaralandy.
Ölenem boldy. Mähelle dargady. Ahallyny yzyna tirkäp Abdylla ussa-da depeden
düşdi. Onuň dişleri ýylgyrýar. Gözlerinde bolsa ahmyr, ýaş görünýär. Ol uly iliň
ynamyny ödäp bilmändigi üçin namysdan ýaňa öläýjek bolýar.
Mis top depäniň üstünde Güne gyzaryp galdy. Abdylla ussa depeden
düşenden soňam esli wagtlap oňa syn edip durdy. Ahally elini onuň egnine goýdy.
–Ýör, halypa, diwara tarap gideli, biz indi o ýerde gerek.
18. Gala ot içinde.
Asmandan yzly-yzyna inýän elhenç belany ilkinji gezek görýän sada halk
birbada aňk-taňk boldy. Esasanam çagalar, aýal-gyzlar nämäniň-nämedigine
düşünibilmän iki-baka elewreşdiler. Üstüne top oklary düşüp öýleriň ýumrulmagy,
tümleriň çöwrülmegi, içindäkileriň goş-golamlary bilen bilelikde bölek-bölek
bolup dik asmana sowrulmaklary, soňam her böleginiň bir ýere «patylaşyp»
gaçmagy ilaty elhenç düýş görýäne dönderdi. Birdenem görlüp-eşidilmedik ber168
başagaýlyk başlandy. Yzam tükeniksiz zir-zöwrançylyga, yzynda-çuwanlyga
ýazdy. Düşen ýerini oýup-opuryp, wes-weýran edip barýan güýçli partlamalaryň
nireden gelýändigini, nirä düşjekdigini bilmezlik halky hasam aljyratdy. Olar ir
bahar bagana üçin soýuljak guzularyň dar agyl içre çar tarapa urnuşlary ýaly
yzanda – çuwan bolşup, galanyň o çünkünden bu çünküne ylgaşladylar.
Yzlaşdylar. Käbirleri bolsa, haýsy tarapa ýüzlense snarýad şol tarapda ýarylaýjak
ýaly, hiç ýana-da gidibilmän, gazygynyň daşynda aýlanýan at deýin, bir duran
ýerlerinde pyrlandylar durdular. Gojalar, aýallar, elleri çagaly gelinler ellerini
asmana serişip: «Alla-a!.. Alla-a!» diýşip gygyryşdylar. Çagalar eneleriniň
eteklerinden aslyşyp aglaşdylar. «Hyk-çok» edişip öýlerinden çykan gollary hasaly
kempirler biri-birlerine tarap gybyrdyklaşyp bir üýşdüler, bir çaşdylar, ýüzgözlerini ganda-ýaş edip ýanlaryna gelen agtyjaklaryny etekleriniň aşagynda
gizlediler. Bir garry ene şol ýeri birneme howpsuzrakdyr öýden ýaly agtyklarynyň
elinden tutup, ýap-ýaňyja içinden çykyp gaýdan öýü tarap ýöneldi. Girişleri ýalam
öýleri bilen bilelikde dik asmana sowruldylar. Muny görüp beýleki kempirler
topuň oky diňe öýleriň üstüne düşýändir öýtdüler we sozanda-guýruk bolşup
galanyň ýalazyrak ýerine tarap ýumlukdylar. Gelin-gyzlaryň bir bölegi bolsa ikibaka elewreşdiler-elewreşdiler-de näme üçindir Diňlidepä tarap ylgaşdylar.
Diňlidepä ýetmänkäler öň ýanlarynda ýarylan snarýaddan ürkübem: «Waýda-waý»
bolşup arkan serpildiler. Şol tarapda-da bir snarýad ýaryldy welin, haýsy tarapa
gaçjaklaryny bilmän bir ýere üýşdilerde, elleri bilen başlaryny tutup bir çugdam
boldular duruberdiler. Üçünji snarýad şol çugdamyň dik-depesinden indi. Entek
durmuşyň gapysyndanam garamadyk, ýap-ýaňyja-da tez maral ýaly tisginişip
duran ýaş gyzlar, ýaňy bir durmuşyň hözürini görüp ugran göwüsleri ýyly süýtden
doly, çagalaryny bagyrlaryna basyşyp duran gelinler bir demde guma garyldylar.
Olaryň yz ýanyndan ylgaşlaşyp gelýän bir topbak gyz-gelinem hut şol ýagdaýa
düşdi. Olaram edil, öňküler ýaly, aňňal oragyň dişine duçar bolan mekgejöwen
palaçlary kimin, bir gez ýokary zyňyldylar-da, öňki gyzlaryň heniz ýylysam
gitmedik ganlaryndan ýaňa ganjaryp duran topragyň üstüne paşyrdap döküldiler.
Olaryň entek jan, teslim edibilmän, janhowuljyna gygyryşýan seslerini, ahynalalaryny göz görüp, gulak eşider ýaly däl. Bir çetde çalajan ýatan gelin bolsa
kime diýýänini bilmesede:
– Aýuw-w, jan doganlar! Goýuň diýiň şol kapyrlara! Beýtmesinler bizi-i! Hiç
bolmanda çagalara bir rehimleri insin-ä... – diýip, jynssyz gygyrdy. Çalaja iňläbem
jan berdi.
Onuň nalasyny goh-galmagalyň derdinden ýaňa hiç kim eşitmese-de,
Diňlidepä tarap höküdikleşip barýan eli hasaly gojalaryň iň yzdan agsaklap
barýany eşitdi. Saklandy. Jesediň ýanyna bardy.
169
– Wah, wah, Oguldöndi gelin bu senmidiň asyl... – diýip, gurak-gurak
ýuwdundy. Merhumyň gyňajynyň bir ujy bilen ýüzüni ýapdy.
– Öýe
düşeniňem-ä düýn-öňňündi seň... Wah-wah-wah... Haý, gabha pelek! Haý, ganym
duşman!.. – Birdenem goja gelinleriň leýs bolup ýatan maslyklaryna seredip
kiçijik, horja, reňki sargylt ýumrujagy bilen kükregine urup başlady. Hamsykdy. –
Wah, wah, wah! Ýaňyja açylan güller! Entek agzam açylmadyk gunçalar! Hiý,
beýle-de bir naýynsaplyk bormy? Hiý, beýle-de bir zalymlyk bolarmy? Eý, Alla!
Sen näme, göreňokmy bu bolýan işleri? Ýa ýeriňde ýurduňda ýokmuň sen? –
Şondan soň ol Diňlidepä tarap ýegşerilişip barýan gojalaryň başga bir toplumyny
saklady. – Aý, adamlar! Han-beglerden-ä indi gaýtmyşym eden ýokdur welin,
ýörüň, bolmasa özümiz baryp ýüz tutalyň şolara. Goýuň, diýeliň. Atmaň diýeliň. Iň
bolmanda tüpeň atyň welin, top atmaň, diýeliň. Asly toprakdandyr şollaňam,
erärler.
Şeý diýip, ol sözüniň jogabyna-da garaşman, galanyň günbatar derwezesine,
top oklarynyň gelýän ugruna tarap indi öňküsi ýaly agsaklabam däl-de, towsaklap
ugrady. Hamsygyşyp duran beýleki gojalaram, «hasda-has» bolşup onuň yzyna
düşdüler. «Waý, kyýamat gopdy! Waý, işimiz gaýtdy!» diýşip, onda-munda gan
eňreşip, ellerini öwsüşip ýören aýallaram olara goşuldylar.
Galany goraýjylaram, urşa gözegçilik edip ýörüşlerine diwarlaryň üstünde, kä
düýbünde, käte Diňlidepäniň üstünde görünýän Gurbanmyrat işan, Kerimberdi
işan, Berdimyrat han dagam, çar tarapa at salşyp ýören Orazmämmet han,
Hanmämmet atalyk, Gulbatyr serdar dagam birbada olaryň nirä, näme maksat bilen
barýandyklaryndan bihabar galdylar. Asla bu ber-başagaýlygyň içinde kimiň näme
iş bilen nirä, näme üçin barýanyny bilmek mümkinem däl. Ony biljek bolýanam
ýok. Her kim düşünjesine görä, öňünden gepleşilip goýulşy ýaly, öz etmeli işiniň
ugrunda ylgap ýören bolmaly.
Içiniň ähli ýaşaýjysy bilen birlikde çepbesine çöwrülen, tärimdir-uklary
çagşaşyp, burugsaşyp ýatan öýleriň, her ädimde diýen ýaly duş gelýän adam
läşleriniň arasy bilen itenekde-çomanak bolşup barýan gojalar welin, hanbeglerden, serdarlardan bidin, uly maslahatyň gelen netijesiniň garşysyna gidip
barýandyklaryny asla kellelerine-de getirenoklar. Olaryň aňlarynda bu wagt ýekeje
pikir bar: her zat etmeli welin gyrgynçylygy togtatmaly. Iň bolmanda urşuň
usulyny üýtgetdirmeli. Ýogsam, halk bu boluşda ýeňşe-hä däl, hatda ýeňlişe-de
ýetip bilmez. Barysy ýer bilen ýegsan bolar. Ýagdaý şu gidişine gitse, goşun ýenede iki günden içinde adam jesetlerinden başga janly-jemende galmadyk boş gala
girer.
Şu niýet bilen ylgaşlaşyp barýan gojalar derwezeden başly-barat, yrgyldaşyp
çykdylar-da,
iki
ellerinem
ýokary
galdyryp:
170
– Ama-an!!!... Ama-an!!!.. – diýşip, goşuna tarap ysgynsyz sesleri bilen
jynssyz gygyryşdylar.
Gojalaryň öňüne düşüp gaýdan ýaşulynyň jowur ak köýnegini çykaryp, dikdepesinde galgatmagy bilen, beýigiň üstünde duran Lomakin atyşygy bes etmekligi
buýurdy. Top sesleri tapba kesildi. Ýaşuly öňe çykdy-da, gyryljak, naýynjar sesi
bilen:
– Baýarlar! Top atmaň! Biz boýun egýäs! – diýip gygyrdy.
Onuň sözlerini generala terjime etdiler. Hamala urşuň togtadylmagyna
gynanýan ýaly Lomakin bir salym sesini çykarman, böwrüni diňläp durdy-da,
tutuksy ses bilen:
– Boýun egýän bolsalar baştutanlary gelsin – diýdi.
Oňa çenli diwaryň üstündäki ýigitlerem nämäniň nämedigine düşündiler-de,
gojalara tarap ýumruklaryny düwşüp gygyryşdylar, erbet-erbet sögünişdiler, hiç
hili egilşigiň bolmajakdygynyň, söweşiň dowam etdiriljekdiginiň alamaty
hökmünde ýalaňaç gylyçlaryny depelerinde bulaýlaşdylar. Onuň bilenem
kanagatlanman, ylgaşlap aşak düşdüler-de, hemmesini bilelikde öňlerlerine salyp,
südenekleşdirip alyp gitdiler. Eltip gala saldylar. Olary derwezäniň iç ýüzünde
galdyryp, gojalar bilen deňine dyzaşyp duran aýallary galanyň demirgazyk
çüňküne tarap kowdular. Sypaýyçylyk bilen olara-da käýindiler. «Baryň, özüňize
buýrulan iş bilen boluň, goşulmasyz ýere sokulmaň» diýdiler. Henizem öz
talaplaryny gaýtalaşyp uly goh turzup duran gojalary eýýämhaçan at derledip ýetip
gelen Berdimyrat hanyň öňüne tarap itekleşdirdiler. Oňa çenli Gurbanmyrat işan,
Kerimberdi işan, we hersi öz bellenen ýerlerinde, ýigitlerine ýolbaşçylyk edip
ýören beýleki batyrlardyr-serdarlaram at segredişip geldiler. Ýüzüni kese sowup,
bokurdagyny «harladyp» bir ýerden Garly gaýşagam peýda boldy. Ol özüni saklap
bilmän, duranlaryň daşyndan birnäçe gezek aýlandy. Gojalara gyýa-gyýa seretdi.
Dişini gyjady. Ýaşulylardan öňürti bir zat diýmekden zordan saklandy.
Diwardan düşüp gojalary gala salan ýigitler ekabyrlara bolan işi düşündirdiler.
Kerimberdi işan özüni parahat saklap durşuna gojalara ýüzlendi.
– Ýeri, bu näme etdigiňiz boldy? Kim sizden şeýdiň, diýip haýyş etdi.
Agsak goja ýene-de öňe saýlandy.
– Beýtmekligi bizden ýagdaý haýyş etdi. Has dogrusy talap etdi. Bigünä
adamlaryň nähak dökülýän ganlary, ýaş maşgalalaryň ardurja gidip duran ruhyjanlary talap etdi. Sebäbi, siziň munyňyz uruş däl, Kerimberdi, gyrgynçylyk.
Bizem köp gowgalary başdan geçiripdik, ýöne, bular ýaly ahwalaty görmedik.
– Goja saňňyldap duran horja elini galanyň içine tarap aýlap goýberdi. – Suw içim
salymyň içinde gassaphana dönd-ä myň içi. Tekäň tohmuny tüketmejek bolsaňyz
çykyň-da, ýaraşyň! Urşy bes ediň!
171
Häliden bäri bir zat diýjek bolup, çemelenip, çemini tapman duran
Gurbanmyrat işan tolgunmakdan ýaňa sesini, daýaw göwresini ondanam beter
sandyradyp zordan gepledi.
– Söweş gurbansyz bolýan däldir, Pirli.
– Ony bizem bilýäs. Bizem şu ýaşymyzy heleýlerimiziň etegine bukulyp
geçiremizok. Çapandyrysan, çapylandyrysam. Başa näme gelse özümiz görendiris.
Beýdip halky gyrgyna beren däldiris, munda welin, uruşýandan uruşmaýan köp
gyrylýa. Iň bolmanda ýesir beriň bulary şolaryň eline, ölmän galsalar ahyr bir gün
çykarlar bir ýerden. Ýa-da baryňyz daşary çykyň-da açyk meýdanda urşuň.
Beýdip, gala bukulyp ýalandan watançysyraşmaň-da, çagalaryňyzy, aýallaryňyzy,
ata-eneleriňizi duşmanyň öňünden çykyp goraň.
Pürli aga diýilýän ýaşuly şeý diýenden Garly gaýşyk gylyjyny syrdy-da
leňňeç ýaly ýanyn ýöräp şoňa tarap omzady.
– Häý, binamys doganyňy ...keýin – diýip, ýaşulynyň üstüne topuldy.
Kerimberdi işanyň daýaw göwresi onuň öňüni kesdi. Ýöne, Garly gaýşak oňa baş
bermedi. Diňe Orazmämmet handyr-Gurbanmyrat işanyň ara düşmegi bilen ol
pyçaga gelen düýe ýaly «bar-bar» bagyryp yza çekildi. Gylyjyny gynyna saldy.
Ýöne, köşeşmedi. – Seni indi öz elim bilen kerçemesem bolmaz, dönük doganyňy
...keýin – diýip, birsyhly Pirli aga tarap ümzük atdy durdy. Ol diňe Gurbanmyrat
işan sesine bat berip:
– Ahow, Garly! Bu nätdigiň boldy bi, ulyny-uly bilmän, kiçini-kiçi bilmän,
birtopar abraýly adamlaryň ýanynda porsap, özüňi öňe atyp dursuň. Aslynda-ha
seniň şu bolşuň türkmençilikden çen tutsak Pirli dagynyň şu eden işindenem
gabahatdyr –diýmegi bilen köşeşdi. Azm urmasyny goýdy.
Ýöne, Pirli aga barybir Garly gaýşagyň ýaňky sözüni jogapsyz goýmady.
– Kerçejek bolsaň ho-onha, daşarda kerçär ýaly kelle kän. Özlerem negözel
çyparja kelleler. Men bolsam sen ýaly dili bilen, onda-da biri-biriniň kellesini
kerçejek bolup dyzaşýan öýe batyrlaryň däl-de, uruşmaýan halkyň gürrüňini edýän.
Şolaryň gyrlyp gutararyndan gorkýan. Aýallaryňyzy, çagalaryňyzy gyrdyryp alan
ýeňşiňiz kime gerek? Onam siz ýa aljakdan ýa almajakdan... onsoňam bilip goý...
Men... Men... Men däl-de, kim halky şu galaň içine ýygnan bolsa şol dönükdir...
sen özüň dönüksiň... Seniň ýalylar dönükdirler...
– Biz indi şu ýola düşdük, Pirli – diýip, Kerimberdi işan henizem şol bir
parahat äheňini bozman söze başlady. – Gala girmekligi halkyň özi maslahat etdi.
Uruşmaly diýen karara gelenem şol. Üstesine ol antam içdi. Indi ol ýeňse-de,
ýeňilse-de, gyrsa-da, gyrylsa-da urşaýmaly. Başga ýol ýok. Sen, halk gyrylýa.
ýigitler urşanok, diýýäň. Emma bu ýalan. Ynanmasaň baryp-da mergenleriň
garymyny göräý. Diwarlaryň düýbüne seredäý. – Kerimberdi işan uludan demini
172
aldy. – Elbetde, ýagdaý ýaman. Ýöne, her zadyň öz düzgüni ba. Urşa ýolbaşçylyk
edip ýören adamlar barka siziň beýdip ýörmäňiz bolanok. Ýaraşyk etmelem bolsa
urşy dowam etdirmelem bolsa meseläni şolar çözmeli.
Işan aganyň ýaňky sözlerinden soň Pirli aga-da birneme köşeşen ýaly boldy.
Birdenem gurbaty gaçan dek aşak çökdi. Ysgynsyz gepledi.
– Düzgünden çykan bolsak bizi bagyşlaň, Kerimberdi. Ýöne, ýene bir gezek
aýdýan, gürrüň bu ýerde uruşmaýan halk barada barýa. Onsoňam men şu
diýenlerimi siz iru-giç etmeli borsuňyz. Ýöne, giç bor.
Kerimberdi işan bereketli ýüzüni Berdimyrat hana tarap öwürdi. Berdimyrat
han hem-ä ýaşulylaryň ýanynda edep saklap, hemem endigine görä ýuwaş gürledi.
– Ine, biz häzir siziň teklibiňizi ara alyp maslahatlaşarys, Pirli aga, çözeris.
Ýörüň, isleseňiz özüňizem gatnaşyň. Ýa-da araňyzdan birini goşuň.
– Maslahat öň edildi, han!.. – diýip, Garly gaýşak indi Berdimyrat hana tarap
gyýa garady. Ony beýleki ýaşlaram alyp göterdiler. Bu Garly gaýşagyň hyjuwyny
hasam artdyrdy. – Özem telim gezek edildi. Hemmesinde-de «uruşmaly» diýen
netijä gelindi. Muny ýaňy işan aga-da aýtdy. Indikiňiz näme, biz-ä
düşünibilemizok.
Ýöne, bu gezek oňa gulak asanam bolmady. Hemmeler sessiz-üýnsiz
ekabyrlaryň yzlaryna düşdüler. «Hyk-çok» edip ýerinden turan Pirli aga-da şol
tarapa ýöneldi.
Ekabyrlar welin uzaga gitmediler. Bir gyra çekildiler-de, dik duran ýerlerinde
meseläni maslahatlaşmaga başladylar. Pirli aganyň we onuň ýany baran bilen
ýaşulylaryň ýer depip garşy bolmaklaryna garamazdan, maslahat urşy dowam
etdirmeli, diýen karara geldi.
Şol habary alyp, diwaryň üstündäki ýigitleriň özleri ok atýançalar, patyşa
goşuny tarapyndan ýaraşygyň düzgüni bozulmady.
Goşunyň içinde öz ýoldaşlary bilen göz tussaglygynda oturan Dykma serdar,
duşmanlar galany topa tutup ugran pursatlaryndan başlap onuň içindäki heýhadyň
derejesini duýdy. Şonuň üçinem, ol daş-töweregini gallaşyp duran kazaklary o ýan,
bu ýan zyňyşdyryp Lomakiniň ýanyna ylgady. Boýun egmek barada gepleşik
geçirmek üçin özüni gala goýbermeklerini haýyş etdi. Emma täzeje etiň ysyny alan
aç arslan kimin dolup-daşyp duran goşunbaşlygy ony diňlemegem islemedi. Iň
soňkyja umydy puç bolan serdar telpegini ýere bulap urdy-da, üstüne çökdi.
Derrewem galdy. Alahasyrdy bolup ýene-de Lomakine tarap ugrady. Depejigiň
düýbünde durup özüniň diňlenmegini haýyş etdi. Ýöne, onuň özüne ünsem
bermän, top oklarynyň diwarlardan geçip, galanyň içinde elhenç ses bilen
ýarylyşyna guwanç duýgusy bilen bakyp durşuny görüp yzyna öwrüldi. Aşak
173
bakyşyp, ýer dyrmalaşyp oturan Sopy hanyň we beýleki nökerleriň ýanyna bardy.
Elini gala tarap uzadyp başyny ýaýkady, bir zatlar diýjek boldy. Synyny silkip
eýläk, beýläk öwrüm etdi. Emma gepläp bilmedi. Diýere söz tapmady.
Sopy han ýuwaşlyk bilen ýerinden turdy. Üstüni-başyny kakyşdyrdy.
– Öwezmyrat, birimiz gaçmana synanyşaýsak nädýä... Iň bolmanda düşen
ýagdaýymyz-a mälim edibilerdik.
Dykma serdar bir salym böwrüni diňläp durdy.
– Onda bir ýeňilräk ýigitleriň biri synanyşaýsyn.
Sopy hanyň nökerlerinden Ýagmyr atly çepiksiräk hem çakganja bir ýigidi
saýlap aldylar. Ol ýigit hamala eýýäm gala baryp, bar zady özüniňkilere habar
beren ýaly, gözjagazlaryny ýyltyldadyp, dodaklaryny ýalady. «Baransoň oňa eý
diý, muňa beý diý», diýip, daş-töwereginden edilýän sargytlara dagy: «Bor, bor...
hoş-hoş... bilýän-bilýän...» diýip, howlukmaç jogap berdi-de, saklawlaryň
başagaýlyklaryndan peýdalanyp, basymrak ol ýerden daşlaşmak bilen boldy. Ýörüş
başlanaly bäri ýükli düýelere kerwenbaşylyk edip gelýän türkmenleriň biridir
diýdirmek üçin, eline bir gulaç ýüpem aldy. Pişik basyşyny edip, rezerwe duran
atly otrýadyň ýeňsesine aýlandy. Şol ýerde olaryň öz atlaram saklanýardy. Ýagmyr
öz atynyň ýanyna bardy-da, usullyk bilen aşak çökdi. Ýüpüni çözdi. Birdenem ete
bokjek pişik ýaly bir düýrmek boldy-da, özüni atyň üstüne zyňdy. Ýöne, näme
üçindir atyň başyny gala tarap dňl-de, guma tarap öwürdi.
– Bu näme etdigi boldykan-aý myň... – diýip, Sopy han nägile seslendi. –
Düýbünden ters tarapa tutduraýdy-la...
Dykma serdar içki howsalasyny bildirmezlik üçin, dişinden syzdyryp, arkaýyn
gürledi.
– Dogry etdi. Gala tarap gaçsa ho-ol ýere-de ýetibilmez. Bumat hemmesiniň
gözi şo tarapda. Ýeňse bolsa boş. Soň gumuň içi bilen aýlanyp gelmek oňa kyn
düşmez.
– O-da dogry. Ýöne, mazaly arany açýança aty idip gitmelidi. Indi ony basym
duýarlar.
Sopy hanyň diýşi ýaly boldy. Ol sözüni soňlap-soýlamanka rezerwde duran
dragunlar gaçgagyň yzyndan başly-barat atyp başladylar. Ýöne, urup bilmediler.
Oňa çenlem Ýagmyr mazaly arany açdy. Sopy han ýeňillik bilen dem aldy.
– Ind-ä gutulaýdy gerek.
Dykma serdaram uludan demini aldy. Beýleki nökerlere-de jan giren ýaly
boldy. Olar: «Häý, şüý-ä bolaýdy-da – bolaýdy», «Oňaraýdy-da – oňaraýdy»
diýşip, süýji-süýji gultunyşdylar, bir Sopy hanyň, birem Dykma serdaryň ýüzüne
seredişip ýyljyraklaşdylar.
174
Ýöne, olaryň bujagaz begençleri uzaga çekmedi. Üç-dört sany soldat gala
garap duran toplaryň biriniň nilini Ýagmyra tarap öwürdi-de, yzly-yzyna boşadyp
goýberdi.
Ýagmyr göz-açyp ýumasy salymyň içinde münüp barýan alny sakar mele aty
bilen bilelikde tozana garyldy. Gaýdybam görünmedi. Hatda tozan sabandan
soňam ne aty ne özi hiç biri görünmedi. Dykma serdar: «Wah!..» diýip, buduna
urdy, hyrçyny dişledi. Sopy han başyny tutup aşak çökdi. Nökerler Ýagmyryň
giden ugruna garap, duran-duran ýerlerinde doňup galdylar.
Bu wakadan soň olary goşunyň iň yzky hatarlaryna eltdiler. Saklawlaryny
güýçlendirdiler. Atlaryna seretmekligi soldatlara tabşyrdylar.
Dykma serdar welin şondan soň däliräne döndi. Bir oturdy, bir turdy. Birde
top oklarynyň gala düşüşini görmejek bolup beýlesine baksa, birde
«gümmürdisini» eşitmejek bolup gulaklaryny tutdy. Käte telpegini çykaryp
kellesine ýumruklasa, käte sakgalyny ütdi. Iki-baka tasap ýörşüne bir zatlar diýip
pyşyrdady. Samrady. Öwran-öwran generalyň duran ýerine tarap dyzady. Her
gezegem öňüne böwet bolan kazaklardan geçibilmän yzyna döndi. Durup-durup
kükregine urdy. Gapdallaryny sermenip, baryp-ha Bendesendekäler elinden alnan
ýaraglaryny gözledi.
Onuň bu gözgyny ýagdaýyna hatda kazaklaram garaçynlary bilen gynandylar.
Ony beýle jepalara sezewar edýändikleri üçin, daşlaryna çykarybilmeselerem, öz
ýanlaryndan goşun başlyklaryna nägilelik bildirdiler.
Bu ýagdaý hemmelerdenem beter, ýöriş başlanaly bäri öz hökümediniň
türkmenler babatdaky beýle ýowuz syýasatyny oňlaman gelýän Iwaşowy
darykdyrdy. «Bar, tekeler bir yzagalak, nadan halk ekeni diýeli, a biz näme? Biz
dünýä belli döwlet ahyry. Galyberse-de şu adamlar ilçi bolup gaýtjak wagtlary
bizde ilçiniň eldegrilmesizligini kepilledirýän düzgüniň bardygyna bil baglandyrlar
ahyry. Ýok, biziň munymyz bolmaýar. Biz uly döwlet bolup, döwletsiz halkyň,
onda-da onuň haýsydyr bir kiçijik taýpasynyň öňünde gadymdan gelýän halkara
düzgünini bozýas. Güýjümiziň rüstemdigini görüp durkagam ejizlik edýäs. Bu
biziň gaýry ýurtlaryň öňünde öz-özümizi masgaraladygymyz bolýar.
Basybalyjylygymyzyň üstüne diýdimzorlugam etdigimiz bolýar. Dogry, urşy bir
başlanyňdan soň ýeňiş üçin eliňden gelenini etmeli, oňa söz ýok, ýöne, ol ýeňiş
arassa, mert ýeňiş bolmaly. Beýle namartlyk welin hiç bir kada-kanuna dogry
gelenok...»
Iň bärkisi Çurkin näme, şo-da Dykma serdar tussag edileli bäri oturan-turan
ýerinde:
– Bu ýagdaý Orsyýet ýaly uly döwletiň adyna ysnat getirýär ahyry – diýip,
jibrinip ýör.
175
Dogry, Pirli aga başlyklaýyn gojalaryň aman dileşip galadan çykmaklary,
atyşygyň togtamagy Dykma serdaryň ýaňy bir sönüp ugran umyt uçgunjyklaryny
täzeden köretdi. Gepleşikleriň netijesine sabyrsyzlyk bilen garaşdy. Ekabyrlaryň
hälem bolsa, ýagdaýa boljak işe göz ýetirenlerinden soň bir ýaraşyga ýüz
urmaklaryny, urşy togtatmaklaryny isledi. Emma, bilşimiz ýaly onuň garaşýan
netijesi çykmady. Atyşygyň täzeden başlanmagy ony urup-ýaryp ýene-de
generalyň ýanyna barmaga mejbur etdi.
Emma Bendesenden bäri dilmaçlyk edip gelýän dagystanly ýigit bir ýerden
ylgaşlap geldi-de, generaldan daşlaşdyrmak üçin, ony gödeklik bilen bir gyra
itekläp ugrady. Dykma serdar:
– Çek eliňi-i!.. – diýip, hökümli gygyrdy. Soň özüne ünsem bermän duran
generala ýüzlendi. Hanasyndan çykara gelen gözlerini tegeläp titir-titir edip
durşuna sandyraýan elleri bilen sakgalyny gysymlady. – Şundan şuýana size tarap
ýan bassam, kelamyllan-a ara goşmaýyn welin, ine, şu sakgalymdan ant içýän...
Dilmaç onuň sakgalynyň ujundan tutdy. Birki ýola bat bilen çekdi.
– Şu sakgalyňdanmy? Hä? Şu sakgalyňdan ant içýäňmi? Sakgal bormy
mundanam bir, sübse ýaly...
Dykma serdar onuň iki bykynyndan tutaga-da, dik depesine göterenini bilýär,
ýöne, pylçap ýere uranyny, üstüne münüp hekirtmeginden alanyny welin bilenok.
Telim gezek guşagyny sermenenden soň ol:
– Wah, damagyny çalara gök demirem ýok-da – diýip, edil aýagyna pürs
çümen aýy ýaly arlady. Dilmajyň bokurdagyny öňküdenem has berk gysdy.
Kazaklar dilmajy ölümiň öýünde serdaryň elinden aldylar. Bu ýagdaýy synlap
duran Lomakin kazaklara:
– Tussag ediň!.. – diýip, gygyrdy. – Hemmesini tussag ediň!.. Öý tussagy
ediň! Çykarman saklaň...
Şol pursata çenli ors goşunlarynyň arasynda göz tussagy hökmünde saklanyp
gelinýän türkmen ilçileri şondan soň hakyky ýesirlere öwrüldiler.
Äkidip barýarkalar, Dykma serdar top oklarynyň zenzelesiniň arasy bilen,
generala şu sözleri aýtmana ýetişdi.
– Sen namartlyk etdiň, gynaral. Seň ýeke bir özüň däl, alyp barýan
syýasatyňam, uruş tärleriňem namart. Sen bu hossarsyz, ejiz halky hiç bir düzgüne
sygmaýan usullar bilen gyrmakdan, şu gyrgynçylyk üçin hiç kimden zowal
bolmajakdygyny duýmakdan ýaňa keýp alýaň. Emma, bilip goý, türkmen gurtdur.
Onda-da çöl gurdudyr. Ol saňa aňsat el bermez. Ýalam bolmaz. Alla bizlik bolsa ol
seni mensizem alar. Şiri-derga ýar bolsa sözüm ýerde galmaz, işşalla!...
176
Atyşygyň täzeden başlanmagy bilen, galadakylaryň arasynda ýene-de erewdeberewlik, yzanda-çuwanlyk başlandy.
Amanat janyny ajala ardurja aldyrasy gelmedikleriň birnäçesi, soňky
maslahatyň gelen kararyna garamazdan, barybir galany terk etmekligi ýüreklerine
düwdüler. Ol hereketiňem guraýjylary Pirli aga başlyklaýyn şo-ol, öňki gojalar
bolup çykdylar. Olar öz diýenini edäýjek adamlaryň, hususan-da ýakyn
garyndaşlarynyň çagalaryny, aýal-ebtat, garry-gurtusyryny galadan, has takygy
gyrgynçylykdan alyp çykmaklygy öz öňlerinde maksat edip goýdular. Ýigitler
welin, goý, urşubersinler. Ol olaryň borjy. Köpçüligiň gelen karary olar üçin
kanun.
Hä diýmänem gojalardan, aýallardan we çagalardan ybarat birgiden bosgun
galanyň Aşgabat ýoly tarapyndaky derwezesinden hiç hili goragsyz, soguşyp
çykdylar. Emma patyşa goşunynyň ýolbaşçysy eýýäm galadan bir adamy hem diri