LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ýere gaçan ýyldyzlar - 04
Total number of words is 3724
Total number of unique words is 2035
31.9 of words are in the 2000 most common words
45.1 of words are in the 5000 most common words
52.1 of words are in the 8000 most common words
seňkildeşip gelýän iki sany gara it hem jöwzanyň pidasy boldy.
34
Bu ýoluň iňňän agyr hem hupbatly boljakdygyny, ähli zadyň edil çak edilişi
ýaly ýeňillik bilen ele gelmejekdigini soldatlar indi aňyp başladylar.
Şolar ýaly oý kiçijik hem tagaşyksyz göwresini ulurak garagyň kölegesine
sokup, içegeleriniň jugurdysyna diň salyp ýatan Iwaşowyaňam aňyndan sowa
geçmedi. Dini-ygtykada ynanýandygyna görä, bu zatlaryň sebäbini ol bigünä
oturan halkyň üstüne başlanan ýerliksiz ýörişi Hudaýyň halamandygyndan gördi.
Onuň göwnüne Biribar şol wagt tekeleriň tarapynda ýaly bolup göründi.
7.Gökdepedäki maslahat
Goşunyň Çekişlerden çykyp Ahala ugrandygy baradaky habar gelip
ýetenden soň Ahalyň han-begleri, serdarlary maslahat üçin gyssagly suratda
Gökdepä, Nurberdi hanyňka ýygnanadylar. Nurberdi hanyň syrkawlygy sebäpli
henizem Marydan gelmändigi üçin, maslahaty bu gezegem onuň ogly Berdimyrat
han alyp barmaly boldy.
Dykma serdar, Gulbatyr serdar, Orazmämmet han, Hanmämmet atalyk ýaly
gala hanlary, oba serdarlary, Gurbanmyrat işan, Kerimberdi işan kimin din
wekilleri bilen bir hatarda maslahata Gönübek, Tilkiçi şahyr ýaly il içinde sylanýan
gepi-sözi han-begleriňki bilen deň-derejede diňlenýän bagşy-sazandalardyrşahyrlar, Gara batyr, Jyýky batyr, Ruhy batyr Ahally ýaly ýaş, edermen ýigitlerem
gatnaşdylar. Hakyda molla ýarawsyzlygy zerarly gelip bilmedi. Ol köpçüligiň
geljek karary bilen ylalaşjakdygyny aýtdy. Içeriniň darlyk edendigi sebäpli
ýaşlaryň köpüsi öýüň daş-töwereine üýşdiler.
Maslahat öňküden giň hem has çynlakaý boldy. Gürrüňiň iňňän ähmiýetli
mesele barada gitjekdigini ýygnananlaryň ýüzleriniň tutuklygyndanam aňmak
bolýar.
Nahar-şor iňlip, töwür galdyrylandan soň, daşyndan seredeniňde uly gyz
ýaly edepli görünýän, ýuwaştap, her bir sözüni howlukman, däne-däne edip
düşnükli gepleýän, göwresi gamçy ýaly syrdam, boňny dutaryň sapy dek uzyn,
nepisje gara murty inçe hem akýagyz ýüzüne gelşik berip duran Berdimyrat han
hemişe wajyp bir zat aýtjak bolandaky eden endigine görä çalarak ardynjyrady-da,
çep dyzyny gobsundyryp goýberdi, soň arkan gaýyşdy, gözlerini gypyrjykladyp
eginleri üstaşyry taýly gezek daş-töweregine seretdi.
– «Başlaber», «Aýdyber
Berdimyrat han» diýen ýaly kimden çykandygy belli bolmadyk, başly-barat
sözlerden soň ýaş han şeýle diýdi: - Köpden bäri böwrümize sanjy bolup duran
tikeniň ýarasy iriňledi. Ol indi ýaryljak bolup dur. Köpden bäri deňziň boýunda
35
bäri garap, käte bir guňrugyny «tarpyldadyp», haýbat atyp ýatan aždarhanyň agzy
Ahala tarap öwrýldi. – Berdimyrat han sesini ýuwaşadyp, öňküsindenem asuda
gürledi. – Gürrüňiň näme hakda barýandygyň-a bilýänsiňiz, adamlar. Näme üçin
çagyrylandygyňyzam aňýansyňyz. – Ol ellerini ýere diräp biraz yza süýşdi. –
Indem näme, söz sizden. Kimde nähili teklip bar bolsa çekinmän aýdybermeli.
Tutuş ýurduň, halkyň ykbaly şu maslahatyň çözgüdine bagly. Hakyda mollanyňam
aýdany şol. Bir bada elhenç dymyşlyk emele geldi. Soň oturanlaryň barysy birden
Gurbanmyrat işan bilen Kerimberdi işanyň ýüzüne seredişdiler. Ol ikisem esli
wagtlap biri-birleriniň ýüzlerine seredişip oturdylar. Ahyram Kerimberdi işanyň
daýaw göwresi yraň atdy. Dodaklary çalaja gymyldady.
Gurbanmyrat, sen özüň başlaý öňürti.
Gurbanmyrat işan «bor» diýen ýalam etdi-de, şondan soňam esli wagtlap
sesini çykarman aşak bakyp oturdy. Birdenem çalt-çalt hem aýgytly gürledi.
Maslahat-a näme, Berdimyrat han, öňki gezekki Aşgabat maslahatynda-da
jemleniberipdi. Şonda ine, şu oturan adamlaryňam köpüsi bardy. Hemmeler
biragyzdan: boýun bolmaly däl, uruşmaly, diýdiler.
Dogry şol! – diýip, ýaş batyrlary daşyna üýşürip oturan Garabatyr
dogumly çykýan ýogyn sesi bilen «gübür-gübür» etdi.
Maslahat Aşgabatda
jemlendi. Indi bize diňe uruş hereketleriniň gürrüňini edäýmek galýa. Başga
maslahat ýok. Kim nämä ýolbaşçylyk etmeli, kim nireden çozmaly, kim-kimler
bukuda durmaly, atlylar nähili hereket etmeli, pyýadalar özlerini nähili alyp
barmaly, ine, şu zatlary takyklamaly.
Ýaşlaryň hemmesi diýen ýaly Gara batyryň aýdanlaryny alyp göterdiler.
Dogry!
Köp çekeleşip oturmagyň geregi ýok!
Maslahat belli, uruşmaly!
Boňun egmeli däl.
Getirmeli däl duşmany şu tapraga.
Muny eşidip, öýüň daşynda gum ýassanyşyp ýatan ýigitlerem ýanbaşlarynyň
gumuny kakyşyp ýerlerinden galdylar.
Duşmany diňe ýarag bilen garşylamaly!
Başga gürrüň ýok!
Ýaşlaryň ýaşulylardan öňürti öňe omzaşyp oturmaklary köplere ýaramady.
Muny esasanam ýaşulylaryň özleri gaty gördüler. Olar aşak bakyp oturyşlaryna
ýaşlara tarap göz astyndan gaharly seredişdiler, nägile halda ardynjyraşdylar,
başlaryny ýaýkaşdylar. Kimdir biri ýaşulylar gepläp bolman ýaşlara söz bermeli
däl, diýen teklibi girizjek boldy. Ýöne, başlyklyk ediji Berdimyrat han geňeşiň deň
36
hukuklydygyny, kimiň haçan gepläsi gelse hakynyň bardygyny aýdyp, ol teklibi ret
etdi. Şeýle-de bolsa, ýaşlara mümkin boldugyça sypaýyçylygy saklamaklygy
tabşyrdy. Duýduryş berdi. Soňam Gurbanmyrat işanyň ýüzüne seretdi.
Gurbanmyrat işana ýüzlendi.
Dowam ediberiň işan aga.
Men aýtjagymy aýtdym. Çözgüt öňki. Uruşmaly. Köp gepläp ýa çekeleşip
oturandan peýda ýok. – Ol Kerimberdi işana seretdi. – Galanynam näme, ine
Kerimberdi aýdar.
Kerimberdi işan özüne mahsus bolan agraslyk bilen esli wagt aşak bakyp,
sesini çykarman oturdy. Soňam usullyk bilen, başyny galdyrdy.
Meňňem, pikirim şol. Duşmany ýurda goýbermezlik. Dogry, güýç deň
däl, ýöne gelinen çözgüt şol.
Berdimyrat han bir ýerde çogdum bolup oturan han-beglere tarap seretdi.
Işan agalaryň, ýaş batyrlaryň sözün-ä eşitdiňiz. Hany, siz özüňiz näme
diýýäňiz?
Olaňky belli, Berdimyrat han. Olar öňki gezegem uruşmaly däl, diýdiler.
Bu gezgem üýtgeşik gep aýdaslary ýok – diýip, Garabatyr söz berilen adamlardan
öňürti dillendi.
Goý, ýene bir gezek aýtsynlar. Öňki maslahat bilen bu maslahatyň
tutumam deň däl, derejesem. Ähmiýetem uly. Öň bir adama gelen hat ara alnyp
maslahatlaşylan bolsa, bu gün ýetip gelýän ýagynyň maslahaty gidip dur. Uly iliň
ykbaly çözýljek bolup dur. Onsoňam belki, adamlaryň pikirini üýtgedini bardyr..
Goşmaça bir zat diýjekleri bardyr...
Aý, hatam bolsa, petegem bolsa aýdybildiler-le şo gezek aýtjaklaryny –
diýip, Gurbanmyrat işanam Garabatyry goldady.
Megerem gaharyny ýuwdan bolsa gerek, Kerimberdi işan uludan ýuwdundy.
Onda-da aýtsynlar, Gurbanmyrat, Berdimyrat dogry aýdýar, geňeşiň
düzgüni şeýle.
Berdimyrat han oturan ýerinde çalaja gozganjyrady-da, ýene-de han-beglere
ýüzlendi.
Aýdyberiň adamlar, söz sizden. – Soň ol Dykma serdara tarap baş atdy.
– Öwezmyrat aga, siz başlaýyň.
On üç ýaşlaryndan başlap alamançylyk edip ugran, telim gezek TähranMaşat ýollaryny, Nardyny, Büjnürdi, Goçandy çapyp külli Eýrany dada getiren,
Nurberdi han hanlar hany edilip belleneli bäri Ahalyň baş serdary hasap edilýän,
Börme hany Dykma serdar lakamly Öwezmyrat batyr edermenligi, çaparmanlygy,
batyrlygy, güýçli serkerdeligi bilen ýeke bir Ahalda ýa türkmen topragynda däl,
37
eýsem Eýran, Hywa, Buhara ýaly goňşy döwletleriň arasynda-da, on ýyla golaý
wagt bäri Hazaryň gündogar kenarynda, Krasnowodsk berkitmesinde ornaşyp,
wagtal-wagtal Ahal sary owsun atýan, kä hoşniýetli, käte bolsa talaňçylykly
ýörüşler geçirip gelýän ors harbylarynyň arasynda-da giňden tanalýan meşhur
adam. Ors generallarynyň Ahal hany Nurberdi han ýaly uly hanlar bilen bir
hatarda, onuň adyna hem hat yzyna hat ýollamaklary-da, sylag-serpaý ibermekleride, onuň hut, şol meşhurlygy bilen bagly. Çünki, birneme gyňyrrak häsiýetli,
özdiýenli, il içinde gepi ýöreýän bu adamy öz tarapyna çekmekligiň edilmeli işiň
ňarysyna barabardygyna olar gowy düşünýärdiler.
Ençeme ýyl bäri, onda-munda, aram-aram ors otrýadlary bilen bolan
ownukly-irili çaknyşyklarda hem Dykma serdar hemişe ýeňiji bolup çykýardy.
Hatda, Hazar deňziniň ýakalaryna çenli gidip, ol ýerdäki harby berkitmelerine
çozan gezeklerem az bolmandy. Ondan ýaňa dat edip, goşmaça kömek üçin,
garnizon naçalnikleri hatda birnäçe gezek öz hökümdarlaryna ýüzem tutupdylar.
Ol bu zatlaryň hemmesini orslary Ahal topragyna getirmezlik üçin edipdi.
Emma ine, häzir welin ol düýbünden başgaça sözlemäne mejbur bolup otyr.
Sebäbi, öňli-yzly bolup geçen şol çaknyşyklardan soň ol bu mesele babatda köp
zatlary öwrüp-çöwürdi. Köp pikirlendi. Hususan-da, Gazawat urşunyň pajygaly
wakalary baradaky habarlar Ahal iline dolansoň-a hasam köp zatlary sallarlap
gördi. Juda köp zatlary akyl paýhasyndan geçirdi. Eger uruş bolaýsa, onuň berip
biläýjek netijelerini göz öňüne getirdi. Soňky döwürlerde bolsa, ol urşuň halka
gyrgynçylykdan başga hiç zat berip bilmejekdigine ymykly göz ýetirdi. Ýetip
gelýän goşunyň öňküler ýaly sanlyja soldatlardan ybarat otrýadlar däldigine,
urşuňam alamançylyklardaky ýaly ýalaňaç gylyçly urşulýan «gaç teke», «çöz teke»
urşy däldigine-de düşündi. Şonuň üçinem, geçen gezekki Aşgabat maslahatynda
açykdan-açyk, uruşmazlygy teklip etdi. Ol bu gezegem şol sözüniň üstünde durdy.
Meniň-ä sözüm dogrudanam, ýaňky Gurbanmyrat işanyň aýdyşy ýaly şol
bir söz, Berdimyrat han. Uruşmazlyk. Özem meň şuny gorkaklygymdan ýa
namartlygymdan aýtmaýandygymy şu oturanlaryň hemmesem bilýändir. Ýöne,
başga ýol ýok. Käbir adamlar gaty görseler-de, ýumşak görseler-de, men şuny
aýtmaly bolýan: bu ýagy bizlik däl. Olar gajarlar däl, biziň çekinmän urýan
tatlarymyzam däl. Bularyň tutumy uly – diýip, daýaw göwresine gelşik berip
duran, aşak etegi seçelenäge-de, çalarak ikä bölünip gidýän sakgalyny sypalap,
aşak bakyp oturşyna Dykma serdar iki dyzyna gop berip söze başlady – Şu sözleri
aýdyp oturmak maňa-da aňsat däl. Gelýän goşunyň aňyrsynda uly döwlet dur. Biz
kim? Biz bir bäş oýnam agzala türkmen. Beýleki taýpalar-a beýlede dursun, siz
entek öz tekeleriňizem doly ýygnap bilmersiňiz. Şonuň üçinem gala gurýaňyz...
Halky şonuň içine ýygnap, mejbury suratda uruşdyrjak bolýaňyz...
38
Ýaşlaryň içinden kimdir biri:
«Eýdýäňiz, beýdýäňiz» diýen bolup, sen özüňi bizden başga tutýan ýaly
terzde gürleýäň-le, how, serdar aga – diýip, kinaýaly gepledi.
Gep ýeke mende däl, adamlar. – Ol gürrüňe başlaly bäri birinji gezek
bereketli ýüzüni ýerden göterdi. Balkyldap duran mähirli gözlerini daş-töweregine
aýlady. – Sizde-de däl... – Soň ol Garabatyryň daşyna üýşüşip oturan ýaş batyrlara
tarap baş atdy. – Bularda-da däl. Orta çykaga-da, gylyç işledenimize, darkaş
guranymyza, ýeňsek ýeňdik, ýeňilsegem ýeňildik diýäge-de gaýdyberenimize-de
bagly däl. Gep halkda. Aýal-ebtatda. Çagalarda. Gojalarda. Bu urşuň şolardanam
sowa geçmejekdiginde. Şol gelýän apy ýylanyň barymyzy bilelikde ýalmapýuwutjagynda.
Ýaşlaryň arasyndan ýene-de närazyçylykly sesler eşidilip ugrady.
Ondan gürrüň bolmaz, serdar aga.
Ol bir züwwetdin gorkagyň aýtjak zady-laý.
Serdar aga, biz sizi tanamajak bolýas.
Duruň entek, men aýdyp bolaýyn – diýende, Dykma serdaryň sesi ynjyly
çykdy. – Iň ýamanam güýç deň däl. Olaryň çalt atýan ýaraglary bar. Bizde bolsa
sowuk ýaragdan başga zat ýok diýen ýaly.
Gurbanmyrat işan:
Ýa, he-eý... – diýende, ynjamakdan ýaňa, aksowult ýüzi çapady ýaly
gyzardy. – Ýürek bolsa ýarag bolar. Şol bolmasa ýaragdanam peýda bolmaz.
Uruşda, göreşde iş bitirýän şoldur. Onsoňam bize iňlisler kömek etjekler.
Aşgabatdaky maslahatda özüňizem eşitdiňiz. Ony iňlisiň wekili öz agzy bilen
aýtdy.
Aý, ojagaz utanjaň iňlisden-ä asman ýakynmyka diýýän – diýende,
Kerimberdi işanyň gözleri üzre bürelip duran çal gatyşykly gara gaşlary çytyldy.
Çalarak gara öwüsýän bugdaň reňk tegelek ýüzi agardy. Süňklek çekgelriniň hamy
tirpildedi. Boňun damarlary göz-görtele galdy. – Asla hiç kimdenem haraý bolmaz.
Şuny bek biläýiň. Bar zat diňe öz güýjümize bagly. Ho-ol, öňräk Mekgeden meň
bilen bile gelen bäş-üç sany arap bilen türki-hä bilýänsiňiz. Ýadyňyzda bolsa
şolaram agyzlarynda aş baryny gatyklapdylar. «Orslary getirmäň, dinduşmanyňyzdyr, gerek bolsa bizem kömek ederis», diýşipdiler. – Kerimberdi işan
damarlary görnüp duran süňklek elleriniň aýalaryny serip töweregindäkileriň
ýüzüne seretdi. – Hany şolar? Hany eden kömekleri? Gyssanan wagtyň birem-ä
görnenok gapdalyňda.
Dykma serdaryň sesi güňleç çykdy.
Görünmezlerem.
39
Gurbanmyrat işanyňam sözüni gaýdyp alasy gelmedi.
Görünerler, görünerler. Ýöne, oň üçin olara habar ýetirmek gerek. Men
ine, şu meselä-de garalmagyny isleýän. Kölegäňden öýkeläp oturman, yslamyň
goragyna ymykly çykmak gerek. Onsoňam ýer ýüzünde Emrika, Pereň, Hytaý ýaly
uly döwletler bar. Olaram bulara beýtdirip, edenlerini etdirip ýörmezler-ä. Haý-küş
ederler-ä...
Hakykatyň ýüzüne dogry seredeliň, işan aga – diýende, Dykma serdaryň
göwresi elenip gitdi. Giň maňlaýy çygjardy. – Öz bähbidi bolmasa hiç kim saňa
kömek etmez. Seň üçin, meň üçin o-ol, agzan ýurtlaryň Orsýet ýaly uly döwlete
duşman bolmazlar. Ýene bir haýyşym bar, şu ikorta din dawasyny goşmaň. Sebäbi
bu ýerde o mesele ýok. Ors seni öz dinine salmak üçin gelenok. Bu ýerde onuň
dindenem has möhümräk, başga bähbitleri bar.
Gurbanmyrat işan gök çäkmmeniniň syýlaryny iki dyzynyň aşagyna düýrläp,
öňe omzady.
O-da bolsa bardyr, ýöne, din dawasam bar, Öwezmyrat. Sebäbi ors kapyr.
Birinjiden-ä haýsam bolsa bir dine uýýan, Hudaýyň barlygyny ykrar
edýän adama ors bolsun, «hyrs» bolsun, kapyr diýmek külli günädir», işan aga.
Ikinjidenem..
Gurbanmyrat işan ýüzüni kese sowdy.
Bä-ä-ä... Sen-ä Öwezmyrat, tüweleme, bizi okutjag-ow.
Töwerek – daşdanam:
Ahow, Dykma, bize seniň takwalygyň gerek-gä bu wagt. Rast, sen baş
serdarmy, köp gepleme-de, meseläni bir ýüzli et. Bolmasa-da sowul ýoldan.
Biz bu ýere agzaçara ýygnanamyzok, orsly meseläni çözmäne ýygnandyk.
Aý, ol öz sözüni gögertjek bolup her zat eder-laý... – diýen ýaly kinaýaly
sesler eşidildi.
Dykma serdar özüni elden bermedi.
Men o gürrüňi gepiň gerdişine görä diýdim, adamlar. Düşünişmezlik
bolmasyn. Gynansak-da, şol mesele boýunça ýene bir zady aýtman durup biljek
däl. Ýagny, işan agaň aýdyşy ýaly gep orsuň kapyrlygynda bolsa, dawa-da din
dawasy bolýan bolsa, onda bi, siziň iňlisden kömege garaşmaňyz näme? Olar näme
musurmanmy? Galyberse-de Hytaýy, Emrikany, Pereňistany näme üçin
agzaýaňyz? Olar bilen näme, dinimiz birmi? Ýa orsy gaýtaryşanlaryndan soň şol
döwletleriň mollalary gelip her jumada biziň mollalarymyz bilen namaza durarlar
öýdýäňizmi? Ýa-da ine, Eýrany alyp göreliň. Olar bilen näme dinimiz bir
dälmidi?...
40
Oturan ýerinden ýapyrylaga-da, Dykma serdara tarap dodagyny çommaldyp:
Eýran şaňy-y – diýende Gurbanmyrat işanyň ullakan ala gözleri ýaldyrap
gitdi. Aşagy çürelip gidýän uzyn, mäşbürünç sakgaly titredi. – Biz bolsak sünni-i...
Dykma serdar biliner-bilinmez ýylgyrdy.
Şaýy näme, musurman dämi? Däl diýseňiz onda Hywa bilen Buharany
alyp göräýeliň. Şolar ho-onha, sünnem-dä! Emma olardan biz az sütem gördükmi?
Ir döwür şu sebitlere gelip Hywa hany Abylgazy hanyň bir özüniň gyranam-a
bardyr, türkmeniň şu wagtkysyça. – Dykma serdar tutuş öýüň içine nazar aýlady. –
Bagyşlaň adamlar, men muny öňde duran wakanyň din dawasy däldigini nygtamak
üçin aýtdym. Muny men Orsyýediň Hywany, Buharany basyp alandan soň:
dinimize giriň ýa diniňizden çykyň diýmändigi bilenem düşündirip biljek... –
Dykma serdar Berdimyrat hana ýüzlendi. – Men-ä aýtjak sözümi aýtdym, han.
Ýöne, köpçülik nähili karara gelse menem şonuň bilen bolaryn. Köpçüligiň
çözgüdinden çykman. Uruşmaly bolsa uruşarynam, gerek bolsa başymam goýaryn.
Gurbanmyrat işan kanagatlanmak bilen Dykma serdara tarap baş atdy.
Ine, munyň bolýa.
Şondan soň Berdimyrat han sözi syçmazlaryň kethudasy, Ahalyň Hywa
raýat bolan döwründe şolaryň şu ýerdäki dikmesi bolup oturan, Gazawat urşuny
gözi bilen gören Hanmämmet atalyga berdi.
Hanmämmet atalyk Gönübek sazandanyň gapdalynda, Berdimyrat hanyň
çep tarapynda tärime arkasyny ýaplap otyr. Ol häliden bäri Gönübegiň yzly-yzyna
çekip oturan çiliminiň tüssesine boguljyrap üsgürýär, özüne tarap burum-burum
bolup gelýän çalymtyl tüssäni eli bilen kowýar. Ýöne, Gönübege: goý şunyňy,
çekme, diýip bilenok. Özüne söz berilenden soňam ol birmeýdan gark urup
üsgürdi-de, dikejegine galdy. Ykjamlandy. Owurdy içine gidip duran hortap
maňlaýy, çekgeleri hal atan sarymeňiz ýüzüni ilki hana, soň Dykma serdara tarap
öwürdi. Şonda onuň çep gabagy titir-titir etdi. Bir zatdan gorkan ýaly hemişe
howatyrly görünýän ullakan, şöhleli gözleri birnäçe gezek açylyp-ýumuldy. Söze
başlamazdan öň inçe barmaklary bilen etegi sarymtyl, galan ýeri çal, seýrek
sakgalynyň düýbüni dyrmalady. Geplände, endigine görä sesini sandyradyp pessaý
gürledi.
Eýsem-de bolsa... – Ol sakyndy-da, esli mahal böwrüni diňläp oturdy.
Pikirini jemländen soň başyny galdyryp Berdimyrat hanyň ýüzüne çiňerildi. –
Eýsem-de bolsa men uruşmaklygy teklip edýän adamlaryň ýüreklerine düşünýän.
Onda-da edil öz ýüregime düşünişim ýaly düşünýän. Sebäbi meňňem ýüregim
şony diýýä. Meseňa diýäge-de, ýurduňy bermeg-ä däl, düşmana ýekeje daban
ýeriňi basgylatmagyňam nähili agyr düşjekdigini duýýan. Ýöne, nätjek, Dykma
serdaryň aýdyşy ýaly güýç deň däl, batyrlyk bilen bitirjek goşuň ýok. Mert uruş
41
däl. Gyrgynçylykdan başga gazanjak zadyň ýok. Ýagdaý şeňlekä halky şo tarapa
iteklemek hökmanmyka? – Hanmämmet atalyk ýüki ýeňlän ýaly uludan sowuk
demini aldy. – Meňň-ä nüçe geplesemem şundan başga aýtjak zadym ýok.
Köpçüligiň içinde gowur döredi. Dumly-duşdan ýene-de her hili içi güjükli
sözler ýagyp başlady. Hern-ä Berdimyrat hanyň göwresini dikgerdäge-de, boýnuny
süýndürip öýüň içine göz aýlamagy bilen galmagal kiparlady. Kem-kemdenem
ýatyşdy.
Şondan soň Berdimyrat han, söz nobatyny Orazmämmet hana berdi.
Boýy ortadan ýokarrak, eti-gany ýerinde, burny gönümel, ýüzi dolmuş
ýaňaklaryýaş gyzyňku ýaly ýalpyldap duran, murty ýogyn, sakgaly boldumly, ýeke
geplilikde agraslykda özüni bütin ile tanadan bu kişi şu maslahatyň içinde
Berdimyrat handan soň ikinji adam diýsegem ýalňyş bolmaz. Ol tekäniň togtamyş
taýpasynyň beg urugyndan, onuňam goňur, goňuryňam garagoňur tiresinden.
Kakasyna Hyjygurban, atasyna Mämmetweli kazy, ondan aňyrsyna Ak kazy
diýerler.
1850-nji ýylyň gyşynda külli tekä ýeke-täk bir han saýlamak barada
Gökdepede uly maslahat geçirildi.
Oňa Mary etraplaryndan, Sarahsdan, Tejenden, Kürtüşden, Gyzylarbatdan,
Balkandan, köp-köp serdarlar, han-begler, Ak işan, Atajyk molla ýaly görnükli din
wekilleri gatnaşdylar.
Maslahaty Atajyk molla alyp bardy.
Şonda, Görogly begden Şirgazy han zamanasyna çenli tekeleriň 18 sany baş
hanlygynyň bolandygy dogrusynda söhbet edildi. Şirgazy han döwründe baş hanyň
Döwletmämmet Düýegöz aga bolandygy, ondan soň baş hanlygyň Keýmir köre,
ondan soňra Annaseýit wekile, ondanam Myrat serdara geçendigi, 1819-njy
ýyldan, ýagny Myrat serdaryň wepadyndan soň tekeleriň birnäçe gala hanlarynyň
bolandygy, emma baş hanyň bolmandygy ine, indi şonuň dikeldilmeginiň
zerurdygy aýdyldy. Türkmenleriň mongollardan bäri belli bir başsyz, dagynyk
halda ýaşaýandyklary, şol zerarly dumly-duşdan çapylýandygy, halk hökmünde hiç
kim tarapyndan äsgerilmeýändigi göz öňüne tutulyp, şundan şu ýana ýeke bir
tekeleri däl, eýsem külli türkmeni bir hanlyga birleşdirmek meselesem orta atyldy.
Şeýle-de bolsa, şol gezekki maslahatyň esasy wezipesi teke türkmenleri üçin baş
han saýlamakdan ybaratdy.
Şonda hanlyga ak wekilli Nurberdi han bilen garagoňurly Orazmämmet han
teklip edildi. Şol wagt olaryň ikisem öz tireleriniň hanydy. Haçanda ses sanaşyk
bolanda Orazmämmet hanyň sesi köp çykdy. Ýöne, ol öz islegi boýunça hanlykdan
ýüz öwürdi. Köpçülige ýüzlenip:
42
Adamlar! Ynam bildireniňiz üçin men sizden köp minnetdar. Ýöne, maäa
dogry düşünmegiňizi haýyş edýän. Çünki, men hanlyk maäa görä-de Nurberdi
hana has mynasypdyr, diýip pikir edýän. Sebäbi, ol birinjiden-ä Was eýýäminiň
ýaşulysy Döwletmämmet düňegöziň şägirdi Aman begiň yzy. Ikinjidenem
Döwletýar baýyň ogly. Iliň öňüne düşüp hanlyk kesbini ýöretjek bolsaň maldöwletli, çörekli bolmagam gerek. Menem, Hudaýa şükür, rysgalymdan nalamok,
ýöne, hanlyk sürere harajadymyň ýokdugyna welin gözüm ýetýä. Nurberdi handa
şo zatlar bar. Onsoňam nöker ýygnamaly, olaram gerekli serişdeler bilen üpjün
etmeli. Atlandyrmly, ýaraglandyrmaly. Şonuň üçinem, men hanlyk mertebesini ak
ýüregim bilen Nurberdi hana bagyşlaýan. Öz sesimem şoňa berýän – diýdi.
Şolar ýaly mert, üstesine-de uruşmazlygyň tarapyny tutýan akylly-başly
adamyň hüzirki aýtjak sözüniň aýgytlaýjy häsiýete eýe bolaýmagagynyň
ahmallygy, uruşmaklygyň tarapyny tutýan adamlarda az howsala döretmedi. Şeýlede bolsa, oňa kesesinden kesek atmana hyýallanan adam bolmady. Hatda Dykma
serdara pitjiň atan ýaş batyrlaram şol wagt aşak bakyp dillerini dişlänlerini kem
görmediler.
Orazmämmet hanam edil Hanmämmet atalykdyr, Dykma serdar ýaly, özüniň
öňki pikirinde galýandygyny aýtdy. Soňam pikirini delillendirmäne synanyşdy.
Başga ýol ýok, adamlar – diýende, sesi diýseň dözümli çykdy.
Hanmämmet atalyga tarap çalaja baş atdy. – Ine, orslaryň hywaly ýomutlar bilen
eden urşuny gözi bilen gören adam otyr gapdalymyzda. Isleseňiz gürrüň bersin şü,
Gazawatda nämeleriň bolanyny.
Garabatyr barybir şondan artyk çydam edip oturyp bilmedi.
Hanmämmet atalygyň şol döwli ertekisini biz öňem az diňlämizok, han
aga. Gowus-a ol asla şol gürrüňini goýsun. Egerde, görelde almalam bolsa biz
Gazawatly ýomutlary orslaryň gyrandygyndan däl-de, ýomutlaryň gorkman orslara
garşy çykandyklaryndan, boýun egmändiklerinden almalydyrys.
Berdimyrat han gürrüňüň ula ýazmagyndan heder edip, bir dyzyna galdy-da,
sag elini ýokary göterdi.
Şu maslahatda islendik maglumat nazara alynmalydyr, adamlar. Goý,
Hanmämmet aga-da görenlerini aýtsyn. Belki, araňyzda eşitmedikler bardyr... –
Berdimyrat han ýene-de jaýlaşyp oturdy. – Atalyk aga, aýdyberiň...
Aýtsam, olar ýaly gyrgynçylykly urşy men heniz göremok – diýip,
Hanmämmet atalyk söze başlady. – Gökezmesinem. Hywaly ýomutlaryň ähli
obalary, mülkleri otlandy. Mallary talandy. Gaçyp çöle çykan halkyň yzyndan atly
goşun ýetip keýpine kerçedi. Ne ulyny syladylar, ne kiçini. Baş açyk, aýak ýalaň
aýallaryň, gyzlaryň çabga ýaly ýagýan okuň aşagynda iki baka elewreşip ýörüşleri,
çagalaryny bagyrlaryna basyşyp, iki tigirli arabalaryň, boş duran köne howutlaryň
43
aşagyna, suwsuz çelekleriň içine sümülişip, şol ýatan ýerlerindenem üstlerinden
inip gelýän ýalaňaç gylyja tarap aýalaryny gerip, aman dileýişleri, garry-gurtularyň
ahy-nalalary, källeriň, zeýkeşleriň içinde biri-birine kaklyşyp ýatan maslyklaryň
elhenç suraty henizem göz öňümden gidenok. Tä, kyýamat ahyra çenli giderem
öýdemok...
Garaz, azaňy alypdyrlar-da... – Kinaýaly çykan bu sözi kimiň aýdany belli
bolmady. Ýöne, Atalyk ony barybir jogapsyz galdyrmady.
Howwa, azamy aldylar. Şonuň üçinem, men Gubadagda bolan şol elhenç
wakanyň Ahal topragynda hem gaýtalanmazlygyny isleýän.
Aý, agam, alsalar seň azaňy alypdyrlar, gyrylsalar Hywada oturan
Gazawatly ýomutlar gyrlypdyrlar, bize näme – diýip, Garabatyryň gapdalynda
oturan, kelteräk, dykyz göwreli, bugdaý reňk, aşaky dodagy öňe tarap çürelip
durandygy üçin hemişe ýalmanyp ýören Jyýky batyr sesine bat berdi. – Bu ýeri
Hywa däl Ahal.
Menem şony şuň Ahal bolandygy üçin aýdýan. Onsoňam men sizi
gorkuzjak bolamok. Gören zadymy aýdýan.
Aýtma sen şo gürrüňleriňi – diýip, Jyýky batyr tow alyp ugrady.
Birdenem alahasyrdy bolup ýerinden turdy. – Şol gürrüňleriň bilen sen galanyň
gurluşygyndakylaryňam ötlerini ýardyň. – Jyýky batyr ilk-ä Berdimyrat hana,
soňam Gurbanmyrat işana ýüzlendi. – Sizem aýdyň muňa, goý, şu günden şeýläk
halkyň arasynda ters wagyzlar ýöretmesin, halkyň susuny peseltmesin, ruhuny
çökermesin. – Ol märekä ýüzlendi. – Tutuş maslahat bolup şunuň şo sözlerine
gadagançylyk girizmegiňizi soraýan men adamlar sizden. Goý, her kim öz
gorkaklygyny iliň üstüne atjak bolmasyn.
Berdimyrat handan öňürti Hanmämmet atalygyň özi dillendi.
– Bor, han ogul. Aýtma diýseňiz men şundan şeýläk aýtmaýaryn. Ýöne,
Atalyk gorkak däldir. Ýer-ýurt, il-gün üçin biri ölmäni başarsa menem başararyn.
Men ýöne, hem ölmän galmanyň, hemem halky agyr kesapatdan alyp çykmanyň
gürrüňini edýän. – Atalyk ýüzüni Berdimyrat hana tarap öwürdi. – Şoň üçinem,
etseňiz-ä Orazmämmet ikimiziň ýanymyza otuz-kyrk adam goşuň-da, iberiň
orslaryň ýanyna. Biz olar bilen gürleşeli. Töwella edeli.
Jyýky batyr aşak çökdi. Ýüzüni bir gyra sowup kinaýaly gürledi.
yzok. Gandaram
bolamyzok. Töwellany goý, olaryň özleri bize etsinler.
-ä goýmadylar-la – diýip esli wagt bäri sesini
çykarman oturan Dykma serdar ýene-de gürrüňe goşuldy. – Ýöne, biz olaryň
töwellalaryny almadyk...
44
Jyýky batyr Dykma serdara tarap gamçysyny çommaltdy.
-peşgeşdir. O-da belli-belli
adamlara berlendir. Onsoňam biz öý eýesi. Töwellany alsagam, almasagam öz
işimiz. Oňa hakymyz ba. Olaryň welin beýdip, goşun tartyp üstümize gelmäge,
haýbat atmaga, haklary ýok!...
barýar. Olar hak näme, nähak näme, seljerjege meňzänoklar.
klugyny aýdýas. Näalaçlyk
barada aýdýas.
! Çykalga-da bar, alajam bar. – Jytýky batyr gylyjyny syryp
dik depesine göterdi. Dalawlatdy. – Ine, çykalga. Ine alaç. Şundan başga çykalgada bol,az, alajam. – Ýaş batyr kellesiniň gyzgynyna öte geçeninem bilmän galdy. –
Siz ýöne çykalgany başga ýerden gözleýäňiz. O-da bize mälim. Sizem,
Orazmämmet hanam, Hanmämmet atalygam, barysy bir adam. Size gulak
asýanlaram, siziň yzyňyza düşýänlerem baryňyz dönük! Satlyk! Dogrusyny aýtsam
orslary çapmaklygy öňürti sizden başlamaly. Sizden dynmaly.
Ençeme gowgany başyndan geçiren serdara çagasy ýaly birinden beýle
sözleri eşidip oturmak juda ýokuş degdi. Ol özi-de bilmezden syçrap ýerinden
galdy. Elini gylyjynyň bagjagyna ýetirdi.
şekataly!
Jyýky batyram edil, goltugyndan göterilen ýaly Dykma serdar bilen deňine
gopdy. Bolmasy bir işiň bolaryndan howatyr edip, han-beglerem, ýaşulylaram
ördüler.
Berdimyrat han sakgyç ýaly süýnüp baryp Jyýky batyryň alkymyna dykyldy.
Iki eli bilenem egninden basyp ýuwaş, emma hökümli gepledi.
Jyýky batyr ýalmanyň çagasy ýaly dilini ýalmandyryp durşuna howul-hara
her kimiň ýüzüne bir seredip çykdy. «Bu meniň atama, dil ýetirdi», diýen manyda
Dykma serdara tarap elini uzadyp bir zatlar diýdi. Ýöne, onuň «madyr-muduryna»
düşünen bolmady. Her niçik hem bolsa ol hanyň raýyny ýykmady. Oturdy.
Şondan soň Berdimyrat han Dykma serdara ýüzlendi.
Oturdylar. Berdimyrat hanyň özem oturdy. Uly-kiçi hemmäni tertibe
çagyrdy. Birek-biregiň sözüni bölmezligi, kellegyzgynlyga ýol bermezligi haýyş
etdi.
«sensireşip» otursak belli bir gepiň başyny çatyp bilmeris – diýdi.
45
Ara esli mahallyk dymyşlyk aralaşdy. Her kim öz gapdalyndaky bilen
gümür-ýamyr edişdi. Kerimberdi işan bilen Gurbanmyrat işanam özaralarynda
pikir alyşdylar. Soň ikisi bilelikde Berdimyrat hana bir zatlar diýdiler. Han olary
diňledi-diňledi-de, başyny atdy. Märekä ýüzlendi.
zünden
başganyň pikirini äsgermän, dawalaşyp, maslahatyň işine päsgel berjek adam bar
bolsa märekeden çyksyn! Ýogsa-da şolar ýaly hereket etdikleri zor bilen çykarylar,
maslahatdan kowular. Soň eşitdim-eşitmedim diýmäň.
Öýüň içinde şeýle bir ümsümlik peýda boldy welin, daşardaky biş-düş, çaýsuw bilen meşgul bolup ýören aýallaryň, çybyk atlaryny haýdadyşyp gara öýüň
daşyndan «daz» ýasaýan, geljek ýagyny eýýäm gaýtaryp ýören oglan-uşaklaryň
seslerine çenli eşidildi durdy. Obanyň aňry çetlerinde bir ýerde düýe bagyrdy.
Märekeli öýüň arka ýüzünde çaga aglady. At toýnagynyň dükürdisi eşdildi. Şol
atmy ýa başgamy, belli däl, megerem baýtal gören bolsa gerek, bir at hokrandy –
hokrandy-da, haýkyryp goýberdi.
Dymyşlygy Berdimyrat hanyň özi bozmadyk bolsa, onuň näçe wagta
çekjekdigini aýtmak kyn. Ol Dykma serdara ýüzlenip usullyk bilen:
– diýdi.
Dykma serdar aşak bakyp oturşyna mähir gatyşykly gahar bilen sesini
sandyradyp gürledi.
Ýaş han Orazmämmet hana tarap baş atdy.
Orazmämmet han: «Hany, bular boluşdylarmy»? Diýýän terzde o ýan, bu
ýan gaňrylyp, eginleri üzre daş-töweregine göz aýlady. Berdimyrat hanyň hälki
sözýnden soň bady gaçan ýaş batyrlaryň aşak bakyşyp oturyşlaryny görendenem
oturan ýerinde ykjamlandy:
bilýän, adamlar. Haýwanu-ynsan ejiz bolsa ejizligini bilse ýagşy. Iş salyşýanyň
doňuz bolsa, tüýüni tersine däl-de, ugruna sypalasaň ýagşy. Ýene bir zada düşüniň:
Biziň iň uly betbagtçylygymyz bütewi döwlet däldigimizdir. Hökümediň bolmasa,
döwlet diwanyňdyr-kazyýetiň, möhürli hatyň, hazynaň, kada-kanunly kitabyň,
hemişelik goşunyň bolmasa, bir bölek gara güýç bilen, onda-da derekli
ýaraglanmadyk güýç bilen alan galaň bolmaz. Şu wagtky bir karara gelibilmän
uluny-kiçini sylaman ýaňkalaşyp oturşymyzam şo zatlaryň alamaty. Ähli türkmen
bir bütewi döwlet bolup oturan bolsady, onda orslar beýdip üstümize çöwjäp
34
Bu ýoluň iňňän agyr hem hupbatly boljakdygyny, ähli zadyň edil çak edilişi
ýaly ýeňillik bilen ele gelmejekdigini soldatlar indi aňyp başladylar.
Şolar ýaly oý kiçijik hem tagaşyksyz göwresini ulurak garagyň kölegesine
sokup, içegeleriniň jugurdysyna diň salyp ýatan Iwaşowyaňam aňyndan sowa
geçmedi. Dini-ygtykada ynanýandygyna görä, bu zatlaryň sebäbini ol bigünä
oturan halkyň üstüne başlanan ýerliksiz ýörişi Hudaýyň halamandygyndan gördi.
Onuň göwnüne Biribar şol wagt tekeleriň tarapynda ýaly bolup göründi.
7.Gökdepedäki maslahat
Goşunyň Çekişlerden çykyp Ahala ugrandygy baradaky habar gelip
ýetenden soň Ahalyň han-begleri, serdarlary maslahat üçin gyssagly suratda
Gökdepä, Nurberdi hanyňka ýygnanadylar. Nurberdi hanyň syrkawlygy sebäpli
henizem Marydan gelmändigi üçin, maslahaty bu gezegem onuň ogly Berdimyrat
han alyp barmaly boldy.
Dykma serdar, Gulbatyr serdar, Orazmämmet han, Hanmämmet atalyk ýaly
gala hanlary, oba serdarlary, Gurbanmyrat işan, Kerimberdi işan kimin din
wekilleri bilen bir hatarda maslahata Gönübek, Tilkiçi şahyr ýaly il içinde sylanýan
gepi-sözi han-begleriňki bilen deň-derejede diňlenýän bagşy-sazandalardyrşahyrlar, Gara batyr, Jyýky batyr, Ruhy batyr Ahally ýaly ýaş, edermen ýigitlerem
gatnaşdylar. Hakyda molla ýarawsyzlygy zerarly gelip bilmedi. Ol köpçüligiň
geljek karary bilen ylalaşjakdygyny aýtdy. Içeriniň darlyk edendigi sebäpli
ýaşlaryň köpüsi öýüň daş-töwereine üýşdiler.
Maslahat öňküden giň hem has çynlakaý boldy. Gürrüňiň iňňän ähmiýetli
mesele barada gitjekdigini ýygnananlaryň ýüzleriniň tutuklygyndanam aňmak
bolýar.
Nahar-şor iňlip, töwür galdyrylandan soň, daşyndan seredeniňde uly gyz
ýaly edepli görünýän, ýuwaştap, her bir sözüni howlukman, däne-däne edip
düşnükli gepleýän, göwresi gamçy ýaly syrdam, boňny dutaryň sapy dek uzyn,
nepisje gara murty inçe hem akýagyz ýüzüne gelşik berip duran Berdimyrat han
hemişe wajyp bir zat aýtjak bolandaky eden endigine görä çalarak ardynjyrady-da,
çep dyzyny gobsundyryp goýberdi, soň arkan gaýyşdy, gözlerini gypyrjykladyp
eginleri üstaşyry taýly gezek daş-töweregine seretdi.
– «Başlaber», «Aýdyber
Berdimyrat han» diýen ýaly kimden çykandygy belli bolmadyk, başly-barat
sözlerden soň ýaş han şeýle diýdi: - Köpden bäri böwrümize sanjy bolup duran
tikeniň ýarasy iriňledi. Ol indi ýaryljak bolup dur. Köpden bäri deňziň boýunda
35
bäri garap, käte bir guňrugyny «tarpyldadyp», haýbat atyp ýatan aždarhanyň agzy
Ahala tarap öwrýldi. – Berdimyrat han sesini ýuwaşadyp, öňküsindenem asuda
gürledi. – Gürrüňiň näme hakda barýandygyň-a bilýänsiňiz, adamlar. Näme üçin
çagyrylandygyňyzam aňýansyňyz. – Ol ellerini ýere diräp biraz yza süýşdi. –
Indem näme, söz sizden. Kimde nähili teklip bar bolsa çekinmän aýdybermeli.
Tutuş ýurduň, halkyň ykbaly şu maslahatyň çözgüdine bagly. Hakyda mollanyňam
aýdany şol. Bir bada elhenç dymyşlyk emele geldi. Soň oturanlaryň barysy birden
Gurbanmyrat işan bilen Kerimberdi işanyň ýüzüne seredişdiler. Ol ikisem esli
wagtlap biri-birleriniň ýüzlerine seredişip oturdylar. Ahyram Kerimberdi işanyň
daýaw göwresi yraň atdy. Dodaklary çalaja gymyldady.
Gurbanmyrat, sen özüň başlaý öňürti.
Gurbanmyrat işan «bor» diýen ýalam etdi-de, şondan soňam esli wagtlap
sesini çykarman aşak bakyp oturdy. Birdenem çalt-çalt hem aýgytly gürledi.
Maslahat-a näme, Berdimyrat han, öňki gezekki Aşgabat maslahatynda-da
jemleniberipdi. Şonda ine, şu oturan adamlaryňam köpüsi bardy. Hemmeler
biragyzdan: boýun bolmaly däl, uruşmaly, diýdiler.
Dogry şol! – diýip, ýaş batyrlary daşyna üýşürip oturan Garabatyr
dogumly çykýan ýogyn sesi bilen «gübür-gübür» etdi.
Maslahat Aşgabatda
jemlendi. Indi bize diňe uruş hereketleriniň gürrüňini edäýmek galýa. Başga
maslahat ýok. Kim nämä ýolbaşçylyk etmeli, kim nireden çozmaly, kim-kimler
bukuda durmaly, atlylar nähili hereket etmeli, pyýadalar özlerini nähili alyp
barmaly, ine, şu zatlary takyklamaly.
Ýaşlaryň hemmesi diýen ýaly Gara batyryň aýdanlaryny alyp göterdiler.
Dogry!
Köp çekeleşip oturmagyň geregi ýok!
Maslahat belli, uruşmaly!
Boňun egmeli däl.
Getirmeli däl duşmany şu tapraga.
Muny eşidip, öýüň daşynda gum ýassanyşyp ýatan ýigitlerem ýanbaşlarynyň
gumuny kakyşyp ýerlerinden galdylar.
Duşmany diňe ýarag bilen garşylamaly!
Başga gürrüň ýok!
Ýaşlaryň ýaşulylardan öňürti öňe omzaşyp oturmaklary köplere ýaramady.
Muny esasanam ýaşulylaryň özleri gaty gördüler. Olar aşak bakyp oturyşlaryna
ýaşlara tarap göz astyndan gaharly seredişdiler, nägile halda ardynjyraşdylar,
başlaryny ýaýkaşdylar. Kimdir biri ýaşulylar gepläp bolman ýaşlara söz bermeli
däl, diýen teklibi girizjek boldy. Ýöne, başlyklyk ediji Berdimyrat han geňeşiň deň
36
hukuklydygyny, kimiň haçan gepläsi gelse hakynyň bardygyny aýdyp, ol teklibi ret
etdi. Şeýle-de bolsa, ýaşlara mümkin boldugyça sypaýyçylygy saklamaklygy
tabşyrdy. Duýduryş berdi. Soňam Gurbanmyrat işanyň ýüzüne seretdi.
Gurbanmyrat işana ýüzlendi.
Dowam ediberiň işan aga.
Men aýtjagymy aýtdym. Çözgüt öňki. Uruşmaly. Köp gepläp ýa çekeleşip
oturandan peýda ýok. – Ol Kerimberdi işana seretdi. – Galanynam näme, ine
Kerimberdi aýdar.
Kerimberdi işan özüne mahsus bolan agraslyk bilen esli wagt aşak bakyp,
sesini çykarman oturdy. Soňam usullyk bilen, başyny galdyrdy.
Meňňem, pikirim şol. Duşmany ýurda goýbermezlik. Dogry, güýç deň
däl, ýöne gelinen çözgüt şol.
Berdimyrat han bir ýerde çogdum bolup oturan han-beglere tarap seretdi.
Işan agalaryň, ýaş batyrlaryň sözün-ä eşitdiňiz. Hany, siz özüňiz näme
diýýäňiz?
Olaňky belli, Berdimyrat han. Olar öňki gezegem uruşmaly däl, diýdiler.
Bu gezgem üýtgeşik gep aýdaslary ýok – diýip, Garabatyr söz berilen adamlardan
öňürti dillendi.
Goý, ýene bir gezek aýtsynlar. Öňki maslahat bilen bu maslahatyň
tutumam deň däl, derejesem. Ähmiýetem uly. Öň bir adama gelen hat ara alnyp
maslahatlaşylan bolsa, bu gün ýetip gelýän ýagynyň maslahaty gidip dur. Uly iliň
ykbaly çözýljek bolup dur. Onsoňam belki, adamlaryň pikirini üýtgedini bardyr..
Goşmaça bir zat diýjekleri bardyr...
Aý, hatam bolsa, petegem bolsa aýdybildiler-le şo gezek aýtjaklaryny –
diýip, Gurbanmyrat işanam Garabatyry goldady.
Megerem gaharyny ýuwdan bolsa gerek, Kerimberdi işan uludan ýuwdundy.
Onda-da aýtsynlar, Gurbanmyrat, Berdimyrat dogry aýdýar, geňeşiň
düzgüni şeýle.
Berdimyrat han oturan ýerinde çalaja gozganjyrady-da, ýene-de han-beglere
ýüzlendi.
Aýdyberiň adamlar, söz sizden. – Soň ol Dykma serdara tarap baş atdy.
– Öwezmyrat aga, siz başlaýyň.
On üç ýaşlaryndan başlap alamançylyk edip ugran, telim gezek TähranMaşat ýollaryny, Nardyny, Büjnürdi, Goçandy çapyp külli Eýrany dada getiren,
Nurberdi han hanlar hany edilip belleneli bäri Ahalyň baş serdary hasap edilýän,
Börme hany Dykma serdar lakamly Öwezmyrat batyr edermenligi, çaparmanlygy,
batyrlygy, güýçli serkerdeligi bilen ýeke bir Ahalda ýa türkmen topragynda däl,
37
eýsem Eýran, Hywa, Buhara ýaly goňşy döwletleriň arasynda-da, on ýyla golaý
wagt bäri Hazaryň gündogar kenarynda, Krasnowodsk berkitmesinde ornaşyp,
wagtal-wagtal Ahal sary owsun atýan, kä hoşniýetli, käte bolsa talaňçylykly
ýörüşler geçirip gelýän ors harbylarynyň arasynda-da giňden tanalýan meşhur
adam. Ors generallarynyň Ahal hany Nurberdi han ýaly uly hanlar bilen bir
hatarda, onuň adyna hem hat yzyna hat ýollamaklary-da, sylag-serpaý ibermekleride, onuň hut, şol meşhurlygy bilen bagly. Çünki, birneme gyňyrrak häsiýetli,
özdiýenli, il içinde gepi ýöreýän bu adamy öz tarapyna çekmekligiň edilmeli işiň
ňarysyna barabardygyna olar gowy düşünýärdiler.
Ençeme ýyl bäri, onda-munda, aram-aram ors otrýadlary bilen bolan
ownukly-irili çaknyşyklarda hem Dykma serdar hemişe ýeňiji bolup çykýardy.
Hatda, Hazar deňziniň ýakalaryna çenli gidip, ol ýerdäki harby berkitmelerine
çozan gezeklerem az bolmandy. Ondan ýaňa dat edip, goşmaça kömek üçin,
garnizon naçalnikleri hatda birnäçe gezek öz hökümdarlaryna ýüzem tutupdylar.
Ol bu zatlaryň hemmesini orslary Ahal topragyna getirmezlik üçin edipdi.
Emma ine, häzir welin ol düýbünden başgaça sözlemäne mejbur bolup otyr.
Sebäbi, öňli-yzly bolup geçen şol çaknyşyklardan soň ol bu mesele babatda köp
zatlary öwrüp-çöwürdi. Köp pikirlendi. Hususan-da, Gazawat urşunyň pajygaly
wakalary baradaky habarlar Ahal iline dolansoň-a hasam köp zatlary sallarlap
gördi. Juda köp zatlary akyl paýhasyndan geçirdi. Eger uruş bolaýsa, onuň berip
biläýjek netijelerini göz öňüne getirdi. Soňky döwürlerde bolsa, ol urşuň halka
gyrgynçylykdan başga hiç zat berip bilmejekdigine ymykly göz ýetirdi. Ýetip
gelýän goşunyň öňküler ýaly sanlyja soldatlardan ybarat otrýadlar däldigine,
urşuňam alamançylyklardaky ýaly ýalaňaç gylyçly urşulýan «gaç teke», «çöz teke»
urşy däldigine-de düşündi. Şonuň üçinem, geçen gezekki Aşgabat maslahatynda
açykdan-açyk, uruşmazlygy teklip etdi. Ol bu gezegem şol sözüniň üstünde durdy.
Meniň-ä sözüm dogrudanam, ýaňky Gurbanmyrat işanyň aýdyşy ýaly şol
bir söz, Berdimyrat han. Uruşmazlyk. Özem meň şuny gorkaklygymdan ýa
namartlygymdan aýtmaýandygymy şu oturanlaryň hemmesem bilýändir. Ýöne,
başga ýol ýok. Käbir adamlar gaty görseler-de, ýumşak görseler-de, men şuny
aýtmaly bolýan: bu ýagy bizlik däl. Olar gajarlar däl, biziň çekinmän urýan
tatlarymyzam däl. Bularyň tutumy uly – diýip, daýaw göwresine gelşik berip
duran, aşak etegi seçelenäge-de, çalarak ikä bölünip gidýän sakgalyny sypalap,
aşak bakyp oturşyna Dykma serdar iki dyzyna gop berip söze başlady – Şu sözleri
aýdyp oturmak maňa-da aňsat däl. Gelýän goşunyň aňyrsynda uly döwlet dur. Biz
kim? Biz bir bäş oýnam agzala türkmen. Beýleki taýpalar-a beýlede dursun, siz
entek öz tekeleriňizem doly ýygnap bilmersiňiz. Şonuň üçinem gala gurýaňyz...
Halky şonuň içine ýygnap, mejbury suratda uruşdyrjak bolýaňyz...
38
Ýaşlaryň içinden kimdir biri:
«Eýdýäňiz, beýdýäňiz» diýen bolup, sen özüňi bizden başga tutýan ýaly
terzde gürleýäň-le, how, serdar aga – diýip, kinaýaly gepledi.
Gep ýeke mende däl, adamlar. – Ol gürrüňe başlaly bäri birinji gezek
bereketli ýüzüni ýerden göterdi. Balkyldap duran mähirli gözlerini daş-töweregine
aýlady. – Sizde-de däl... – Soň ol Garabatyryň daşyna üýşüşip oturan ýaş batyrlara
tarap baş atdy. – Bularda-da däl. Orta çykaga-da, gylyç işledenimize, darkaş
guranymyza, ýeňsek ýeňdik, ýeňilsegem ýeňildik diýäge-de gaýdyberenimize-de
bagly däl. Gep halkda. Aýal-ebtatda. Çagalarda. Gojalarda. Bu urşuň şolardanam
sowa geçmejekdiginde. Şol gelýän apy ýylanyň barymyzy bilelikde ýalmapýuwutjagynda.
Ýaşlaryň arasyndan ýene-de närazyçylykly sesler eşidilip ugrady.
Ondan gürrüň bolmaz, serdar aga.
Ol bir züwwetdin gorkagyň aýtjak zady-laý.
Serdar aga, biz sizi tanamajak bolýas.
Duruň entek, men aýdyp bolaýyn – diýende, Dykma serdaryň sesi ynjyly
çykdy. – Iň ýamanam güýç deň däl. Olaryň çalt atýan ýaraglary bar. Bizde bolsa
sowuk ýaragdan başga zat ýok diýen ýaly.
Gurbanmyrat işan:
Ýa, he-eý... – diýende, ynjamakdan ýaňa, aksowult ýüzi çapady ýaly
gyzardy. – Ýürek bolsa ýarag bolar. Şol bolmasa ýaragdanam peýda bolmaz.
Uruşda, göreşde iş bitirýän şoldur. Onsoňam bize iňlisler kömek etjekler.
Aşgabatdaky maslahatda özüňizem eşitdiňiz. Ony iňlisiň wekili öz agzy bilen
aýtdy.
Aý, ojagaz utanjaň iňlisden-ä asman ýakynmyka diýýän – diýende,
Kerimberdi işanyň gözleri üzre bürelip duran çal gatyşykly gara gaşlary çytyldy.
Çalarak gara öwüsýän bugdaň reňk tegelek ýüzi agardy. Süňklek çekgelriniň hamy
tirpildedi. Boňun damarlary göz-görtele galdy. – Asla hiç kimdenem haraý bolmaz.
Şuny bek biläýiň. Bar zat diňe öz güýjümize bagly. Ho-ol, öňräk Mekgeden meň
bilen bile gelen bäş-üç sany arap bilen türki-hä bilýänsiňiz. Ýadyňyzda bolsa
şolaram agyzlarynda aş baryny gatyklapdylar. «Orslary getirmäň, dinduşmanyňyzdyr, gerek bolsa bizem kömek ederis», diýşipdiler. – Kerimberdi işan
damarlary görnüp duran süňklek elleriniň aýalaryny serip töweregindäkileriň
ýüzüne seretdi. – Hany şolar? Hany eden kömekleri? Gyssanan wagtyň birem-ä
görnenok gapdalyňda.
Dykma serdaryň sesi güňleç çykdy.
Görünmezlerem.
39
Gurbanmyrat işanyňam sözüni gaýdyp alasy gelmedi.
Görünerler, görünerler. Ýöne, oň üçin olara habar ýetirmek gerek. Men
ine, şu meselä-de garalmagyny isleýän. Kölegäňden öýkeläp oturman, yslamyň
goragyna ymykly çykmak gerek. Onsoňam ýer ýüzünde Emrika, Pereň, Hytaý ýaly
uly döwletler bar. Olaram bulara beýtdirip, edenlerini etdirip ýörmezler-ä. Haý-küş
ederler-ä...
Hakykatyň ýüzüne dogry seredeliň, işan aga – diýende, Dykma serdaryň
göwresi elenip gitdi. Giň maňlaýy çygjardy. – Öz bähbidi bolmasa hiç kim saňa
kömek etmez. Seň üçin, meň üçin o-ol, agzan ýurtlaryň Orsýet ýaly uly döwlete
duşman bolmazlar. Ýene bir haýyşym bar, şu ikorta din dawasyny goşmaň. Sebäbi
bu ýerde o mesele ýok. Ors seni öz dinine salmak üçin gelenok. Bu ýerde onuň
dindenem has möhümräk, başga bähbitleri bar.
Gurbanmyrat işan gök çäkmmeniniň syýlaryny iki dyzynyň aşagyna düýrläp,
öňe omzady.
O-da bolsa bardyr, ýöne, din dawasam bar, Öwezmyrat. Sebäbi ors kapyr.
Birinjiden-ä haýsam bolsa bir dine uýýan, Hudaýyň barlygyny ykrar
edýän adama ors bolsun, «hyrs» bolsun, kapyr diýmek külli günädir», işan aga.
Ikinjidenem..
Gurbanmyrat işan ýüzüni kese sowdy.
Bä-ä-ä... Sen-ä Öwezmyrat, tüweleme, bizi okutjag-ow.
Töwerek – daşdanam:
Ahow, Dykma, bize seniň takwalygyň gerek-gä bu wagt. Rast, sen baş
serdarmy, köp gepleme-de, meseläni bir ýüzli et. Bolmasa-da sowul ýoldan.
Biz bu ýere agzaçara ýygnanamyzok, orsly meseläni çözmäne ýygnandyk.
Aý, ol öz sözüni gögertjek bolup her zat eder-laý... – diýen ýaly kinaýaly
sesler eşidildi.
Dykma serdar özüni elden bermedi.
Men o gürrüňi gepiň gerdişine görä diýdim, adamlar. Düşünişmezlik
bolmasyn. Gynansak-da, şol mesele boýunça ýene bir zady aýtman durup biljek
däl. Ýagny, işan agaň aýdyşy ýaly gep orsuň kapyrlygynda bolsa, dawa-da din
dawasy bolýan bolsa, onda bi, siziň iňlisden kömege garaşmaňyz näme? Olar näme
musurmanmy? Galyberse-de Hytaýy, Emrikany, Pereňistany näme üçin
agzaýaňyz? Olar bilen näme, dinimiz birmi? Ýa orsy gaýtaryşanlaryndan soň şol
döwletleriň mollalary gelip her jumada biziň mollalarymyz bilen namaza durarlar
öýdýäňizmi? Ýa-da ine, Eýrany alyp göreliň. Olar bilen näme dinimiz bir
dälmidi?...
40
Oturan ýerinden ýapyrylaga-da, Dykma serdara tarap dodagyny çommaldyp:
Eýran şaňy-y – diýende Gurbanmyrat işanyň ullakan ala gözleri ýaldyrap
gitdi. Aşagy çürelip gidýän uzyn, mäşbürünç sakgaly titredi. – Biz bolsak sünni-i...
Dykma serdar biliner-bilinmez ýylgyrdy.
Şaýy näme, musurman dämi? Däl diýseňiz onda Hywa bilen Buharany
alyp göräýeliň. Şolar ho-onha, sünnem-dä! Emma olardan biz az sütem gördükmi?
Ir döwür şu sebitlere gelip Hywa hany Abylgazy hanyň bir özüniň gyranam-a
bardyr, türkmeniň şu wagtkysyça. – Dykma serdar tutuş öýüň içine nazar aýlady. –
Bagyşlaň adamlar, men muny öňde duran wakanyň din dawasy däldigini nygtamak
üçin aýtdym. Muny men Orsyýediň Hywany, Buharany basyp alandan soň:
dinimize giriň ýa diniňizden çykyň diýmändigi bilenem düşündirip biljek... –
Dykma serdar Berdimyrat hana ýüzlendi. – Men-ä aýtjak sözümi aýtdym, han.
Ýöne, köpçülik nähili karara gelse menem şonuň bilen bolaryn. Köpçüligiň
çözgüdinden çykman. Uruşmaly bolsa uruşarynam, gerek bolsa başymam goýaryn.
Gurbanmyrat işan kanagatlanmak bilen Dykma serdara tarap baş atdy.
Ine, munyň bolýa.
Şondan soň Berdimyrat han sözi syçmazlaryň kethudasy, Ahalyň Hywa
raýat bolan döwründe şolaryň şu ýerdäki dikmesi bolup oturan, Gazawat urşuny
gözi bilen gören Hanmämmet atalyga berdi.
Hanmämmet atalyk Gönübek sazandanyň gapdalynda, Berdimyrat hanyň
çep tarapynda tärime arkasyny ýaplap otyr. Ol häliden bäri Gönübegiň yzly-yzyna
çekip oturan çiliminiň tüssesine boguljyrap üsgürýär, özüne tarap burum-burum
bolup gelýän çalymtyl tüssäni eli bilen kowýar. Ýöne, Gönübege: goý şunyňy,
çekme, diýip bilenok. Özüne söz berilenden soňam ol birmeýdan gark urup
üsgürdi-de, dikejegine galdy. Ykjamlandy. Owurdy içine gidip duran hortap
maňlaýy, çekgeleri hal atan sarymeňiz ýüzüni ilki hana, soň Dykma serdara tarap
öwürdi. Şonda onuň çep gabagy titir-titir etdi. Bir zatdan gorkan ýaly hemişe
howatyrly görünýän ullakan, şöhleli gözleri birnäçe gezek açylyp-ýumuldy. Söze
başlamazdan öň inçe barmaklary bilen etegi sarymtyl, galan ýeri çal, seýrek
sakgalynyň düýbüni dyrmalady. Geplände, endigine görä sesini sandyradyp pessaý
gürledi.
Eýsem-de bolsa... – Ol sakyndy-da, esli mahal böwrüni diňläp oturdy.
Pikirini jemländen soň başyny galdyryp Berdimyrat hanyň ýüzüne çiňerildi. –
Eýsem-de bolsa men uruşmaklygy teklip edýän adamlaryň ýüreklerine düşünýän.
Onda-da edil öz ýüregime düşünişim ýaly düşünýän. Sebäbi meňňem ýüregim
şony diýýä. Meseňa diýäge-de, ýurduňy bermeg-ä däl, düşmana ýekeje daban
ýeriňi basgylatmagyňam nähili agyr düşjekdigini duýýan. Ýöne, nätjek, Dykma
serdaryň aýdyşy ýaly güýç deň däl, batyrlyk bilen bitirjek goşuň ýok. Mert uruş
41
däl. Gyrgynçylykdan başga gazanjak zadyň ýok. Ýagdaý şeňlekä halky şo tarapa
iteklemek hökmanmyka? – Hanmämmet atalyk ýüki ýeňlän ýaly uludan sowuk
demini aldy. – Meňň-ä nüçe geplesemem şundan başga aýtjak zadym ýok.
Köpçüligiň içinde gowur döredi. Dumly-duşdan ýene-de her hili içi güjükli
sözler ýagyp başlady. Hern-ä Berdimyrat hanyň göwresini dikgerdäge-de, boýnuny
süýndürip öýüň içine göz aýlamagy bilen galmagal kiparlady. Kem-kemdenem
ýatyşdy.
Şondan soň Berdimyrat han, söz nobatyny Orazmämmet hana berdi.
Boýy ortadan ýokarrak, eti-gany ýerinde, burny gönümel, ýüzi dolmuş
ýaňaklaryýaş gyzyňku ýaly ýalpyldap duran, murty ýogyn, sakgaly boldumly, ýeke
geplilikde agraslykda özüni bütin ile tanadan bu kişi şu maslahatyň içinde
Berdimyrat handan soň ikinji adam diýsegem ýalňyş bolmaz. Ol tekäniň togtamyş
taýpasynyň beg urugyndan, onuňam goňur, goňuryňam garagoňur tiresinden.
Kakasyna Hyjygurban, atasyna Mämmetweli kazy, ondan aňyrsyna Ak kazy
diýerler.
1850-nji ýylyň gyşynda külli tekä ýeke-täk bir han saýlamak barada
Gökdepede uly maslahat geçirildi.
Oňa Mary etraplaryndan, Sarahsdan, Tejenden, Kürtüşden, Gyzylarbatdan,
Balkandan, köp-köp serdarlar, han-begler, Ak işan, Atajyk molla ýaly görnükli din
wekilleri gatnaşdylar.
Maslahaty Atajyk molla alyp bardy.
Şonda, Görogly begden Şirgazy han zamanasyna çenli tekeleriň 18 sany baş
hanlygynyň bolandygy dogrusynda söhbet edildi. Şirgazy han döwründe baş hanyň
Döwletmämmet Düýegöz aga bolandygy, ondan soň baş hanlygyň Keýmir köre,
ondan soňra Annaseýit wekile, ondanam Myrat serdara geçendigi, 1819-njy
ýyldan, ýagny Myrat serdaryň wepadyndan soň tekeleriň birnäçe gala hanlarynyň
bolandygy, emma baş hanyň bolmandygy ine, indi şonuň dikeldilmeginiň
zerurdygy aýdyldy. Türkmenleriň mongollardan bäri belli bir başsyz, dagynyk
halda ýaşaýandyklary, şol zerarly dumly-duşdan çapylýandygy, halk hökmünde hiç
kim tarapyndan äsgerilmeýändigi göz öňüne tutulyp, şundan şu ýana ýeke bir
tekeleri däl, eýsem külli türkmeni bir hanlyga birleşdirmek meselesem orta atyldy.
Şeýle-de bolsa, şol gezekki maslahatyň esasy wezipesi teke türkmenleri üçin baş
han saýlamakdan ybaratdy.
Şonda hanlyga ak wekilli Nurberdi han bilen garagoňurly Orazmämmet han
teklip edildi. Şol wagt olaryň ikisem öz tireleriniň hanydy. Haçanda ses sanaşyk
bolanda Orazmämmet hanyň sesi köp çykdy. Ýöne, ol öz islegi boýunça hanlykdan
ýüz öwürdi. Köpçülige ýüzlenip:
42
Adamlar! Ynam bildireniňiz üçin men sizden köp minnetdar. Ýöne, maäa
dogry düşünmegiňizi haýyş edýän. Çünki, men hanlyk maäa görä-de Nurberdi
hana has mynasypdyr, diýip pikir edýän. Sebäbi, ol birinjiden-ä Was eýýäminiň
ýaşulysy Döwletmämmet düňegöziň şägirdi Aman begiň yzy. Ikinjidenem
Döwletýar baýyň ogly. Iliň öňüne düşüp hanlyk kesbini ýöretjek bolsaň maldöwletli, çörekli bolmagam gerek. Menem, Hudaýa şükür, rysgalymdan nalamok,
ýöne, hanlyk sürere harajadymyň ýokdugyna welin gözüm ýetýä. Nurberdi handa
şo zatlar bar. Onsoňam nöker ýygnamaly, olaram gerekli serişdeler bilen üpjün
etmeli. Atlandyrmly, ýaraglandyrmaly. Şonuň üçinem, men hanlyk mertebesini ak
ýüregim bilen Nurberdi hana bagyşlaýan. Öz sesimem şoňa berýän – diýdi.
Şolar ýaly mert, üstesine-de uruşmazlygyň tarapyny tutýan akylly-başly
adamyň hüzirki aýtjak sözüniň aýgytlaýjy häsiýete eýe bolaýmagagynyň
ahmallygy, uruşmaklygyň tarapyny tutýan adamlarda az howsala döretmedi. Şeýlede bolsa, oňa kesesinden kesek atmana hyýallanan adam bolmady. Hatda Dykma
serdara pitjiň atan ýaş batyrlaram şol wagt aşak bakyp dillerini dişlänlerini kem
görmediler.
Orazmämmet hanam edil Hanmämmet atalykdyr, Dykma serdar ýaly, özüniň
öňki pikirinde galýandygyny aýtdy. Soňam pikirini delillendirmäne synanyşdy.
Başga ýol ýok, adamlar – diýende, sesi diýseň dözümli çykdy.
Hanmämmet atalyga tarap çalaja baş atdy. – Ine, orslaryň hywaly ýomutlar bilen
eden urşuny gözi bilen gören adam otyr gapdalymyzda. Isleseňiz gürrüň bersin şü,
Gazawatda nämeleriň bolanyny.
Garabatyr barybir şondan artyk çydam edip oturyp bilmedi.
Hanmämmet atalygyň şol döwli ertekisini biz öňem az diňlämizok, han
aga. Gowus-a ol asla şol gürrüňini goýsun. Egerde, görelde almalam bolsa biz
Gazawatly ýomutlary orslaryň gyrandygyndan däl-de, ýomutlaryň gorkman orslara
garşy çykandyklaryndan, boýun egmändiklerinden almalydyrys.
Berdimyrat han gürrüňüň ula ýazmagyndan heder edip, bir dyzyna galdy-da,
sag elini ýokary göterdi.
Şu maslahatda islendik maglumat nazara alynmalydyr, adamlar. Goý,
Hanmämmet aga-da görenlerini aýtsyn. Belki, araňyzda eşitmedikler bardyr... –
Berdimyrat han ýene-de jaýlaşyp oturdy. – Atalyk aga, aýdyberiň...
Aýtsam, olar ýaly gyrgynçylykly urşy men heniz göremok – diýip,
Hanmämmet atalyk söze başlady. – Gökezmesinem. Hywaly ýomutlaryň ähli
obalary, mülkleri otlandy. Mallary talandy. Gaçyp çöle çykan halkyň yzyndan atly
goşun ýetip keýpine kerçedi. Ne ulyny syladylar, ne kiçini. Baş açyk, aýak ýalaň
aýallaryň, gyzlaryň çabga ýaly ýagýan okuň aşagynda iki baka elewreşip ýörüşleri,
çagalaryny bagyrlaryna basyşyp, iki tigirli arabalaryň, boş duran köne howutlaryň
43
aşagyna, suwsuz çelekleriň içine sümülişip, şol ýatan ýerlerindenem üstlerinden
inip gelýän ýalaňaç gylyja tarap aýalaryny gerip, aman dileýişleri, garry-gurtularyň
ahy-nalalary, källeriň, zeýkeşleriň içinde biri-birine kaklyşyp ýatan maslyklaryň
elhenç suraty henizem göz öňümden gidenok. Tä, kyýamat ahyra çenli giderem
öýdemok...
Garaz, azaňy alypdyrlar-da... – Kinaýaly çykan bu sözi kimiň aýdany belli
bolmady. Ýöne, Atalyk ony barybir jogapsyz galdyrmady.
Howwa, azamy aldylar. Şonuň üçinem, men Gubadagda bolan şol elhenç
wakanyň Ahal topragynda hem gaýtalanmazlygyny isleýän.
Aý, agam, alsalar seň azaňy alypdyrlar, gyrylsalar Hywada oturan
Gazawatly ýomutlar gyrlypdyrlar, bize näme – diýip, Garabatyryň gapdalynda
oturan, kelteräk, dykyz göwreli, bugdaý reňk, aşaky dodagy öňe tarap çürelip
durandygy üçin hemişe ýalmanyp ýören Jyýky batyr sesine bat berdi. – Bu ýeri
Hywa däl Ahal.
Menem şony şuň Ahal bolandygy üçin aýdýan. Onsoňam men sizi
gorkuzjak bolamok. Gören zadymy aýdýan.
Aýtma sen şo gürrüňleriňi – diýip, Jyýky batyr tow alyp ugrady.
Birdenem alahasyrdy bolup ýerinden turdy. – Şol gürrüňleriň bilen sen galanyň
gurluşygyndakylaryňam ötlerini ýardyň. – Jyýky batyr ilk-ä Berdimyrat hana,
soňam Gurbanmyrat işana ýüzlendi. – Sizem aýdyň muňa, goý, şu günden şeýläk
halkyň arasynda ters wagyzlar ýöretmesin, halkyň susuny peseltmesin, ruhuny
çökermesin. – Ol märekä ýüzlendi. – Tutuş maslahat bolup şunuň şo sözlerine
gadagançylyk girizmegiňizi soraýan men adamlar sizden. Goý, her kim öz
gorkaklygyny iliň üstüne atjak bolmasyn.
Berdimyrat handan öňürti Hanmämmet atalygyň özi dillendi.
– Bor, han ogul. Aýtma diýseňiz men şundan şeýläk aýtmaýaryn. Ýöne,
Atalyk gorkak däldir. Ýer-ýurt, il-gün üçin biri ölmäni başarsa menem başararyn.
Men ýöne, hem ölmän galmanyň, hemem halky agyr kesapatdan alyp çykmanyň
gürrüňini edýän. – Atalyk ýüzüni Berdimyrat hana tarap öwürdi. – Şoň üçinem,
etseňiz-ä Orazmämmet ikimiziň ýanymyza otuz-kyrk adam goşuň-da, iberiň
orslaryň ýanyna. Biz olar bilen gürleşeli. Töwella edeli.
Jyýky batyr aşak çökdi. Ýüzüni bir gyra sowup kinaýaly gürledi.
yzok. Gandaram
bolamyzok. Töwellany goý, olaryň özleri bize etsinler.
-ä goýmadylar-la – diýip esli wagt bäri sesini
çykarman oturan Dykma serdar ýene-de gürrüňe goşuldy. – Ýöne, biz olaryň
töwellalaryny almadyk...
44
Jyýky batyr Dykma serdara tarap gamçysyny çommaltdy.
-peşgeşdir. O-da belli-belli
adamlara berlendir. Onsoňam biz öý eýesi. Töwellany alsagam, almasagam öz
işimiz. Oňa hakymyz ba. Olaryň welin beýdip, goşun tartyp üstümize gelmäge,
haýbat atmaga, haklary ýok!...
barýar. Olar hak näme, nähak näme, seljerjege meňzänoklar.
klugyny aýdýas. Näalaçlyk
barada aýdýas.
! Çykalga-da bar, alajam bar. – Jytýky batyr gylyjyny syryp
dik depesine göterdi. Dalawlatdy. – Ine, çykalga. Ine alaç. Şundan başga çykalgada bol,az, alajam. – Ýaş batyr kellesiniň gyzgynyna öte geçeninem bilmän galdy. –
Siz ýöne çykalgany başga ýerden gözleýäňiz. O-da bize mälim. Sizem,
Orazmämmet hanam, Hanmämmet atalygam, barysy bir adam. Size gulak
asýanlaram, siziň yzyňyza düşýänlerem baryňyz dönük! Satlyk! Dogrusyny aýtsam
orslary çapmaklygy öňürti sizden başlamaly. Sizden dynmaly.
Ençeme gowgany başyndan geçiren serdara çagasy ýaly birinden beýle
sözleri eşidip oturmak juda ýokuş degdi. Ol özi-de bilmezden syçrap ýerinden
galdy. Elini gylyjynyň bagjagyna ýetirdi.
şekataly!
Jyýky batyram edil, goltugyndan göterilen ýaly Dykma serdar bilen deňine
gopdy. Bolmasy bir işiň bolaryndan howatyr edip, han-beglerem, ýaşulylaram
ördüler.
Berdimyrat han sakgyç ýaly süýnüp baryp Jyýky batyryň alkymyna dykyldy.
Iki eli bilenem egninden basyp ýuwaş, emma hökümli gepledi.
Jyýky batyr ýalmanyň çagasy ýaly dilini ýalmandyryp durşuna howul-hara
her kimiň ýüzüne bir seredip çykdy. «Bu meniň atama, dil ýetirdi», diýen manyda
Dykma serdara tarap elini uzadyp bir zatlar diýdi. Ýöne, onuň «madyr-muduryna»
düşünen bolmady. Her niçik hem bolsa ol hanyň raýyny ýykmady. Oturdy.
Şondan soň Berdimyrat han Dykma serdara ýüzlendi.
Oturdylar. Berdimyrat hanyň özem oturdy. Uly-kiçi hemmäni tertibe
çagyrdy. Birek-biregiň sözüni bölmezligi, kellegyzgynlyga ýol bermezligi haýyş
etdi.
«sensireşip» otursak belli bir gepiň başyny çatyp bilmeris – diýdi.
45
Ara esli mahallyk dymyşlyk aralaşdy. Her kim öz gapdalyndaky bilen
gümür-ýamyr edişdi. Kerimberdi işan bilen Gurbanmyrat işanam özaralarynda
pikir alyşdylar. Soň ikisi bilelikde Berdimyrat hana bir zatlar diýdiler. Han olary
diňledi-diňledi-de, başyny atdy. Märekä ýüzlendi.
zünden
başganyň pikirini äsgermän, dawalaşyp, maslahatyň işine päsgel berjek adam bar
bolsa märekeden çyksyn! Ýogsa-da şolar ýaly hereket etdikleri zor bilen çykarylar,
maslahatdan kowular. Soň eşitdim-eşitmedim diýmäň.
Öýüň içinde şeýle bir ümsümlik peýda boldy welin, daşardaky biş-düş, çaýsuw bilen meşgul bolup ýören aýallaryň, çybyk atlaryny haýdadyşyp gara öýüň
daşyndan «daz» ýasaýan, geljek ýagyny eýýäm gaýtaryp ýören oglan-uşaklaryň
seslerine çenli eşidildi durdy. Obanyň aňry çetlerinde bir ýerde düýe bagyrdy.
Märekeli öýüň arka ýüzünde çaga aglady. At toýnagynyň dükürdisi eşdildi. Şol
atmy ýa başgamy, belli däl, megerem baýtal gören bolsa gerek, bir at hokrandy –
hokrandy-da, haýkyryp goýberdi.
Dymyşlygy Berdimyrat hanyň özi bozmadyk bolsa, onuň näçe wagta
çekjekdigini aýtmak kyn. Ol Dykma serdara ýüzlenip usullyk bilen:
– diýdi.
Dykma serdar aşak bakyp oturşyna mähir gatyşykly gahar bilen sesini
sandyradyp gürledi.
Ýaş han Orazmämmet hana tarap baş atdy.
Orazmämmet han: «Hany, bular boluşdylarmy»? Diýýän terzde o ýan, bu
ýan gaňrylyp, eginleri üzre daş-töweregine göz aýlady. Berdimyrat hanyň hälki
sözýnden soň bady gaçan ýaş batyrlaryň aşak bakyşyp oturyşlaryny görendenem
oturan ýerinde ykjamlandy:
bilýän, adamlar. Haýwanu-ynsan ejiz bolsa ejizligini bilse ýagşy. Iş salyşýanyň
doňuz bolsa, tüýüni tersine däl-de, ugruna sypalasaň ýagşy. Ýene bir zada düşüniň:
Biziň iň uly betbagtçylygymyz bütewi döwlet däldigimizdir. Hökümediň bolmasa,
döwlet diwanyňdyr-kazyýetiň, möhürli hatyň, hazynaň, kada-kanunly kitabyň,
hemişelik goşunyň bolmasa, bir bölek gara güýç bilen, onda-da derekli
ýaraglanmadyk güýç bilen alan galaň bolmaz. Şu wagtky bir karara gelibilmän
uluny-kiçini sylaman ýaňkalaşyp oturşymyzam şo zatlaryň alamaty. Ähli türkmen
bir bütewi döwlet bolup oturan bolsady, onda orslar beýdip üstümize çöwjäp
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ýere gaçan ýyldyzlar - 05
- Parts
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3553Total number of unique words is 201029.6 of words are in the 2000 most common words41.4 of words are in the 5000 most common words48.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3621Total number of unique words is 223531.3 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words51.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3661Total number of unique words is 225131.1 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3724Total number of unique words is 203531.9 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3730Total number of unique words is 224032.0 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 207431.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3667Total number of unique words is 230030.3 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3715Total number of unique words is 207931.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3698Total number of unique words is 218232.2 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3650Total number of unique words is 218630.2 of words are in the 2000 most common words42.7 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3650Total number of unique words is 208631.1 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3755Total number of unique words is 215632.4 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3614Total number of unique words is 218031.9 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3654Total number of unique words is 206830.7 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3665Total number of unique words is 212431.5 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3625Total number of unique words is 218531.3 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3653Total number of unique words is 208130.1 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words52.0 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3612Total number of unique words is 213730.4 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3737Total number of unique words is 213132.3 of words are in the 2000 most common words47.4 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3716Total number of unique words is 227532.3 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3663Total number of unique words is 218331.3 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3666Total number of unique words is 221730.3 of words are in the 2000 most common words43.7 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3747Total number of unique words is 221930.4 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words49.6 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3610Total number of unique words is 222928.3 of words are in the 2000 most common words40.2 of words are in the 5000 most common words47.3 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3673Total number of unique words is 220431.3 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3677Total number of unique words is 225330.5 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3613Total number of unique words is 213131.4 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3717Total number of unique words is 216931.2 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3703Total number of unique words is 214531.7 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words53.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3707Total number of unique words is 206132.3 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3670Total number of unique words is 216531.3 of words are in the 2000 most common words44.5 of words are in the 5000 most common words51.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3616Total number of unique words is 209231.7 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 207834.6 of words are in the 2000 most common words48.8 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3624Total number of unique words is 212631.7 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 212033.1 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words53.5 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3675Total number of unique words is 212132.3 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words52.5 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3611Total number of unique words is 208432.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3701Total number of unique words is 198032.7 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3783Total number of unique words is 205233.7 of words are in the 2000 most common words46.4 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 215732.8 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3628Total number of unique words is 213432.9 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3648Total number of unique words is 212931.4 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3613Total number of unique words is 206130.6 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3691Total number of unique words is 215331.3 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3702Total number of unique words is 219731.8 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words51.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 2158Total number of unique words is 142838.0 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words