Latin

Ýere gaçan ýyldyzlar - 28

Total number of words is 3717
Total number of unique words is 2169
31.2 of words are in the 2000 most common words
45.4 of words are in the 5000 most common words
52.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ahalla tarap okduryldy. Gelişleri ýalam ysgyndan gaçyp ugran gyzyň hersi bir
goltugyndan girdiler. Ahally olaryň yzlaryndan ýöredi.
Dykma serdar olja alnan ýaraglary ýetdiginden ýaragsyzlara paýlap berdi.
Gurbanmyrat işan haýal etmän jesetleri ýygnamaklygy buýurdy. Ýöne, jesetleriň
ummasyz köpdügi, wagtyň azdygy duşmanyň bolsa dygysyzlyk bilen ot sowrup
gara bulut deý yzyna süýşüp gelýändigi, top oklarynyň eýýäm galanyň içinde
ýarylyp ugrandygy zerarly, olary ýuwup-ardyp oturman, şol durşuna jaýlamaly
edildi. Kerimberdi işan Diňlidepä çykyp wepat bolanlaryň hatyrasyna güýçli ses
bilen aýat okady.
Agşamlyk, apyla-sapyla sowulandan soň, Dykma serdar bilen Gurbanmyrat
işan ikisi Enehakydany görmäne bardylar. Onuň dikelip oturanyny görüp
begendiler.
Gurbanmyrat işan aşak bakyp, oturşyna ýuwaşja gürledi.
─ Muny biz saňa geçen uruşda-da aýdypdyk welin, gyzym, bu gezegem
ýatladaýmaly ekenik... Bu biziň ýalňyşlygymyz... Hňlem bolsa giç däl. Nirede
315
bolsaňam ýetse gutulma-ha ýokdur welin, garaz, her niçigem bolsa sen göz-görtele
ajala çapmajak bol...
Enehakyda ilki Dykma serdara soňam Gurbanmyrat işana tarap gabak
astyndan garady. Dodaklaryny çalaja gymyldatdy.
─ Bor, agalar. Men siziň diýeniňiz bilen bolaryn.
Hoşlaşdylar.
Enehakyda sözünde tapyldy. Ikinji çozuşa gatnaşmady. Ýöne, gadymy oguz
gyzlary Sylyjsn hatyn, Barçyn salyr, Burla hatyn dagynyň edermenlikleri barada
hakyda aýdyp, çozuşa gatnaşjak gyz-gelinleriň ruhlaryny göterdi. Göreşlere
galkyndyrdy.
Ol çozuş 1880-nji ýylyň 30-njy dekabr gijesi boldy. Oňa alty müň adam
gatnaşdy. Ýene-de öňki ýagdaý gaýtalandy. Tä, tranşeýalara barýançalar,
türkmenler soldatlaryň atýan oklaryndan ýaňa köp adam ýitirdiler. Ol ýere
baransoňlar welin, esasy ýitgin i soldatlar çekdiler. Türkmen ýigitleri gylyçlaryny
ezberlik bilen işletdiler. Öňki gezekkileri ýaly ur-tut olja güýmenmediler-de, esli
ýere çenli duşmanyň söbügini sydyrdyp gitdiler. Çadyrlaryny çapdylar. Olja
çöplemekligem, daşamaklygam diňe gyz-gelinleriň we ýetginjekleriň üstüne
atyldy.
Ahally bilen Garadöwlet şol gezek duşmanyň garymlarynyň daşyndan
aýlanyp, ýeňsesinden bardylar. Çat maňlaýlaryndan çykan çaklaňja çadyryň
täzeliginden çen tutup, onuň ofiserlere degişlidigini çakladylar. Çadyryň
agzyndaky garawullaram, daş-töwerekdäkilerem eýýäm aýak üstündediler. Kim
gaçjak bolup atyny eýerläp ýör, kim bir eli ýaragly, bir eli daşky geýiimli çadyrdan
çykyp barýar. Kim tüpeňiniň nilini garaňka tutup, kimdir birini tüpeňläp ýör, garaz,
ber-başagaýlyk. Çozgunlaryň seslerem, gylyçlaryň «jarka-da-jarkasam» golaýlap
gelýär. Şonuň üçinem, göni baryp golundan tutaýmasaň bu wagt kimiň-kimdigini
biler ýaly däl. Ahally bilen Garadöwlediň peýda bolanynam birbada hiç kim
duýmady. Asla üns berenem bolmady. Olaryň bar küýi-köçesi gala tarapda.
Ýeňseden howp geler, diýip, göwünlerine-de gelenok. Birdenem, çadyryň içinden
girdenejik, sary saçly, jaýtaryp duran murtlyja ýeňil-ýelpaý geýnen ofiser tasap
çykdy. Ol ylgap barşyna bir-ä pistolediň gaby gysdyrylgy kemerini biline dakjak
bolup, kösenýär,birem sandyrap duran barmaklary bilen penjeginiň iliklerini
ildirjek bolüar. Papak diýenini dagy bir şahyna zordan ilişip dur. Şol bolşuna-da ol
316
özüne zor salyp gygyrýar, sögünýär, daş-töwereginde pyrlanyşyp ýören soldatlara
bir zatlar barada buýruk berýär.
Ahally bilen Garadöwlet ikisi agzybirlik bilen hereket etdiler-de, ofiseriň yz
ýany haýdap öýden çykan iki sany aljyraňňy soldatyň adama birini «suhladylar».
Şol wagt garaňkynyň içinden müňedekleşip ýene-de üç sany soldat peýda boldy.
Olaryň ikis-ä nämäniň-nämwdigini bilmän, aňka-taňka boldular we aýňalyp
ýetişmänkäler öz janlaryndan dyndylar. Üçünjisi ýa-ha olara görä aňçyrak ekeni,
ýa-da öňki çozuş mahaly bular ýaly ýarym-ýalaňaç pyýadalary köp gören bolmaly,
hasyr-husur tüpeňine ok sürdi-de, atmak üçin nilini Ahalla gönükdirdi. Ýöne, atyp
ýetişmedi. Garadöwlet gylyjynyň ujy bilen onuň tüpeýini bir gapdala kakyp
goýberdi. Ur-tutam gylyjyny garnyndan sokdy. Silkdi. Şol wagt hälki iki ýana
haýdap ýören ofiserem yzyna öwrüldi. Ýalaňaçlara gözi düşendenem koburasy
sallanyp duran kemerli elini ýokary göterdi. Ýöne, elleri ýalmawuz ýaly ýalaňaç
gylyçly ýigitlere olar ýaly ortatap ofiseriň geregi ýok. Şonuň üçinem, olar onam
gylyçdan geçirdiler-de, has «uluraklaryny» tapmak tamasy bilen kürsäp çadyryň
içine girdiler. Garaňkynyň içinde sermenişip iki sany pistolet tapdylar. Başga-da
geýim-gejim tapyp, ýan torbalaryna saldylar. Eglenmänem daş çykdylar. Daş
işikde öli ýatan soldatlaryňam ýaraglaryny, eşiklerini aldylar. Entegem jan teslim
edibilmän kakynyp ýatan ofiserem sypyrdylar.
Bular ýaly şowlulyk çozuş mahaly her kime ýetdiribem duranok. Çünki,
Garadöwletdir Ahally ýaly duşmanyň daşyndan aýlanyp, gelip, lageriň jümmüşine
aralaşýanlar az. Çozuş köplenç öň hatarlarda bolup geçýär. Her niçik hem bolsa şol
gezek öňdäki saplara çozan ýigitleriňem duşmana has içgin aralaşyp, lomaýja olja
alyp gelenleri boldy. Mysal üçin, Marydan kömege gelen atly goşunyň
ýüzbaşylaryndan biri, Akga batyr öz ýigitleriniň üç-dört sanysy bilen bilelikde,
entek daňdanyň alagaraňky wagtlary bir topy süýräp alyp geläýdi. Muňa begenişip
durkalar, Kelejarly Çary diýilýän çepiksije ýigidem öz obadaşlary bilen bir top
getirdi. Gypjak obasyndan Begenç atly ýigit bolsa, öň hatarda ýerleşen Apşeron
polkunyň 4-nji batalýonynyň baýdagyny alyp geldi.
Dykma serdaryň buýrugy bilen olja alnan toplaram şol günüň ertesi
Diňlidepäniň üstüne çykaryldy. Ýany bilen getirilen bäş-üç sany okam haýbat üçin
duşmana tarap «güwledip» goýberdiler. Şonuň bilenem toply mesele tamam boldy.
Başga atara ok tapylmandygy sebäpli ol topam gajarlardan olja alnan öňki mis
topuň gapdalynda ine-ine asgyrjak ýaly burnuny dik ýokary tutup, şol bir duran
ýerinde tä uruş gutarýança gymyldysyz durdy.
Tekeleriň gijeki çozuşlary soldatlaram-a haýykdyrdy welin, general
Skobelewi hasam howpurgatdy. Ol ikinji çozuşdan soň doktor Geýfelderi ýanyna
317
çagyrdy-da, uly howsala bilen gözlerini özi üçin ýörite dikilen gara öýüň içine
aýlap, durşuna gollaryny galgadyp:
─ Meniň batyrlygymy hiç kim inkär edip bilmez, doktor, ýöne, şü, tekeleriň
gijeki çozuşlary bilen jarçynyň sesi welin, maňa ähli zatdan beter täsir edýär –
diýdi.
Şonuň üçinem, ol ofiserlerine ýene-de bolup biläýjek üçünji çozuşa güýçli
suratda taýýarlyk görmekligi býurdy. Buýruk ýerine ýetirildi. Öň hatarlaryň goragy
güýçlendirildi.
1881-nji ýylyň 4-nji ýanwar gijesi çozuş ýene-de gaýtalandy. Oňa on iki
müň adam gatnaşdy. Ýöne, gaýtawul Skobelewiň öz tabşyryşyndanam has berk
boldy. Çozgunlardan juda köp adam gyryldy. Mahlasy çozuş şowsuz tamamlandy.
Goraýjylaryň köpüsi şondan soň galany taşlap gitdi. Olar öz maşgalalaryny gum
içindäki howpsuzrak ýerlere, guýularyň başlaryna eltip, dolanyp gelmekligi wada
berdiler. Emma gelmediler.
Umuman, üçünji çozuşdan soň galanyň içindäki erewde-berewlik, ibirtdezibirtlik öňküdenem has artdy. Gaýda-gaýmalaşyk köpeldi. Kimiň gidip, kimiň
gelýäni, kimiň girip, kimiň çykýany belli bolmady. Bir wagtyň özünde galanyň
ähli tarapyny gabamaga duşmanyň güýjüniň ýeterlik däldigi, ýagdaýyň şol tarapa
ýykgyn etmegine hasam itergi berdi.
Galanyň gabawly taraplarynda, ortalarynda welin, bar zat öňküsi ýaly
dowam edýär. Mergenler hyrlylaryny eginlerine atyşyp, galanyň daşyndaky
garymlara tarap gyrmyldaşyp barýarlar. Olaryň topar tutup barýanlaram, ikibir,
üçbir ýa ýekebara barýanlaram bar. Her kim özüniň islän, saýlan, göwnän ýerinde
ornaşýar. Arkalary suwly meşikli, elleri nan düwünçekli aýallar bolsa ýegşerilişip
ýa şol tarapa barýandyrlar, ýa-da şol ýerden bärik gelýändirler. Oglanjyklar
galanyň içinde iki ýana ýügürişip, ok çöpleşip ýörler. Olar tapanja oklaryny
agalaryna, kakalaryna juda hossary bolmadyklar bolsa umumy ýeňişe kömek
bolsun, diýip, Abdylla ussa eltip berýärler. Abdylla ussa-da, oglanjyklaryň
agalaram, kakalaram ol oklary eredip, öz hyrlylary üçin ok guýýarlar we duşmanyň
okuny özüne dolap berýärler. Bir soldat şu gün dek-düýnjik gala tarap atan öz
okundan öldi diýseler ynanmak boljak.
Ok çöpleýän çagalaryň, mergenlere çörek, suw daşaýan aýallaryň arasyndada duşman okundan heläk bolýanlary az däl.
Diýseň ýygy oturan gara öýleriň arasyndaky şyr takyrda, düýn-öňňünjik saçy
syrylandygyna garamazdan başy açyk, ok çöpläp ýören oglanjygyň ok degip,
ýüzünligine süýnüp gidenini şol töwerekdäki elewreşip ýörenleriň hemmesi gördi.
«Wahda-wah» bolşup, daşyna aýlandylar. Emma çagajyk eýýäm ýagty jahan bilen
318
hoşlaşypdy. Akja köýnegi bolsa durşuna gan. Entek ýylysam gitmedik, arassa,
gyrmyzy gan.
Arkasy meşikli gelýän aýallaryň biri bolsa galadan çykyberende birdenkä
aýak çekdi. Saklandy. Birine suw bermekçi bolýan ýaly aşak çökdi. Iki aýagynam
öňe uzadyp oturdy. Meşigiň çiginüsti aşyrylan bagyndan mäkäm ýapyşdy.
Meşikden akýan suw bilen bakyndan bygyrdap akýan gan gatyşyp, daş-töweregini
köljertdi. Diňe şoňa gözi düşenden soň aýal özüniň ýaralanandygyny duýdy. Gorky
basdy. Gözleriniň öňünde gar uçganaklap, başy aýlandy. Ol öz ýanyndan: «Bee,adam pahyr ölende şeýdip ölýän ekenler-ow, büý-ä kynam däl ekeni...» diýip,
alasarmyk halda oýlandy.
Daşyndan görenler oňa ýadandyr, dynç almaga oturandyr, öýtdüler.
Meşigine ok degip suwy dökülendir öýdenlerem boldy.
Ol welin şol oturşyna köp oturdy. Ýöne, meşik gowzadygysaýy bir tarapa
ýan beri gitdi oturdy. Meşik boşandanam «şalkyldap» bir tarapa agdy.
Şondan soň onuň ölendigi galadan girip-çykyp ýörenlere äşgär boldy. Özi
ýaly bir aýal yrgyldap ýanyna geldi. Görse, çawup gelýän ok meşikden geçipdirde, görgüliniň bir ýan böwründen giripdir. Şonuň üçinem, akýan gan edil çaga
«jürlewügi» ýaly pesden-pese «jürläp» akyp gidip barýar.
Her ädimde, her demde gaýtalanyp duransoň, olar ýaly zatlary indi geň
görýänem ýok. Her kim güýjüniň çatdygyndan edibilen kömegini edýär-de, ýenede ýoluny dowam etdiriberýär. Ölüm indi hiç kim üçin gorkuly zat däl. Gaýtam ol
her kesiň ýetip bilmeýän arzuwy. Ölüme bolan islegiň şol pursat ejizlilikdigini ýa
batyrlykdygynam seljerer ýaly bolmady.
Halk özüniň häzirkisindenem beter has aýylganç uly bir betbagtçylygyň
öňüne durandygyna, öňde iňňän uzaga çekjek baknalygyň ýatandygyna göz ýetirdi.
Dirileriň ölenlere gözi gidip başlady. Her kim: «Ölenler ozdurdy. Olar
rahatlyk tapdylar. Bu dünýäniň aladalardan dyndylar. Olar indi bagtyýar. Şolar
ýaly bagt bize-de ýetdirsedi» diýen düşünjä uýdy. Halk ölümden däl-de, ýeňlişden
soň ýüze çykjak masgaraçylyklary, kemsidilmeleri gözi bilen görmekden, gorkdy.
Şol zatlary göreninden ölenini ýeg saýdy. Ine, hut şu aýgytly çözgüt hem ony
gözsüz batyrlyga getirdi, ölüme hyruçlandyrdy. Güýjüň deň däldigi, iru-giç
galanyň synjakdygy köre hasa görnüp duran hem bolsa, her kim iň soňky demine
çenli, iň kyn ýerlerde söweşmekligi ýüregine düwdi. Şonuň üçinem, gijeki
çozuşlarda-da, kä daýym galadan çykyp edilýän gündizki kakyş-kukuşlarda-da her
kim gözi ýok ýaly öňe okdurylýar. Hiç kim ölümden gaçanok-da, tersine, ony
gözleýär. Üstüne sürünýär. Batyrlyk diýlen zadyň öňi bilen ölümden
gorkmazlykdygyny olaryň köpüsi şol döwür özleri üçin açyş etdiler.
319
Şolaryň birem Garabatyr. Atly ýigitleriň ählisine ýolbaşçylyk edýändigi üçin
olar ýaly ownuk oý-pikirleriň ugruna gitmäge onuň asla, hakam ýok welin, geçen
uruşda, hususan-da, harazyň içindäki söweşde kellesie zyýan ýetdimi ýa ýüregi
gozgandymy, soňky döwürlerde onuňam gahary artyp, ajal bilen gaýybana
sögüşmäne başlady. Sähel zadyň üstünde ýoldaşlary bilen, dawalaşmany, çykardy.
Käte ýaşulylar bilenem jedelleşiberdi. Iki gezek dagy bidin çykyp gidip, özüni
topar-topar bolup duran eli ýaragly soldatlaryň arasyna urdy. Muny Diňlidepäniň
üstünde töwerege syn edip, duran ekabyrlar öz gözleri bilen gördüler. Şonda olar
ony öz ýanlaryna çagyryp:
─ Garabatyr! Sen atly goşunyň başlygy. Şonuň üçinem, bular ýaly başbaşdaklyk etmäge, ters görelde görkezmäge hakyň ýok. Kim nähili hereket etjek
bolsa, maslahatlaşyp etmeli. Bu barada sen öňem bir käýinç alypdyň, – diýdiler.
Garabatyr welin şol gezegem «bor agalar» diýäýmedi-de, gaýtam özüniň ölmi
gözleýändigini mundan buýana-da gözlejekdigini aýdyp, ýaşulylar bilen kejeleşdi.
Şol kejirligem ony ahyr bir gün gözleýän zadynyň üstünden eltdi.
...Toplaryň nili gyzýamy ýa özlerem halys ýadaýarlarmy, ir ertirden tä, gyzar
ikindine çenli irmän-arman ot sowurýan duşman toplary mahal-mahal atmasyny
bes etýär. Şolar ýalyda ýörite bellenen toparlar hars urşup, galanyň içindäki top
okundan heläk bolan adamlary ýygnaýarlar, jaýlaýarlar, jaýlap ýetişmediklerini
bolsa bir ýere üýşürip goýýarlar. Galanyň daş ýüzündäki garymda ýerleşen
mergenleriňem ýogalanlaryny içine daşaýarlar. Ýaralananlaryna em edýärler.
Hojalykdaky garry-gurtular, aýallar ownuk öý hysyrdylary bilen meşgul.
Nan ýapýarlar, biş-düş edýärler. Mal-garalaryna seredýärler. Garaz aram-aram ara
düşýän şojagaz böwşeňligi her kim başardygyndan peýdaly işlere ulanmaklyga
çalyşýar.
Diwaryň üstündäki ýigitlerem şol pursat tüpeňdir-gylyçlaryny bir gyra
goýýarlar-da, agyr pikirlerden aýňalmak üçin özara gürrüňçiliklere başlaýarlar.
Dogry, olaryň ylgap gidip, öz öýlerinden, çagalaryndan habar tutup gelýänlerem
bar, ýöne, köpüsi öz orunlaryndan üýtgänoklar.
Şolar ýaly gürrüňçilikleriň başy bir gezek Sapar aga bilen Tilkiçi şahyryň
arasynda başlandy. Sapar aga ir döwürlerr aýdym aýdýan ekeni-de, bir sebäp bilen
bagşyçylygyny goýupdyr, şol gün Tilkiçi ondan ana, şonuň sebäbini sorady.
320
– Gyzgyn kädi iýdim... – diýip, Sapar aga aýbogdaşyny gurup, öňe-yza yraň
atyp irkiljiräp oturşyna aýtdy. – Şo-da sesimi gyrdy. Sowukmyka diýip agzyma
salaýypdyryn-da. Köpçüligiň içi bolansoň yzyna çykarmanam birhili gördüm-de,
ýuwdup goýberdim. Oturýerimden ot çykdymyka diýdim. Bir gez dag-a ýokary
galanymy bilýän.
Gürrüňçilige ýene-de üç-dört sany ýigit gelip goşuldy.
─ Aý, o zatlar hiç-laý Sapar aga. Sen ýöne haçan Baýramgül tebibi
aljakdygyňy aýtsana... – diýip, olaryň biri gelşi ýaly Sapar aga degip başlady. –
Ýogsam ine ho-ol, çukuryň içinde ýatan sary orslaryň biri ogurlap alyp gider ony...
─ Hany, uruş bir gutarsyn bakaly – diýip, Sapar aga-da olara çyna berimsiz
jogap berdi. – Şondan soň görübiris...
Sapar aganyňkydanam beter garaýagyz ýüzünde hasam akjaryp görünýän
owunjak, akja dişlerini ýörite güjeňlejek bolýan ýaly «ýyrş-ýyrş» edip ýigitleriň
ikinji birem degişmä goşuldy.
─ Bolmasa şuňa Zeýnebi äberäýeliň-le...
Zeýnep ir döwürden bäri Gökdepe obasynyň içinde aýlanyp, gören ýerinde
ýatyp-turup ýören, söwdaýysypat pars gyzy. Ol ir döwür alamançylaryň getiren
ýesirleriniň arasy bilen gelipdir-de, özi birhili zyýanlyrak bolansoň hiç kim oňa eýe
çykmandyr. Satybam bilmändirler. Şeýdibem galyberipdir. Yzyna goýberselerem
gidenok. Şu ýere öwrenişipdir. Dagdan geçirip gaýtsalaram, yzlary bilen geläýýär.
Käbir aýallar ýa çagalar oňa käte Zeýnep däli diýýärler. Ýöne, şeý diýenini
eşitseler oba ýaşullylary olara garaçynlary bilen gatyrganýarlar. «Hudaý urany
pygamber hasasy bilen dürter etmäň» diýip, käýinerdiler. «Däli» diýseler Zeýnebiň
özem gaty bir halap baranok. Aýallara-ha: «Men dali dal, jan dogan, man
Zeýnab...» diýip, gaty görenini sypaýyçylyk bilen duýdurýar. Çagalara welin berk
daraýar. «Daly bolup nama sanyň anaňy bogdummy, ýa sany bogdummy ýa
bogaýynmy?.. Agzyňa siýeýinmi? Diýip, çyna berimsiz gahar bilen aýaklaryny
tapyrdadyp yzlaryndan kowalaýar.
Soňky döwürlerde oba kethudalary oňa enäp-tenäp ýörmesin, diýip, bir
öýjagaz dikip berdiler. Bolşuna görä her kim odur-budur, goş-golam, gap-çanak
berdi welin, öýi-öýe meňzedi duruberdi. Dogrusy, amatyna getirip bolsa, özüne
laýygrak biri gabat gelse ony durmuşa çykarmaýmak barada-da gürrüň gozgadylar.
Öz pikirlerini aýallaryň üsti bilen Zeýnebe duýdurdylaram. O-da telim wagtlap
aýallaryň ýüzüne seretdi-seretdi-de, aşak bakyp «ýyrş» etdi. Sag eliniň aýasy bilen
bir ýan ýüzüni tutdy. Ýöne, bu onuň razylygynyň alamatymy ýa ýo, ony hiç kim
bilibilmedi.
321
Ana, şondan bärem şol gürrüň Gökdepede bar. Ýaňky ýigidiň Sapar aga şeý
diýmesem şol gürrüň bilen bagly. Ýalanam bolsa, hoş habar diýen ýaly şolar ýaly
gürrüň Sapar aga-da hoş ýakman duranok. Barjagyny takyk bilse ony
almajakdanam däl. Ýöne, oba adamlarynyň her gezek çaga duşanlarynda «ony
äberjek», «muny äberjek» diýip, sallaha duşanlarynda «pylanyny äberjek» diýip,
alasamsyk adama duşanlarynda ýene bir zat diýip oýnaýmak endikleri bar. Şeýdip,
özünem, bir-de Baýramgül tebibe, bir-de Zeýnebe öýlendirilip ýörşlerinden
dogrusy Sapar aganyň özem halys irdi, ýadady. Şeýle-de bolsa her gezek ýigitleri
ugurlaryna kowup: «Bor, iniler bor, şeýdäýerin, alaýaryn» diýýä-de, başyndan
sowýa goýberiberýä. Ýöne, sallah adamda käte: «Şulaň şu sapar çyny bolaýmasyn
how» diýen iňkisem döräýgiç bolýar. Şolar ýalyda ol: «Aý, bor-la, özi göwnese oda bolman durmaz-la» diýip, çyna berimsiz razylygam beräýýär. Olaram şondan
soň bir gürrüňi çynyrgadyberjek ýalylar welin, ony edenoklar-da gaýtam: «Ana,
razy boldy, boldy indi» diýip, gürrüňi başga ýana sowaýalar goýberiberýäler.
Şondan soň özüniň ýene bir gezek oýnalandygyny bilip galýar. Şundan soň-a
oýnalman diýip, öz-özüne söz berýär.
Ýöne barybir bolanok. Ony ine, häzirem oýnap otyrlar. Şu gezek welin ol
«boram» diýmedi-de aşak bakyp, ýüzüni sallady oturyberdi. Muny Tilkiçi şahyr
duýdy we ýagdaýy üýtgetmek üçin gürrüňiň ugruny durmuş, ogul, gyz, gelin
baradaky umumy söhbete syrykdyryp goýberdi. O gürrüňem aýlanyp öwrülip
haýsydyr bir aýalyny berk tutýan, bolgusyz ýere urup-sögüp, gün bermän ýören bir
ýowuz kişiniň üstünden bardy.
─ Aý, aýal diýeniň gadyr bilmeze duşsa şeýle bor, oglanlar, harlanar – diýip,
ýene-de öz «wawwaly» ýerinden tutulan Sapar aga gürrüňe goşulanynam bilmän
galdy. – Bir entek bende-hä ony tapanok, tapanlaram beýdişip ýörler...
─ Näme günäsi barmyşyn o bendäň beýdip, azar berip ýörei ýaly... diýip,
soňkurak gelen , gyrçuw kişi agzyny «şapbyldadyp» söze goşuldy.
Başda şol gürrüňi gozgan goturaky ýigit «hoňul-hoňul» etdi:
─ Aý, özüni gürletseň-ä taýak taňrylymyşyn. Urup-sökmese, et diýip üstüne
düblemese öýünde çöp başyny gymyldatmaýarmyşyn.
Gyrçuw kişi birmeýdan böwrüni diňläp oturdy.
─ Et diýeni bilen edýän bolsa oňky ýene ýagşy ekeni. Ine, Agaly düýekeş
aýalyny saçy bilen syrtmaklap tüýnükden asýa, aşakdanam dabanyna-da biz sokýa
welin, şonda-da aýdanyny edenog-a. Aýaklaryny kelemenledip durşuna şo
ýerdenem: «Etjek-gä-ä!..» diýip, gygyrýa.
322
─ Etmez. Zandyýaman bolsa etmez – diýip, näme üçindir öňküsine görä
birneme suslanan goturaky ýigit aşak bakdy. – Zandy ýaman bolsa öldürseňem
çäre bolmaz. Olar ýala: «Taýak taňryly» diýýändirler.
Şeýle pajygaly ýagdaýlary başdan geçirýändiklerine garamazdan,
goraýjylaryň, şujagaz pursatda-da şular ýaly mesaýy gürrüň edip oturmaklary
birbada geň ýalam görünýä, ýöne nätjek adam tä jany içinden çykýança şol bir
adamlygyna galýa-da. Ol toý güni aglabam bilýä, ýas güni ýylgyrybam bilýä.
Onuň tebigaty şeýle.
Ýigitleriň şeýdip dünýäň aladasyny piňlerine-de alman oturan pursatlaram
galanyň iç tarapyndan:
─ Garadöwledu-uw! Aýuw-w, Garadöwle-et!.. Adamlar, Garadöwlet
gelmedimi?!.. Ýa habaram etmediňizmi? – diýen çirkin aýal sesi eşidildi.
Hemmeler tisginip şol tarapa garadylar.
Inçejik ak gollaryndaky öli bäbegini olara bakan uzadyp durşuna
gözlerinden boýur-boýur ýaş dökýän gelin Jäjek. Onuň ýeliň ugruna ygyp duran
çaşgyn saçlary parlap duran gara baýdaga meňzeýär. Saçyna çala ilişip duran ujy
köneräk golaly saçbagynyň bir ujy ýerden süýrenýär. ─ Jan doganlar, gepleşibilýän
bolsaňyz aýtsaňyzlaň şolara, atmasynlar-la... Ojagazym-a aldylar. Bujagazyma bir
degmesinler-dä indi... – diýip, ol ýene-de diwaryň üstündäkilere bakyp özelendi. –
Ýadadym men indi, jan doganlar, ýadadym... Ýa öz mergenlerimiz
ataýýamykalar?.. Jäjek şu gün ir bilen, ýaňy bir atyşygyň başlanan wagty, top
okunyň awusyny ilkinji bolup dadanlaryň biri. ...Goşa sallançagyň içindäki
ekizlerini ýanap oturan gelin edil öýüniň arka tarapynda ýarylan snarýadyň sesine
«zöwwe» ýerinden galdy-da, hat-da göwsüni, içine salmanam unudyp aýak ýalaň,
başy açyk tasap daş çykdy.
– Waý, jan doganlar, bi ne bela boldy bi... – diýip, iki ýana elewredi.
Birdenem öň ýanynda öňküdenem aýylganç «gümpüldi» boldy. Dumly-duşy tottozan gaplap aldy. Gelin bir bada hiç zada düşünmän äm-säm bolup durdy-da,
sowlaryna-da garaşman, özüni gara öýüň ornunda emele gelen sary dumanyň içine
urdy. Çagşan tärimlere, goş-golamlara büdräp, üsgürip, asgyryp «kühhäläp»
ýörşüne ellerini öňe uzadyp, içinde öz jigerbentleri ýatan sallançagy gözledi.
─ Ýusup ja-an! Ahmet ja-an! Siz nirede-e?..
Öýüniň üstüne snarýad düşenini, gelniniň gara tüssäniň içine bir girip, bir
çykyp, zowzullap ýörşüni şol wagt diwaryň üstünde duran Garadöwlediň özem
gördi. Ýöne, ol bagyr awusyny çekmeli bolmady. Uly ili bilen gygyryp, diwardan
düşüşi ýaly, «güwläp» gelen top okuna duçar boldy-da, göz açyp-ýumasy salymyň
içinde özem bu dünýe bilen baky hoşlaşdy.
323
Ýanar oduň içinde iki ýana urnup ýören Jäjek welin, çagalarynyň birinden-ä
asla derek tapmady, beýlekisinem öli tapdy. Ýüzi-gözi gan, eli-aýagy göwresine
çalaja ilişip duran çagasyny «şalkyldadyp» eline alandanam, öňküje aklynam
ýitirdi. Çagany dik-depesine tutup, ýüzüne çiňerilip durşuna:
─ Heý-wüý, heý wüý, bi hähili zat bi – diýip, gülüp başlady. Yzyndanam
aglady. Çagasyny bagryna basyp, gorkuly gözlerini töwereine aýlady. Ekizleriniň
taýyny gözledi. – Olam-a bolmalydyr öz-ä şu töwereklerde bir ýerlerde. – Şondan
soň ol lampa aşak oturdy-da, elindäki öli çagasynyň agzyna al gana boýalan
göwsüni tutdurdy. – Al, oglum, al! Al, ine häzir kakaňam geler. – Ol ýene-de
çagasynyň ýüzüne jüýjerildi. – Sen Ýusupmy ýa Ahmet? Ahmedemi ýa Ýusup?
Ýusup bolsaň hany onda Ahmet jan nirede?
Birdenem ýerinden turdy-da, çagasyny ýokary göterip diwara tarap ylgady.
─ Garadöwle-et!.. Garadöwle-ew!..
Oňa çagalarynyň üstesine äriniňem ýogalandygyny bildirmezlik üçin,
diwaryň düýbündäki dürli alada bilen gyrmyldaşyp ýören adamlar Garadöwlediň
jesedini dessine ýygnadylar. Jäjege-de:
─ Garadöwlet häzir galanyň daş ýüzündäki mergenleriň ýanyna gitdi.
Geldigi biz oňa aýdarys, bar, sen bu ýerden git – diýdiler. Elindäki çagasyny aljak
boldular, bolmady. Bermedi.
Ana, şondan bärem Jäjek o diwar bilen bu diwaryň, bu diwar bilen o
diwaryň arasynda gatnap, adamsyny gözläp ýör. Onuň şol bir sorag bilen şu ýere
ertiren bäri näçe gezek gelip gidendiginiň hasaby ýitdi. Her gezgem höre-köşe
bilen yzyna gaýtaryp goýberýärler. Onuň:
─ Aýu-uw-w Garadöwledu-u!.. – diýýän zaryn sesi galanyň kä o burçundan
eşidilse, kä bu burçundan eşidilýär.
Öz ýagdaýlarynyňam öwerlik däldigine garamazdan, onuň bu halyna bütin
halaýyk gynandy.
Şondan soň özara degşip oturan ýigitleriňem mazalary gaçdy. Her kim aşak
bakyp sortduryldy oturdy.
Ýöne, beýdip uzak dymyp oturmagam mümkin däl. Üstesine gürrüňçilige
gelýänleriňem sany artyp gidip otyr. Şonuň üçinem, kem-kemden, ýöne, bu gezek
belli bir waka bilen bagly bolmadyk ol, bu zatlr barada mesaýy gürrüňler başlandy.
Onuňam soňy gijeki çozuşlyklara, ondaky şowlulyklara we şowsuzlyklara syrykdy.
Her kim göreninden, eşideninden habar berdi. Esasanam, ikinji çozuş gijesi
Garadöwlet bilen Ahallynyň görkezen gahrymançylyklary, duşmanyň içine şolar
ýaly içgin aralaşybam, sag-aman dolanyp gelişleri barada gürrüň etdiler.
324
Şonda, gytyksy goňur telpegini tirsekläp, çep dulugyny çep aýasyna goýup,
gyşarylyp ýatan ýagyrnysy ýasy, ýüzi repide ýaly tegelek hem boldumly, otuz bäş
ýaşlaryndaky ýigit gözlerini gypyrjykladyp çalt-çalt gürledi.
─ Aý, adam pahyr ajaly ýetmese nirä baranda-da hiç zat bolmaz. Görogly
beg aýdypdyr-a: «Kyrk ýyl gyrgynçylyk bolsa-da ajaly ýeten öler, ýetmedik
galar», diýipdir-ä. Ana, şoňky dogry şol. Jan tende amanatdyr. Eýesi gereklese
alar, gereklemese berjek bolsaňam almaz.
Şol wagtam gamçysyny oýnap Garabatyr geldi. Ol gürrüňçiniň soňky
sözlerini eşitdi. Näme üçindir dişlerini gyjap gaharly gepledi.
─Egerde men amanadyny eltäge-de, öňünde goýaýsam eýesi alman
durubirmikä?
─ Beý diýme, Garabatyr, – diýip, töwerekdäkileriň barysy birden seslendi. –
Hudaý bilen synanyşyp bolmaz.
─ Boluşyny – bolmaýşyny bilesiňiz gelýämi? Göresiňiz gelýämi? Men size
jan eýesine amanadyny islän wagtyň gowşuryp bolýandygyny subut edip
bereýinmi? – Şeý diýdi-de, ol basgançaklar bilen ylgaşlap diwardan düşdi. Tiz
wagtdanam dor atyna atlayp, galanyň daşky düýbi bilen, ýaňky gaýdan ýeriniň
deňine geldi. Atyny çarpaýa galdyryp, ýigitlere gamçysyny bulady. Ine, serediň!
Jan eýesi menden häziriň özünde amanadyny alýamy ýa ýokmy? Ol ony menden
häziriň özünde alsa-da alar, almasa-da alar. Islese-de alar, islemese-de alar.
Şeý diýip ol atyny debsiledi. Dor at duşmana tarap süýndi ötägitdi. Diwaryň
üstüdäkileriň barysynyň ünsi şol tarapa gönükdi. Beýleki diwarlaryň
üstündäkilerem gykuwlaşyp oňa tarap telpeklerini bulaýlaşdylar. Köp adam onuň
näme üçin beýdip, ýeke özüniň duşman üzre topulanyna düşünmän galdy.
Gündiziň günortany, onda-da atyşygyň iki tarapdanam kesilen wagty, üstlerine
eňip gelşine dogrusy soldatlaryň özlerem geň galdylar. Arakesmeden peýdalanyp
gyssagly bir habar bilen gaýdandyr öýdüp, oňa tarap ok atmakdanam saklandylar.
Emma, Garabatyr barşy ýaly bir topbak soldatyň başyndan indi. Gyran-jyrana
salyp ugrady. Özem dert-azar duşmanyň tuguna tarap dyzady. Ýöne, oňa o tarapa
süýşere maý bermediler, şondan soň Garabatyr çadyra tarap gylyjyny bulaýlap
durşuna:
─ E-eý, aýry sakgal! Çyk! Bu gün mert söwdanyň günüdir. Men amanatdan
geçdim! Ýöne, jähenneme ýeke gitmäýin, senem alyp gideýin, gel! – diýip,
gygyrdy.
Rejäniň geň äldigini aňan pyýada kazaklar ony ur-tut oka tutjak boldular.
Emma, könäni ýatlap mert döwüş etjek boldularmy ýa başa-baş söweşiň keýpini
görmek isledilermi, bäş sany soldat at debsiläp geldi-de, olara: «Atmaň!» diýip,
325
gygyryşdylar. Ýöne, hemmesi birden çozmady. Ýeke-ýekeden çykdylar. Garabatyr
ilki gelen, özüniňkä meňzeş dor atlyny uzaklaşdyrman atdan agdardy. Ikinjisem
onuň bilen uzak gidişibilmedi. Üçünjisi bolsa darkaşa ýürek edibilmedi. Beýleki
ikisiniňem mertsirän bolup ýöne ýere ölesi gelen däldir-dä, ur-tut at başyny
öwürdiler we häliden bäri tüpeňlerini bir gezäp, bir aýryp duran soldatlara: «Ýeri
bolýa-da, atyň» diýdiler.
Şondan soň Garabatyra tarap çenelen tüpeňleriň sany köpeldi. Beýleki
hatarlardanam ylgaşyp gelen höwesjeňler boldy. Garabatyr ölümden gorkup dälde, ölümi oýnamak üçin, galyberse-de görä atynyň başyny gala tarap öwürdi.
Öwrüşi ýalam yzyndan onlarça tüpeňiň nilinden çykan «gümpüldi», «paňkyldy»
gulagyny kamata getirdi. Emma hiç ýerine ok degmedi. Şonda ol içinden: «Beh,
dogrudanam aljak dälmikän-aýt», diýip öz ýanyndan oýlandy-da, peýkam deý
süýnüp gelýän atynyň başyny çekdi. Öz maýdalyna goýberdi. Eýeriň üstünde
synasyny dik tutdy. Oňa çenlem diwara golaýlady. Hälki ýigitleriň:
─ Gördüňmi? Indi ynandyňmy? – diýýän sesleri gulagyna geldi. Gyjalata
galmazlyk üçin, yzyna öwrüläge-de, soldatlaryň başga bir toplumynyň üstüne at
goýasy, tä, ok degip ýa gylyçdan ýaralanyp jan teslim edýänçä döwüşesi geldi.
Emma, ol beýtmeli bolmady. Hatda at başyny öwürmäge-de ýetişmedi. Edil,
ýagyrnysyna ot basylan ýaly boldy-da, özi-de bilmezden arkan gaýyşdy. Jylaw
elden gaçdy. Ol atdan agaýmakdan zordan saklandy. Zoraýakdanam dikeldi. Soň,
eglip atynyň boýnundan gujaklady. At badyny öňküsindenem gowşatdy. Eýesi
haýsy tarap agsa, o-da şol tarapa buruljyrady. Ony galanyň düýbüne getirdi.
Garymyň içindäki mergenleriň bäş-alty sanysy ylgaşlap gelip aty jylawladylar.
Garabatyry götergiläp düşürdiler we ýerli-ýerden goldaşyp, derwezä tarap alyp
gitdiler. Gala girensoňlar kim donuny, kim çäkmenini ýazyp, üstünde ýatyrdylar.
Oňa çenli diwaryň üstündäki ýigitlerem „güpürdeşip“ aşak düşdiler. Olaryň sesleri
gulagyna inen bolsa gerek, Garabatyr çalarak gözüni açdy. Kirpiklerini
süzgekledip ýigitleriň ýüzüne garady. Eýýämhaçan tebsirän dodaklaryny zordan
gymylatdy:
─ Nätdi?..
Ýigitleriň oňa: «Oňarmadyň, Garabatyr, oňarmadyň. Beýtmeli däldiň. Ýigitleri
başsyz goýmaly däldiň. Her kim şeýdip ýerli-ýerden gidiberse galany kim gorar»
diýesleri geldi. Emma indi giç. Boljak iş boldy. Ýaňky sözüni tamamlaptamamlamanka Garabatyr gözlerini ýumdy. Özem müdimilik ýumdy. Şonuň
üçinem töwerek-daşdan.
─ Ol sözünde durdy.
─Howwa, aýdanyny etdi.
326
─ Şehit boldy.
─ Öz aýdyşy ýaly amanadyny eýesine elinjek gowşurdy.
─ Dünýäniň azabyndan dyndy.
─ Onuň üçin indi uruş gutardy – diýen ýaly gam gatyşykly sesler başly-barat
eşidildi.
Garabatyry zemmere ýükläp, Diňlidepä tarap alyp gitdiler. Edil şol wagt
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ýere gaçan ýyldyzlar - 29
  • Parts
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 01
    Total number of words is 3553
    Total number of unique words is 2010
    29.6 of words are in the 2000 most common words
    41.4 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 02
    Total number of words is 3621
    Total number of unique words is 2235
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    51.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 03
    Total number of words is 3661
    Total number of unique words is 2251
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.1 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 04
    Total number of words is 3724
    Total number of unique words is 2035
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 05
    Total number of words is 3730
    Total number of unique words is 2240
    32.0 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    53.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 06
    Total number of words is 3743
    Total number of unique words is 2074
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 07
    Total number of words is 3667
    Total number of unique words is 2300
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 08
    Total number of words is 3715
    Total number of unique words is 2079
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 09
    Total number of words is 3698
    Total number of unique words is 2182
    32.2 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 10
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 2186
    30.2 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 11
    Total number of words is 3650
    Total number of unique words is 2086
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    53.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 12
    Total number of words is 3755
    Total number of unique words is 2156
    32.4 of words are in the 2000 most common words
    46.0 of words are in the 5000 most common words
    53.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 13
    Total number of words is 3614
    Total number of unique words is 2180
    31.9 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 14
    Total number of words is 3654
    Total number of unique words is 2068
    30.7 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 15
    Total number of words is 3665
    Total number of unique words is 2124
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 16
    Total number of words is 3625
    Total number of unique words is 2185
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    52.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 17
    Total number of words is 3653
    Total number of unique words is 2081
    30.1 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 18
    Total number of words is 3612
    Total number of unique words is 2137
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 19
    Total number of words is 3737
    Total number of unique words is 2131
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 20
    Total number of words is 3716
    Total number of unique words is 2275
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.3 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 21
    Total number of words is 3663
    Total number of unique words is 2183
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    45.6 of words are in the 5000 most common words
    53.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 22
    Total number of words is 3666
    Total number of unique words is 2217
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    43.7 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 23
    Total number of words is 3747
    Total number of unique words is 2219
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    42.8 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 24
    Total number of words is 3610
    Total number of unique words is 2229
    28.3 of words are in the 2000 most common words
    40.2 of words are in the 5000 most common words
    47.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 25
    Total number of words is 3673
    Total number of unique words is 2204
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    51.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 26
    Total number of words is 3677
    Total number of unique words is 2253
    30.5 of words are in the 2000 most common words
    43.6 of words are in the 5000 most common words
    51.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 27
    Total number of words is 3613
    Total number of unique words is 2131
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 28
    Total number of words is 3717
    Total number of unique words is 2169
    31.2 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 29
    Total number of words is 3703
    Total number of unique words is 2145
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    53.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 30
    Total number of words is 3707
    Total number of unique words is 2061
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 31
    Total number of words is 3670
    Total number of unique words is 2165
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.5 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 32
    Total number of words is 3616
    Total number of unique words is 2092
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.3 of words are in the 5000 most common words
    52.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 33
    Total number of words is 3770
    Total number of unique words is 2078
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.8 of words are in the 5000 most common words
    54.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 34
    Total number of words is 3624
    Total number of unique words is 2126
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 35
    Total number of words is 3824
    Total number of unique words is 2120
    33.1 of words are in the 2000 most common words
    47.0 of words are in the 5000 most common words
    53.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 36
    Total number of words is 3675
    Total number of unique words is 2121
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 37
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 2084
    32.6 of words are in the 2000 most common words
    45.8 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 38
    Total number of words is 3701
    Total number of unique words is 1980
    32.7 of words are in the 2000 most common words
    45.2 of words are in the 5000 most common words
    52.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 39
    Total number of words is 3783
    Total number of unique words is 2052
    33.7 of words are in the 2000 most common words
    46.4 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 40
    Total number of words is 3741
    Total number of unique words is 2157
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.5 of words are in the 5000 most common words
    52.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 41
    Total number of words is 3628
    Total number of unique words is 2134
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    46.6 of words are in the 5000 most common words
    52.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 42
    Total number of words is 3648
    Total number of unique words is 2129
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 43
    Total number of words is 3613
    Total number of unique words is 2061
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 44
    Total number of words is 3691
    Total number of unique words is 2153
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.9 of words are in the 5000 most common words
    51.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 45
    Total number of words is 3702
    Total number of unique words is 2197
    31.8 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ýere gaçan ýyldyzlar - 46
    Total number of words is 2158
    Total number of unique words is 1428
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.