LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ýere gaçan ýyldyzlar - 39
Total number of words is 3783
Total number of unique words is 2052
33.7 of words are in the 2000 most common words
46.4 of words are in the 5000 most common words
53.8 of words are in the 8000 most common words
düşünjä eýerip ýören halk üçin o zatlar düýbünden düşnüksiz bolup galdy.
Şonuň yzysüre gelip gowşan: «Eziz han gaýdyp gelipdir, ýöne, ol eýýäm täze
hökümetiň tarapyna geçipdir, nökerleriniňem bir bölegi-hä Türküstan hökümetini
garamak üçin Daşkende, ýene bir bölegem Dutowyň ak kazaklaryna garşy
göreşmek üçin fronta iberilipdir...” diýlen habar bolsa, Ruhy batyry sermeden
gaýdan ýaly etdi. Egerde, Eziz han gaýdyp gelen bolsa, özem göreşi dowam
etdirmek üçin gelen bolsa, gyzyllaram şol bir orslar bolup, olaram edil patyşa
hökümedi ýaly biziň üstümizden agalyk etjek bolsalar, onda onuň gyzyllara
goşulyp aklara garşy uruşjak bolup ýörmesi nämekä? Ýa ol: «doňzuň agy näme,
garasy näme?, diýlen nakyly bilmeýärmikä?..”
Şu oýlara gümra bolup oturan Ruhy batyr başyny ýerden göterende Ojaryň öz
ýigitleri bilen daşyny gallaşyp oturandyklaryny gördi. Oňa çenli onuň öz
ýigitlerem ikiden-üçden gelip başladylar. Ruhy batyr ýüzüni sallap oturşyna:
446
– Şol, garaşylan gün geläýdimikä diýip, begenip ýördüm welin, bolmady-ow –
diýip ahmyrly gepledi. Sag eliniň aýasyny şapladyp sag dyzyna ýelmedi. Soň
naaryny çat maňlaýynda gözlerini jüýjerdip oturan Ojara dikdi. – Gelibem gulluga
durany şolar boljak bolsa Eziz hanyň ýanynda meniň işim ýok. Siz özüňiz giderin
diýseňiz gidiberiň. Men indi Jüneýit hana garaşmaly boldum... göreli-bakaly, ol
haýsy perdeden goparka?
Eziz hanyň ýigitleri: «Aý, ýok, batyr aga, biz-ä barmasak bolmaz...” diýşip, haýalaýagllyk bilen ýerlerinden turdular. Guşly batyr we onuň ýigitleri bilen gamgyn
hoşlaşdylar. Şunça wagtlap aýdyp berem hakydalary, myhman alandyklary üçin
Enehakyda, Umyda, umuman, Hakguýudakylaryň hemesine minnetdarlyk bildiler.
Soň atlarynyň ýanyna bardylar. Göwünli-göwünsiz atlandylar. Edil zor bilen
ugradylýan ýaly at başyny gitjek ugurlaryna bakan kynlyk bilen öwürdiler. Uzak
ýola çykan wagtyň yzyňa garamaklygyň ýukaýüreklik, hamraklyk hasap
edilýändigini bilýän hem bolsalar, tä aňňat-aňňat alaňlardan aşyp, gözden
ýitýänçäler ädimsaýy yzlaryna gaňryla-gaňryla gitdiler. Käte beýigräk alaňa çykyp
ellerini ýa telpeklerini buladylar.
Ugradýanlaryňam haly olaryňkydan ybaly bolmady. Olara-da şonça wagtlap
öwrenişen adamlaryndan aýrylyşmak aňsat düşmedi. Has beterem bu Ruhy batyra
ýokuş degdi. Ol ýeke bir aýralyga däl, umytdan jyda düşmeklik yzasyna-da döz
gelmeli boldy. Eziz hanyň özüni alyp barşy oňa ýokuş degdi.
Ol Ojar dagy gidenden soňam telim günläp içini gepledip gezdi. Şol döwrüň içinde
öýden çykmady diýen ýaly. Hatda kepdeilerini görmäge-de barmady. Olary günde
iki gezek Enehakydanyň özi iýmledi. Ruhy batyr diňe Durdy batyryň ýanyna,
onda-da agşamlaryna gürrüňçylyge bardy. Köp zatlaryň başyny agyrtsalaram olar
soňky döwrüň wakalaryndan baş çykaryp bilmediler. Bolup duran zatlara
düşünmediler.
Üstesine şol wagt Jüneýit hanyňam Owganystandan gaýdyp gelendigi, ýöne,
onuňam indi öň garşysyna göreşip ýören duşmanlary bilen, ýagny, Hywa hany
hem-de patyşa hökümediniň tarapdary bolan aklar bilen barigip gyzyllara garşy
göreşýändigi barada habar gelip gowuşdy. Ruhy batyr halys aljyrady. «Bu hanlara,
serdarlara nä döw çaldyka janlarym...” diýip, kellesini tutup kän oturdy. Arasynda
Enehakyda maslahat saldy. Ýöne, bu mesele-de o-da belli bir zat aýdyp bilmedi...
Umyt bolsa bir gün kakasynyň gaşynda çökdi-de, bar zady aýdyňlaşdyrmak üçin
özüni Jüneýit handyr, Eziz hanyň ýanyna gepleşige ibermegini haýyş etdi. Ruhy
batyr aýaly bilen maslahatlaşyp oglunyň teklibini makullady.
– Dogrudanam beýdip, kölegämizden öýkelän ýaly daş aralykdan gyňralyşyp
ýörmäliň. Bar zady çürt-kesik edeliň, bolup ýörüşleri şol boljak bolsa
447
gapdallarynda görünmejekdigimizi mert durup berk aýdalyň – diýdi. – Ýöne, belki
ol ýere men özüm giderin?
– Ýok, kaka, olar ýaly uzak ýol indi saňa kyn düşer. Ýaramarsyň.
Ruhy batyr oglunyň bu sözüni birbada ýokuş görjek boldy. Çünki, altmyşa
golaýlap ýörendigine garamazdan ol entek özüni gaty bir garry hasap etmeýärdi.
Oňa-muňa ýaramaz ýaly derejä ýetendirin öýtmeýärdi. Dyzynda-da, bilinde-de,
aňynda-da entek ýeterlik kuwwat duýýardy. Şeýle-de bolsa, oglunyň özüne aýawly
garamagy, atasyna derek özüni öňe tutmagy oňa ýarady. Ruhuna hoş ýakdy. Şonuň
üçinem, ogluna söýünçli garap hoşwagt ýylgyrdy.
– Bor oglum, özüň ötägit.
Ýöne, Jüneýit handyr – Eziz hanyň ýanyna hiç kimem gitmeli bolmady. Atalyogluň arasynda ýokarky gürrüňiň bolup geçen gününiň ertesi, günortanaralar,
ýanynyň üç-dört atlysy bilen Ojar geldi. Entek atdanam düşmänkä, otyrýerini eýere
ýanyn goýup oturşyna ol Ruhy batyra tarap gözlerini çerreltdi-de, şol bir
badyhowalygy bilen:
– Eziz han gyzyllardan arasyny açdy. Sebäbi, iňlisler bilen baş goşup, gyzyllaryň
garşysyna göreşýän aklar, ýagny, öňki ak patyşanyň tarapyny tutýanlar pitne
turzup, Aşgabat-Çärjew aralygyny eýelänlerinden soň, şol işde eli bardyr öýdüp,
Eziz hanyň Daşkende we pronta iberilen nökerlerini duran-duran ýerlerinde
ýaragsyzlandyrdylar. Üstesine onuň özüne-de ynamsyzlyk bildiripdirler. Şonuň
üçinem, ol indi Dykma serdaryň bir wagtky ak patyşa girew goýup gaýdan ogly,
aklaryň külli türkmen topragy boýunça goşunbaşlygy Oraz serdara goşuldy. Düýnöňňinlikde Büzmeýinde türkmen topragyny orslardan halas etmek boýunça
Merkezi türkmen edarasy döredildi. Oňa «kemitet” diýýäler. Onuň wezipesi
orslaryň garşysyna göreşmek üçin türkmenleri bir ýere jemlemekden ybarat. Onuň
başlyklygyna-da Oraz serdaryň özi bellendi. Eziz hanam onuň sag goly boldy.
Iňlislerem hüli-şindi ýetdik kömeklerini berip durlar. Mundan buýana hem kömek
etjekler. – Öňbaýraga ugrajak ýaly Ojar üzeňňä galdy-da, gamçysyny allaowaralara
tarap çommaltdy – Tüýs, seniň barmaly ýeriň şol, batyr aga. Adamlaryňam al-da,
ýör, şo tarapa!..
Ruhy batyr baryp Ojaryň atyny jylawlady.
– Atdan düşjekmi ýa şol oturan ýeriňden habaryň berjek gaýdyberjekmi?
– Oh!.. – diýdi-de, Ojar atdan agyp düşdi. Ýoldaşlaram şeýtdiler. Ruhy batyr,
Umyt, şeýle hem ondan-mundan gelşip ugran goňşy-golamlar bilen el urşup
salamlaşdylar. Ojar sözüni dowam etdi. – Men olara sen hakda kän gürrüň berdim,
batyr aga. Gelsin diýdiler. Onsoňam... O ýerde...
– Dur, dur – diýip, Ruhy batyr onuň golundan tutup öýe saldy. Ýoldaşlarynam
saldy. Birküç sany ýetginjege myhmanlaryň atlaryna ot-suw bermekligi tabşyrdy.
448
Gara öýüň içinde ýerleşdirip ýörşüne Ojara sorag berdi. – Sen aýdýaň, Oraz serdar
aklaryň ýolbaşçysy diýýäň. Şeýlemi?
Ojaryň hüwüniňkä meňzeş tes-tegelek, ullakan, nas pürkülen ýaly ýap-ýaşylja
gözleri yzly-yzyna açylyp ýumuldy.
– Howwa...
–Ýene-de... Merkezi türkmen ýemesi diýýäň.
– Türkmen kemteti.
– Howwa, kemiteti. Oňa-da Oraz serdar ýolbaşçy bellendi, diýýäň.
– Howwa...
– Şeýle hem ol iňlisler bilen işleşýä, diýýäň.
– Dogry.
– Diýmek, olar üç topardan ybarat-da, şeýlemi.
– Hut şeýle.
– Biri-hä türkmen nemesi...
– Kemiteti.
– Ikinjisem aklar...
– Howwa.
– Üçünjisem iňlisler.
– Howwa.
– Şol üçüsi birigip gyzyllara garşy göreşjekler, şeýlemi? Me n seniň aýdanlaryňa
dogry düşünipdirinmi?
Ojar dodaklaryny ýalap howlaukmaç gürledi.
– Göreşjekler däl-de göreşip ýörler.
– Diýmek, onda olar ýene-de ak patyşany dikeltmekligiň ugrunda-da... Gyzyllary
ýeňenlerinden soň olar ýene-de ak orslar bilen galmaly-da? Öňki-öňkülik bolmalyda? Şeýle dälmi?...
Ojar näme jogap berjegini bilmän aljyrady. Ýüzüni iki-baka sypajaklatdy.
Birdenem awy elinden sypyp barýan awçy ýaly alahasyrdy bolup iki dyzyna galdyda, sesiniň ýetdiginden gygyrdy.
– Ýak, he-eý, baryň-da özüňiz gürleşäýseňizläň şolar bilen galanynam. Meniň
dogry gepläbilmän käbir zatlary bulaşdyrýan bolaýmagymam ahmal.
– Hemme zat düşnükli, Ojar. Şu hili gürrüňler bize üzlem-saplam sensizem gelip
ýetip dur...
Ruhy batyr sözüni soňlamanka Ojar ýene-de ellerini galgadyp başlady...
– Onsoňam neme... Olar Jüneýit han bilenem gepleşik geçirip ýörler...
Ruhy batyr kinaýaly ýylgyryp ýüzüni kese sowdy.
449
– Jüneýit hanyň hereketlerindenem habarymyz bar... Ýöne... – Ol aýtjak sözüni
tassyklatmakçy bolýan ýaly, ilk-ä Durdy batyryň, soňam edil şol wagt eli saçakly
gapydan giren Enehakydanyň ýüzüne seretdi. – Biz barybir adam iberip olar bilen
gepleşmekligi maslahat edip ýördük. Şonuň üçinem, seň ýaňky diýeniňi biz
etmeli borus. – Şondan soň Ruhy batyr Umydyň ýüzüne seretdi. – Ikimiz bile
gitmesek bolmaz, oglum...
– Bor, kaka...
– Sen näme, mensiz giderin öýdýäňmi – diýip, Durdy batyr dodaklaryny
müňküldedip oturşyna aýtdy.
– Hiý, sensizem bir gidip bormy?
Ojar çaga ýaly begendi. Göm-gökje gözlerini tegeläp oturşyna nahar başynda-da
dynman gürledi.
– Men siz barada Eziz hana-da, Oraz serdara-da aýtdym, batyr aga. Olaryň ikisem
sizi gaýybanaňyzdan tanaýan ekenler. Adyňyzy eşitdenden: «Gelsin, ýigitlerinem
alyp gelsin. Bize tüýs şolar ýaly adamlar gerek. Iň bolmanda aramyzda ýaşulylyk
edip ýörse-de bir peýda”, diýişdiler. Olar size edil Aýa, Güne garaşyşlary ýaly
garaşýarlar...
Ruhy batyr uludan demini aldy.
– Hany, öňürti özümiz bir baryp göreli. Ýigitlerem äkitmelimi, dälmi, soň
görübiris...
Şol günüň ertesi Ruhy batyr ýanyna Umytdyr – Durdy batyry hem alyp, Ojaryň
ýoldaşlary bilen bilelikde ýola düşdi. Gerekli daşy eline düşen Ojar, ýolboýam hiç
kime gezek bermän gürledi gitdi oturdy. Oraz serdaryň, Eziz hanyň tutumlaryny
öwdi. Olaryň ýumuşlaryny bitiribilmän yzyna, boş gaýtmaly bolmandygy, Guşly
batyr ýaly meşhur adamy olaryň ýanyna hut özüniň alyp barýandygy üçin öz
ýanyndan buýsandy.
16. Ruhy batyryň Oraz serdardan göwni suw içmeýär
Ruhy batyr öňürti Aşgabada baryp Oraz serdar bilen duşuşdy.
Şol wagt Aşgabatdan tä, Çärjewe çenli häkimiýet aklaryň ellerine geçen ekeni-de,
Oraz serdaryň howalasy gaty belent ekeni. Ruhy batyry ol uly höwes bilen kabul
etdi. Ýurtdaky syýasy ýagdaýlar bilen tanyşdyrdy. Köp zatlary düşündirdi. Daşary
ýurtlaryň kömek edýändikleri, olar bilen birigip basym gyzyllary ýurtdan çykaryp
kowjakdyklary barada öň Ruhy batyryň eşide-eşide bizar-peteňi çykan zatlaryny
ýene bir gezek çintgäp-çintgäp gürrüň berdi. Ruhy batyr ony tä gepläp bolýança,
sözüni bölmän, üns bilen diňledi. Soň öz pikirini mälim etdi. Birini kowup onuň
450
ýerine başga birini getireniň bilen ýagdaýyň üýtgemejekdigini, göreşi düýbünden
başgaça alyp barmalydygyny aýtdy.
– Siziň diýýänleriňiz dogry, batyr aga – diýip, Oraz serdar onuň bilen ylalaşdy. –
Ýöne, her zadyň öz ýagdaýy bar. Syýasatda käte duşmanyň bilenem belli bir
menzile çenli bile gitmeli bolýar. Biziňkem şeýle. Iň bolmanda häzirlikçe
şeýtmesek bolmaýar. Ýöne... – Oraz serdaryň ýüzi göz-görtele üýtgedi. – Ýöne,
ine, ýaman dert özüňkiler bilen dil tapyşmak kyn... – Ol näme üçindir
barmaklaryny büküp başlady. – Mende häzir bäş müň atly bar. Bütin ak
gwardiýaçylar, iňlisler maňa gulak asýarlar. Has takygy olaryň hemmesi meniň
elimde. Olar bilen halkyň adyndan gepleşikler geçirýänem men. Türkmen milli
han-töreleriniň Büzmeýinde geçirilen gurultaýyny gurnanam, oňa Eziz hany
çagyranam özüm. Şonda men oňa: Eger sen öz nökerleriň bilen meniň otrýadyma
goşulsaň, seniň hanlygyňy baýlaram, garyplaram ykrar ederler, diýdim. Sebäbi,
tarapyna geçenem bolsa, söwet häkimeýeti oňa doly ynam etmedi. Biziň
basyşymyz güýçlenen güni, sowetler gorkularyna onuň fronta we Daşkende
iberilen atlylaryny ýaragsyzlandyrdylar. Şonuň üçin ol birbada meniň aýdanlarym
bilen ylalaşdam. Gelip bize goşuldam. Emma ol biziň buýruklarymyza,
görkezmelerimize boýun bolmaýar. Gyňyrlyk edýär. Nökerlerem şeýle. Iň ýamany
olar biziň gyzyllara garşy geçirýän çärelerimize gatnaşmakdanam boýun
towlaýarlar. Eziz han häzirem bizden öýkeli. Siziň yzyňyzdan adam iberenimizdede ol şu ýerdedi. Düýn-öňňünlikde gitdi. Megerem, ol häzir Tejende, Ak alaňda
bolsa gerek. Jüneýit hanam şoň ýaly. O-da atyny ýeke çapýar. Bar bileni-biteni
Hywa, Bedirkent, Daşhowuz. Sowetler bilenem ha dost, ha duşman. – Oraz serdar
kükregini ýelden doldurdy-da, elini depesinde aýlap goýberdi – Biz basym tutuş
Türküstany eýeläris. Sebäbi, biziň arkamyzda Eziz han, Jüneýit han ýaly gaçyptezip ýören ujypsyzja toparlar däl-de, Angliýa ýaly uly döwlet dur... Ýeňiş
gazananymyzdan soň bolsa...
Ruhy batyr ony şondan aňry diňläp oturyp bilmedi.
– Aý, ýok, siziň munyňyzyň soňy görnenok, serdar. Ýeke bir soňam däl, başam
bulaşyk... Umuman... Bu zatlar biziň garaşýan göreşimiz däl ekeni.
Oraz serdaryň bady gaçdy, ýüzi agardy.
– Biz diýýäniňiz kimler?
– Biz diýýänim ýeňilmedikler. Gala söweşinden soňky baknalyga boýun
bolmadyklar. Basybalyjylara boýun egmedikler. Olara ýaraglaryny tabşyrmadyklar
eden şertlerinden, ähti-peýmanlaryndan dänmedikler. Hiç haçanam dänmejekler.
Erkinlik ugrundaky göreşden başga göreşi göreş hasap etmeýänler we etmejekler.
– Gumlularmy?
– Howwa.
451
Gürrüňiň bir ujynyň baryp öz kakasyna, galyberse-de ýaşlygyndan ak patyşanyň
ekdisi bolup ösendigi üçin özüne direýändigini aňynda aňlan bolsa gerek, Oraz
serdar gyzaryp aşak bakdy, ýüzüni iki-baka sypajaklatdy.
– Ondan bäri köp wagt geçdi, batyr aga... Döwür üýtgedi. Syýasat düýbünden
başga tarapa ugur aldy. Durmuşyň talabam...
– Wagtyň geçmegi, döwrüň üýtgemegi, syýasatyň başga tarapa ugur almagy bilen
ant-şert öz güýjüni gaçyrýan däldir. Egerde gaçyrýan bolsa, onda ol şert ýalandyr.
Aslynda içilişinde derek ýokdur. Belki, gala-da şonuň üçin synandyr.
– Siz ant içmänsiňiz ahyry.
– Howwa, men ant içemok. Men bu ýolda içen antymyň däl-de, ýüregimiň emri
bilen gezip ýörin. Içen antyndan dänmezlik üçin şu ýola düşenlere baş bolup
ýörün. Biziň nesillerimizem şol ýoly saýlap aldylar. Biziň üçin indi başga ýol ýok.
Biz diňe doly erkinlik ugrunda alnyp baryljak göreşiň tarapdary. Birini kowup,
ýerine başga birini getirmek biziň maksadymyza laýyk gelmeýär. Biz göreşiň bir
ýoluny bilýäris , o-da ýurt azatlygy, garaşsyzlyk ugrundaky göreş .
– Siz örän kyn ýoly saýlap alypsyňyz, batyr aga. Öňüňizde duran güýjüň iňňän uly
güýçdigini henizem duýmaýşyňya haýran galýan.
– Maksatdan uly güýç bolup bilmez.
– Ol güýç howaýy. Salgym. Şonuň üçinem, siziň göz öňüne getirýän göreşiňiz hiç
haçan bolmaz, amala aşmaz.
– Aňda ýaşaýan zat ahyry bir gün amala aşar.
– Munyňyza bolsa ylmy dilde ýönekeý filosofiýa diýilýär. Siz oňa düşünmersiňiz.
Utopiýa diýseňem boljak, ýöne.
Ruhy batyr gapa tarap ýöneldi.
– Mümkin. Ýöne, düşünşime görä, siziňem ýagdaýyňyz meniňkiden gowy däl. Öz
patyşasyny ýykyp häkimeti eline alan güýç size-de hezil bermez. Senem hä diýmän
ýa meniň yzym bilen guma bararsyň, ýa-da Eziz han bilen Jüneýit hanyň araky
bolşy ýaly özüňi daşary ýurtlaryň birine atarsyň... – Ruhy batyr Oraz serdara elini
uzatdy. – Indi bolsa hoş gal. Men senden gaty göremok. Sen öz düşünjäňe görä
hereket edýäň. Hut şonuň üçinem, bir halkyň ogludygymyza garamazdan, biz bir
dilde gürläp bilmeýäris. Jüneýit han bilen, Eziz hanyň bolsa göreş çygry biziň göz
öňüne getirşimizden darrak görünýär.
Oraz serdar Guşly batyr bilen agyr oý astynda hoşlaşdy.
– Sizem menden gaty görmäň batyr aga... durmuş ýoly uzakdyr, belki ýene bir
ýerde gabatlaşarys...
– Bilmedim-dä...
452
Ruhy batyr daş çykdy. Ojar oňa gapynyň agzynda garaşyp duran ekeni. Eziz hanyň
Oraz serdardan öýkeläp gidenini o-da ýaňyja eşiden borly, atylyp gelip Guşly
batyryň alkymyna dykyldy. Özi bilen Eziz hanyň ýanyna gitmekligi haýyş etdi.
Emma muňa Ruhy batyr göwnemedi. Çünki, indi onuň Oraz serdardanam, Eziz
handanam, Jüneýit handanam göwni geçipdi. Olaryň hiç haýsyndanam tamasynyň
çykmajakdygyna, bu üç serkerdäniň arasynda ‘kethudalyk gaýgysy” diýen ýaly
göze görýnmeýän sowuk bir basdaşlygyň höküm sürýändigine, ol doňuň hiç haçan
çözýlmejekdigine ymykly göz ýetiripdi. Şonuň üçin ol Ojara-da sypaýyçylykly
jogap berdi.
– Ýok, inim, men indi hiç ýana-da, hiç kimiň ýanyna-da gitmäýin. Sen ýöne, islän
wagtyň salama geliber, gapymyz açykdyr.
Ojar gurak-gurak ýuwdundy.
– Eziz hana men näme diýeýin?
– Hiç zadam diýme. Nirede bolsa-da jany sag, başy belent bolsun.
Ojar gözýaşyny gizlemek üçin aňyrsyna öwrüldi. Bärsine gözlemänem gitdi.
Aýaklaryny ýerden süýräp, ýegşerilip barşyndan onuň ara düşen aýralyga
gynanýandygy bildirip dur.
Oňa çenlem Umyt kakasynyň atyny idip getirdi. Sessiz-üýnsiz jylawy eline
tutdurdy.
Dostunyň içki harasadyny daşyndan aňan Durdy batyram sesini çykarmady. Ondan
hiç zat soramady.
Ruhy batyryň özem gabaklaryny galdyrman atyna mýndi. Başy guma tarap
öwrülip, böwrýne-de çalaja debsilenen at ýüzi guma tarap öwrülenden uçganaklap
ugrady. Durdy batyr bilen Umydyň atam onuň bilen boýun deňläp gitdiler. Gaty
bir zerurlyk ýüze çykaýmasa, Hakguýa çenli bolan ýakyn bolmadyk aralygy dil
ýarman diýen ýaly geçirdiler. Düşlän pursatlaram oňly söz alyşmadylar. Sessizüýnsiz çaý içdiler, çörek iýdiler, soň ýene-de ýollaryny dowam etdiriberdiler.
Uly arzuwlar bilen Hakguýudan çykan adamlar şeýdip, yzlaryna iňňaän sus halda
gaýdyp geldiler.
Adamsynyň içki harasadyny ýüzünden aňan Enehakyda-da oňa artykmaç sorag
bermedi. Asylam Ruhy batyyrň tebigaty şeýle. Aladaly wagty sorag bermek,
ýüregine düşmek bolanok. Şeýdiberseň halanok. Tä, özi açylyşyp, özi söze
başlaýança garaşmaly. Muny kim bilmese-de Enehakyda gowy bilýär. Şonuň
üçinem sesini çykaranok.
Durdy batyr-a atdan düşüşi ýaly jylawy Umyt bilen deň-duşrak agly Ýaranyň eline
tutdurdy-da, öňünden ylgap çykan aýaly Näzigiň soragly nazaryna ünsem bermän,
öýüne girdi, eşiklerinem çykarman dula geçdi we şol ýerde süýndi. Arkan düşüp
453
çäkmeniniň syýnyny ýüzüne ýapdy, soň çepine öwrülip sag eliniň goşaryny
maňlaýyna goýdy, ondan soň sagyna öwrüldi, soň ýene arkan ýatdy, ýüzün düşdi,
emma barybir ynjalyp bilmedi. Tarsa ýerinden turup dik oturan we ýaňadandan
süýnen gezeklerem az bolmady.
Umydam atlary ýatakda ýerleşdireninden soň öz öýüne girdi-de, aýaly Dünýäniň
beren salamyny göwünli-göwünsiz alyp, ojagyň başyndaky kiçiräk keçäniň üstüne
geçdi. Uzak wagtlap ojaga seredip oturdy. Ahyram gyşardy. Ýöne, o-da uklap
bilmedi.
Üç sagada golaý dynjyny alanyndan soň Ruhy batyr ýerinden galdy-da, geleli bäri
aýagujynda aýaklaryny owkalap oturan aýalynyň ýüzüne seretdi. Esli wagt şeýdip
oturanyndan soň, Oraz serdar bilen bolan gürrüňçiligi oňa başdanaýak aýdyp berdi.
Soňundanam:
– Men-ä indi şü, hanly, serdarly gürrüňlerden halys irdim, tamamy üzdüm – diýdi.
– Çünki, baran ýerlerimizde-de eşiden habarlarymyza görä Jüneýit hanam edil Eziz
han ýaly kä iki, kä üç arada serimsal bolup ýörmüşin. Öz obasy Berdirkentde
iliktrik astansyýasyny gurdurjakmyşyn, özbaşyna pul çykarjakmyşyn diýen ýaly
gürrüňler çyn bolup çykaňsa dagy-ha ol oturan ýerinden ömürem gozganmaz.
Mahlasy, olaryň üçüsiniňem göreşleri ownuk. Üzlem-saplam. Çygyrlary dar.
Gerimleri giň däl. Iň ýamanam hersi birine elgarama. Göreşiň tutumy milli
häsiýete eýe däl. Hemmesiniňem aňynda şol bir pikir: ähli türkmen bir ýere
birikdirilip, bitewi bir döwlet dörediläýen ýagdaýynda kim ýurda baş han bolmaly?
Ýurdy kim edara etmeli? Kim-kime boýun bolmaly? Şol orunda olaryň hersi özüni
görýä, diňe özüniň şol orna mynasypdygynyň eýýämden ykrar edilmegini isleýä.
Dogry, şeýlekin alanyňda hemmesem gowy, olaryň giren göreşine her bir öňýeten
giribem bilmez. Ýöne, barybir hiç birem biziň göz öňüne getirýän adamlarymyz
däl. Olaryň hiç birem hiç haçan biziň garaşýan göreşimizi giň gerimde
ýaýbaňlandyryp bilmezler. Ýeri, bäş oýnam baýyň elinden gallasyny alyp on öýli
garyba paýlanyň bilen ýurdy baknalykdan halas etdigiň bolarmy diýsene. Ol ýerde
gallasy alynýanam, gallaly bolýanam ýene öz türkmeniň. Öz halkyň.
Depgilenýänem, basgylanýanam öz topragyň. Däriň ysyndan ýaňa zaýalanýan öz
howaň. Gönenýän bolsa ýene-de kesekiler.
Enehakyda adamsyny tä soňuna çenli, sesini çykarman diňledi. Esli wagtlap aşak
bakyp oturdy. Ahyram gabaklaryny galdyryp, indi birneme şöhlesi gaçyşan goňras
gözlerini adamsynyň ýadawlykdan, ünji-aladalardan ýaňa ak esgä dönen argyn
ýüzüne dikdi.
– Men saňa düşündim, Ruhy. Sen dogry aýdýaň. Uly iliň aladasyny araýan adam
beýdip, ýaramaz heleý ýaly her gün bir kes bilen baş goşup ýörmez. Olar ýaly
ownuk göreşiň bize geregem ýok. Biz düýpli öwrülişik edibiljek, halka öňki
454
erkinligini äberibiljek, ähli türkmen taýpalaryny bir ýere jemläp özbaşdak döwlet
döredibiljek adama garaşýas. Mundan buýana hem şoňa garaşarys...
Şol wagt gapydan giren Umydam, Durdy batyram onuň bu sözüni baş atyp
makulladylar. Ähli guýulara ýaraglaryny ýygnap goýmak, täze bir habar düşýänçä
öz gün-güzeranlary bilen meşgul bolubermek barada habar ýaýratmaklygy
maksada laýyk gördüler.
Aklardanam, iňlislerdenem, Oraz serdaryň özündenem göwni geçen Eziz hanyň
1919-njy ýylyň ýazynda indi ikinji gezek sowetleriň tarapyna geçmekçi bolup
ýören wagty, ak gwardiýaçylar tarapyndan tutulyp, «galtaman”hökmünde gara
ýöňkelip atylandygyny, şol ýylyň aýagynda bolsa Oraz serdaryňam ýurtdan çykyp
gidendigini eşidenlerinde welin, olar barybir erbet gynandylar. Şonda Ruhy batyr,
öz gaşynda ojaga ot salyp, çig odunyň tüssesine üsgürinjiäp oturan Enehakyda
bakyp oturşyna uludan demini aldy-da:
– Birneme öçügsiräk hem bolsa, olar Garagum çölüne umyt şöhlejiklerini saçyp
duran sanlyja ýyldyzlardylar. Türkmen halkynyň entek bütinleý läşe
öwrüläýmändigini dünýä ýüzüne äşgär edip duran gerçeklerdiler. Her niçik hem
bolsa, netijesi puç bolup çykan hem bolsa, basdaşrak, syýasy taýdan dar
düşünjeliräk bolsalar-da, olar özleriniň ýaş ömürlerini, ýagşy niýetlere sarp
edipdiler... – diýdi.
Ol: «Ýaş ömürlerini” diýmek bilen esasan Eziz hany göz öňüne tutupdy. Çünki, ak
gwardiýaçylar tarapyndan ömür tanapy kesilen wagty, Eziz han ýaňy bir otuzdan
agan jahyl ýigitdi. Aýtmaklaryna görä ol atyljak wagty kükregini açypdyr-da:
«Göni ýüregimden atyň” diýip gygyrypdyr.
17. Köne tanyş
1919-njy ýylyň güýz aýlarynyň bir güni, günortanaralar, Hakguýunyň gaýra çetini
ýakalap ýatan aňňat-aňňat gum depelerinň arasyndan edil ýerden çykan ýaly bolup,
bir bölek atly goşun göründi. Ony öňi bilen gara öýüň gamyşyna ýaplanyp, güýz
gününiň güneşine meýmiräp, öten-geçenleri ýatlap oturan Ruhy batyr gördi. Ini
ýakymsyz bir zady syzan ýaly haýallyk bilen ýerinden turdy-da, yzam bar
bolaýmasyn diýýän ýaly boýnuny süýndirip goşunyň üstaşyry alyslara garady. Iriiri sazaklardan aýlanan agylyň içindäki ýaraman sürüden galan lagar mallara otsuw bermek, goturakyraklarynyň endamyna çör gaýnadylyp alnan garaýag çalmak
bilen meşgul bolup ýören Enehakydany ýanyna çagyrdy. Oňa özlerine tarap süýşüp
gelýän goşuny görkezdi. Şondan soň olaryň ikisem sessiz – üýnsiz şol tarapa
garap duruberdiler. Tiz wagtdan bulara öýden başyny silkip çykan Umydam, onuň
aýaly Dünýä-de gelip goşuldy. Bir zada ünsli seredýändiklerini görüp, agylyň yk
455
tarapynda akja owlak bilen kowalaşyp ýören, on üç ýaşlaryndaky Arzuwam bulara
tarap ylgady. Oýna mazaly kellesi gyzan owlajygam «mäläp” onuň yzyna düşdi.
Tomaşakärlere Durdy batyryň aýaly Näzigem gelip goşuldy. Durdy batyryň özi ol
wagt guýuda ýokdy.
Umyt assyrynlyk bilen gelniniň gabarylyp duran garnyna seretdi.
– Dünýä, bar sen Arzuwam al-da, öýe gir.
Oglunyň bu sözüni Ruhy batyram goldady.
– Umyt dogry aýdýar, gelin, bar sen gyzyňam al-da öýe gir. Nä wagt, nä zamana,
bularyň kimdiklerem belli däl. Ýöne, dowla düşme. – Soň ol eýýämhaçan o
ýerinden, bu ýerinden çyr-çykylyk, «haý-waý” eşidilip ugran tutuş hatara eşidiler
ýaly edip hemleli gygyrdy. – Hiç haýsyňyzam dowla düşmäň! Öýli-öýüňie giriňde, çykman oturyň! – Soň ol Näzige ýüzlendi. – Bar, senem öýüňe gir. Entegem
hiç zatdan bihabar, kimsi gurtdyr-gatygyň, kimsi biş-düşüň, ýene biri kir-kimiriň
aladasy bilen hysyrdanyşyp ýören aýallardyr, beýikden-pese inip, pesden – beýige
dyrmaşyp gara öýleriň işiginden okkesdirme geçişip ýören oglan-uşaklaram Ruhy
batyryň sesini eşidenlerinden duran-duran ýerlerinde çalarak diňtirgendiler-de, urtut öýli-öýlerine girmek bilen bodular. Näzigem gitdi.
Dünýä hem gyzynyň elinden tutup öýe girdi. Owlajygam şol tarapa towsaklap
gitdi. Ýöne, öýüň bosagasyndan bökjek bolanda aýagy çolaşyp ýykyldy. Kakynyp
ýatyşyna zaryn-zaryn mäledi. Ýarpy göwresini gapydan çykaran Arzuw eglip ony
eline aldy. Öýe saldy. Arka-boýnuny sypalaşdyrdy.
Şondan soň hatara ümsümlik aralaşdy. Oňa çenli atlaryň ýaltalyk bilen burunlaryny
«parryldadyşlary”, üzeňňileriň «şyňkyldysy”, hümür-sümür eşidildi. Kemkemdenem golaýlaşdy. At aýagyndan göterilýän tot- tozan Hakguýuny gaplap
aldy. Howada topragyň guraksy, mal deriniň ajymtyk ysy peýda boldy.
Oňa çenli örä giden çopan-çoluklardanam taýklaryny galgadyşyp gelenleri boldy.
Olar ur-tut ýaraga ýapyşmakçy boldular. Ruhy batyr olaram saklady.
– Bäş üç sany tüpeň bilen giden goşuna kär edip
bolmaz. Onsoňam hany,
habarlaryny bir alaly, belki, suw-söl içip geçjekdirler. Belki-de azaşyp ýörendirler.
Göwşüllän harby geýminiň, ýagyrnysy derden ýaňa besse-besse bolup duran,
göwresine görä has uly görünňän kellesindäki gyzyl ýyldyzly papagyny ýeňsesine
süýşürendigi sebäpli güýz günüdigine garamazdan maňlaýyndan burçak-burçak der
akyp duran ýüzi çypar, aýaklary kelte bolansoň göwresi juda tagaşyksyz
görünýäm, altmyşdan geçendigini güne göýdük bolan mýrşük ýüzündenem
aňaýmaly ofiser guýa golaýlaberenden üzeňňä galaga-da, yzyna gaňryldy we çep
elini dik ýokary göterdi.
– Ostanawi-i-is!..
456
Atlylar öňli-soňly saklandylar. Şonda goşun edil derýa deý tolkun atdy. Ondanmundan soldatlaryň özara sesleri eşidildi. Kem-kemden gowura öwrüldi.
Ruhy batyr belentlikden dýşdi-de, ofisere tarap howlukman gadam urdy.
Enehakyda hem onuň yzyna düşdi. Ol ikisiniň özüne tarap gelýänini görüp,
komandirem atyndan düşdi. Elindüki jylawy özi bilen deňine diýen ýaly atdan
düşen soldatyň eline tutdurdy. Gybyrdyklap Ruhy batyryň öňünden çykdy. Iki elini
uzadyp görüşdi.
– Omanmy ssen? Isenmi ssen? Ýakşymy? Kurkunmy? – diýip, geň bir dilde
gürledi. – Biz suw içmek... – Ol elini goşuna tarap salgady. – Adamlar suw
içmek... Atlar suw içmek... Soň biz gitmek...
– Siz gyzyllarmy – diýip, Ruhy batyr sowukganlylyk bilen sorady.
– Da, da! Biz kyzyl. Kyzyl koşun. Lenin... Ponimaýte?.. Sowetskaýa wlast...
Bolşewiki... Rewolýusiýa...
– Siz nireden gelip nirä barýarsyňyz?
Ofiser barýan ugruna tarap elini salgady.
– Ol ýerde duşman bar. Kaltaman... Basmaç... Biz ony kowmak... Urmak.
Ponimaeýete?..
– Siziň galtaman, basmaçy, duşman diýýänleriňiz kimler?
– Duşman? Kaltaman? Basmaç? Eto te kotorye ne hotýat sowetskoý wlasti. Olar
aklar dosty. Ingliz dosty. Duşdummy? Olar ýok boldy... – Ofiser sag eliniň başam
barmagyny taýzardyp Ruhy batyra tarap uzatdy. – Hammusy, zat «wo” boldy!
– Ýurt eýeleri duşman, basmaçy, galtaman boldular, bularam ýurduň tertipdüzgünini düzedýän boldular – diýip, Ruhy batyr özbaşyna diýen ýaly gürledi.
Komandir muny barybir eşitdi. Ýöne, çalarak eşitdi, düşünmedi. Şonuň üçinem
ol”
– Da, da! Toçno tak! Porýadok boldy, ýakşi boldy. Sen ýakşi ýaşady, men ýakşy
ýaşady... – Ol «ýyrş” edip Enehakydanyň ýüzüne seretdi – Ol ýakşy ýaşady,
hammusy ýakşy ýaşady. Tak hoçet Lenin... Poetomu i rewolýusiýa...
– Bu geň adamyň özündenem geň çalgyrt diline geň galyp, ýüzüne çiňerilip duran
Enehakyda birdenkä oňa tarap öňküsindenem üýtgeşik bir üns bilen üşerildi-de:
– Hi-iýh!.. – etdirip içini çekdi. Ýakasyny tutdy. Bir ädim öňe süýşüp ony
ýene bir gezek içgin synlady. Soňam gaňrylyp äriniň ýüzüne seretdi. – Ruhy-y... Bu
şo-ol, sallat ýaly-la?.. – Ol ýene-de öwrülip ofiseri alkymlady – Sen sallatmy?
Myhman onuň soragyna düşünmedi.
– Ýuk, men soldat däl. Men ofiser. Komandir. – Ol elini goşuna tarap
aýlady. – Wo! Soldaty ine, şular... A ýa komandir. Krasnyý komandir.
457
– Sen haýsy sollat barada soraýaň, Enehakyda – diýip, Ruhy batyram
aýalynyň ýüzüne soragly bakdy. – Ýa sen ony birine meňzedýäňmi?
– Ýok, men ony hiç kime meňzedemok. Bu şol. Sallat. Ho-ol, birinji gala
urşundan soň, ikinji gala urşuna çenli biizň öýümizde, ýesirlikde bolan sallat. – Ol
gör indi näçenji gezekdir kmandiriň ýüzüne dikanlady. – Sen şol gerek?
Dünýä rewolýusiýasy barada ýaňy bir uly joşgun bilen gürläp başlan komandirem
şondan soň sesini «tapba” kesdi-de, ete bökjek pişik ýaly ýapyrylyp Enehakydanyň
ýüzüne seretdi. Bir zatlary ýadyna saljak bolup aňyna agram berdi. Kemkemdenem ýüzi üýtgäp başlady. Ak kirpikleri çalt hem üznüksiz gypyrjyklady.
Maňlaýy, ýaňaklary gyzgylt öwüsdi. Ýüzüniň menekleri öňküsindenem köpelen
ýaly boldy. Birdenem dikeldi-de, damarlak hem uzyn barmakly elleri bilen ullakan
kellesini penjeledi. Jaýryklary ganjaryp duran guraksy, galyň dodaklaryny üsti apak, gyzgylt dili bilen ýalady. Soňam:
– O, bo-ože-e!.. – diýip, ýogyn sesi bilen eýmenç gygyrdy. – Neuželi Ene? –
komandir Enehakyda tarap barmagyny çommaltdy – Sen Ene? Ty Ene da? – Ol
gujaklaşmak üçin däl-de, begenç duýgularynyň iňňän joşgunlydygyny
Şonuň yzysüre gelip gowşan: «Eziz han gaýdyp gelipdir, ýöne, ol eýýäm täze
hökümetiň tarapyna geçipdir, nökerleriniňem bir bölegi-hä Türküstan hökümetini
garamak üçin Daşkende, ýene bir bölegem Dutowyň ak kazaklaryna garşy
göreşmek üçin fronta iberilipdir...” diýlen habar bolsa, Ruhy batyry sermeden
gaýdan ýaly etdi. Egerde, Eziz han gaýdyp gelen bolsa, özem göreşi dowam
etdirmek üçin gelen bolsa, gyzyllaram şol bir orslar bolup, olaram edil patyşa
hökümedi ýaly biziň üstümizden agalyk etjek bolsalar, onda onuň gyzyllara
goşulyp aklara garşy uruşjak bolup ýörmesi nämekä? Ýa ol: «doňzuň agy näme,
garasy näme?, diýlen nakyly bilmeýärmikä?..”
Şu oýlara gümra bolup oturan Ruhy batyr başyny ýerden göterende Ojaryň öz
ýigitleri bilen daşyny gallaşyp oturandyklaryny gördi. Oňa çenli onuň öz
ýigitlerem ikiden-üçden gelip başladylar. Ruhy batyr ýüzüni sallap oturşyna:
446
– Şol, garaşylan gün geläýdimikä diýip, begenip ýördüm welin, bolmady-ow –
diýip ahmyrly gepledi. Sag eliniň aýasyny şapladyp sag dyzyna ýelmedi. Soň
naaryny çat maňlaýynda gözlerini jüýjerdip oturan Ojara dikdi. – Gelibem gulluga
durany şolar boljak bolsa Eziz hanyň ýanynda meniň işim ýok. Siz özüňiz giderin
diýseňiz gidiberiň. Men indi Jüneýit hana garaşmaly boldum... göreli-bakaly, ol
haýsy perdeden goparka?
Eziz hanyň ýigitleri: «Aý, ýok, batyr aga, biz-ä barmasak bolmaz...” diýşip, haýalaýagllyk bilen ýerlerinden turdular. Guşly batyr we onuň ýigitleri bilen gamgyn
hoşlaşdylar. Şunça wagtlap aýdyp berem hakydalary, myhman alandyklary üçin
Enehakyda, Umyda, umuman, Hakguýudakylaryň hemesine minnetdarlyk bildiler.
Soň atlarynyň ýanyna bardylar. Göwünli-göwünsiz atlandylar. Edil zor bilen
ugradylýan ýaly at başyny gitjek ugurlaryna bakan kynlyk bilen öwürdiler. Uzak
ýola çykan wagtyň yzyňa garamaklygyň ýukaýüreklik, hamraklyk hasap
edilýändigini bilýän hem bolsalar, tä aňňat-aňňat alaňlardan aşyp, gözden
ýitýänçäler ädimsaýy yzlaryna gaňryla-gaňryla gitdiler. Käte beýigräk alaňa çykyp
ellerini ýa telpeklerini buladylar.
Ugradýanlaryňam haly olaryňkydan ybaly bolmady. Olara-da şonça wagtlap
öwrenişen adamlaryndan aýrylyşmak aňsat düşmedi. Has beterem bu Ruhy batyra
ýokuş degdi. Ol ýeke bir aýralyga däl, umytdan jyda düşmeklik yzasyna-da döz
gelmeli boldy. Eziz hanyň özüni alyp barşy oňa ýokuş degdi.
Ol Ojar dagy gidenden soňam telim günläp içini gepledip gezdi. Şol döwrüň içinde
öýden çykmady diýen ýaly. Hatda kepdeilerini görmäge-de barmady. Olary günde
iki gezek Enehakydanyň özi iýmledi. Ruhy batyr diňe Durdy batyryň ýanyna,
onda-da agşamlaryna gürrüňçylyge bardy. Köp zatlaryň başyny agyrtsalaram olar
soňky döwrüň wakalaryndan baş çykaryp bilmediler. Bolup duran zatlara
düşünmediler.
Üstesine şol wagt Jüneýit hanyňam Owganystandan gaýdyp gelendigi, ýöne,
onuňam indi öň garşysyna göreşip ýören duşmanlary bilen, ýagny, Hywa hany
hem-de patyşa hökümediniň tarapdary bolan aklar bilen barigip gyzyllara garşy
göreşýändigi barada habar gelip gowuşdy. Ruhy batyr halys aljyrady. «Bu hanlara,
serdarlara nä döw çaldyka janlarym...” diýip, kellesini tutup kän oturdy. Arasynda
Enehakyda maslahat saldy. Ýöne, bu mesele-de o-da belli bir zat aýdyp bilmedi...
Umyt bolsa bir gün kakasynyň gaşynda çökdi-de, bar zady aýdyňlaşdyrmak üçin
özüni Jüneýit handyr, Eziz hanyň ýanyna gepleşige ibermegini haýyş etdi. Ruhy
batyr aýaly bilen maslahatlaşyp oglunyň teklibini makullady.
– Dogrudanam beýdip, kölegämizden öýkelän ýaly daş aralykdan gyňralyşyp
ýörmäliň. Bar zady çürt-kesik edeliň, bolup ýörüşleri şol boljak bolsa
447
gapdallarynda görünmejekdigimizi mert durup berk aýdalyň – diýdi. – Ýöne, belki
ol ýere men özüm giderin?
– Ýok, kaka, olar ýaly uzak ýol indi saňa kyn düşer. Ýaramarsyň.
Ruhy batyr oglunyň bu sözüni birbada ýokuş görjek boldy. Çünki, altmyşa
golaýlap ýörendigine garamazdan ol entek özüni gaty bir garry hasap etmeýärdi.
Oňa-muňa ýaramaz ýaly derejä ýetendirin öýtmeýärdi. Dyzynda-da, bilinde-de,
aňynda-da entek ýeterlik kuwwat duýýardy. Şeýle-de bolsa, oglunyň özüne aýawly
garamagy, atasyna derek özüni öňe tutmagy oňa ýarady. Ruhuna hoş ýakdy. Şonuň
üçinem, ogluna söýünçli garap hoşwagt ýylgyrdy.
– Bor oglum, özüň ötägit.
Ýöne, Jüneýit handyr – Eziz hanyň ýanyna hiç kimem gitmeli bolmady. Atalyogluň arasynda ýokarky gürrüňiň bolup geçen gününiň ertesi, günortanaralar,
ýanynyň üç-dört atlysy bilen Ojar geldi. Entek atdanam düşmänkä, otyrýerini eýere
ýanyn goýup oturşyna ol Ruhy batyra tarap gözlerini çerreltdi-de, şol bir
badyhowalygy bilen:
– Eziz han gyzyllardan arasyny açdy. Sebäbi, iňlisler bilen baş goşup, gyzyllaryň
garşysyna göreşýän aklar, ýagny, öňki ak patyşanyň tarapyny tutýanlar pitne
turzup, Aşgabat-Çärjew aralygyny eýelänlerinden soň, şol işde eli bardyr öýdüp,
Eziz hanyň Daşkende we pronta iberilen nökerlerini duran-duran ýerlerinde
ýaragsyzlandyrdylar. Üstesine onuň özüne-de ynamsyzlyk bildiripdirler. Şonuň
üçinem, ol indi Dykma serdaryň bir wagtky ak patyşa girew goýup gaýdan ogly,
aklaryň külli türkmen topragy boýunça goşunbaşlygy Oraz serdara goşuldy. Düýnöňňinlikde Büzmeýinde türkmen topragyny orslardan halas etmek boýunça
Merkezi türkmen edarasy döredildi. Oňa «kemitet” diýýäler. Onuň wezipesi
orslaryň garşysyna göreşmek üçin türkmenleri bir ýere jemlemekden ybarat. Onuň
başlyklygyna-da Oraz serdaryň özi bellendi. Eziz hanam onuň sag goly boldy.
Iňlislerem hüli-şindi ýetdik kömeklerini berip durlar. Mundan buýana hem kömek
etjekler. – Öňbaýraga ugrajak ýaly Ojar üzeňňä galdy-da, gamçysyny allaowaralara
tarap çommaltdy – Tüýs, seniň barmaly ýeriň şol, batyr aga. Adamlaryňam al-da,
ýör, şo tarapa!..
Ruhy batyr baryp Ojaryň atyny jylawlady.
– Atdan düşjekmi ýa şol oturan ýeriňden habaryň berjek gaýdyberjekmi?
– Oh!.. – diýdi-de, Ojar atdan agyp düşdi. Ýoldaşlaram şeýtdiler. Ruhy batyr,
Umyt, şeýle hem ondan-mundan gelşip ugran goňşy-golamlar bilen el urşup
salamlaşdylar. Ojar sözüni dowam etdi. – Men olara sen hakda kän gürrüň berdim,
batyr aga. Gelsin diýdiler. Onsoňam... O ýerde...
– Dur, dur – diýip, Ruhy batyr onuň golundan tutup öýe saldy. Ýoldaşlarynam
saldy. Birküç sany ýetginjege myhmanlaryň atlaryna ot-suw bermekligi tabşyrdy.
448
Gara öýüň içinde ýerleşdirip ýörşüne Ojara sorag berdi. – Sen aýdýaň, Oraz serdar
aklaryň ýolbaşçysy diýýäň. Şeýlemi?
Ojaryň hüwüniňkä meňzeş tes-tegelek, ullakan, nas pürkülen ýaly ýap-ýaşylja
gözleri yzly-yzyna açylyp ýumuldy.
– Howwa...
–Ýene-de... Merkezi türkmen ýemesi diýýäň.
– Türkmen kemteti.
– Howwa, kemiteti. Oňa-da Oraz serdar ýolbaşçy bellendi, diýýäň.
– Howwa...
– Şeýle hem ol iňlisler bilen işleşýä, diýýäň.
– Dogry.
– Diýmek, olar üç topardan ybarat-da, şeýlemi.
– Hut şeýle.
– Biri-hä türkmen nemesi...
– Kemiteti.
– Ikinjisem aklar...
– Howwa.
– Üçünjisem iňlisler.
– Howwa.
– Şol üçüsi birigip gyzyllara garşy göreşjekler, şeýlemi? Me n seniň aýdanlaryňa
dogry düşünipdirinmi?
Ojar dodaklaryny ýalap howlaukmaç gürledi.
– Göreşjekler däl-de göreşip ýörler.
– Diýmek, onda olar ýene-de ak patyşany dikeltmekligiň ugrunda-da... Gyzyllary
ýeňenlerinden soň olar ýene-de ak orslar bilen galmaly-da? Öňki-öňkülik bolmalyda? Şeýle dälmi?...
Ojar näme jogap berjegini bilmän aljyrady. Ýüzüni iki-baka sypajaklatdy.
Birdenem awy elinden sypyp barýan awçy ýaly alahasyrdy bolup iki dyzyna galdyda, sesiniň ýetdiginden gygyrdy.
– Ýak, he-eý, baryň-da özüňiz gürleşäýseňizläň şolar bilen galanynam. Meniň
dogry gepläbilmän käbir zatlary bulaşdyrýan bolaýmagymam ahmal.
– Hemme zat düşnükli, Ojar. Şu hili gürrüňler bize üzlem-saplam sensizem gelip
ýetip dur...
Ruhy batyr sözüni soňlamanka Ojar ýene-de ellerini galgadyp başlady...
– Onsoňam neme... Olar Jüneýit han bilenem gepleşik geçirip ýörler...
Ruhy batyr kinaýaly ýylgyryp ýüzüni kese sowdy.
449
– Jüneýit hanyň hereketlerindenem habarymyz bar... Ýöne... – Ol aýtjak sözüni
tassyklatmakçy bolýan ýaly, ilk-ä Durdy batyryň, soňam edil şol wagt eli saçakly
gapydan giren Enehakydanyň ýüzüne seretdi. – Biz barybir adam iberip olar bilen
gepleşmekligi maslahat edip ýördük. Şonuň üçinem, seň ýaňky diýeniňi biz
etmeli borus. – Şondan soň Ruhy batyr Umydyň ýüzüne seretdi. – Ikimiz bile
gitmesek bolmaz, oglum...
– Bor, kaka...
– Sen näme, mensiz giderin öýdýäňmi – diýip, Durdy batyr dodaklaryny
müňküldedip oturşyna aýtdy.
– Hiý, sensizem bir gidip bormy?
Ojar çaga ýaly begendi. Göm-gökje gözlerini tegeläp oturşyna nahar başynda-da
dynman gürledi.
– Men siz barada Eziz hana-da, Oraz serdara-da aýtdym, batyr aga. Olaryň ikisem
sizi gaýybanaňyzdan tanaýan ekenler. Adyňyzy eşitdenden: «Gelsin, ýigitlerinem
alyp gelsin. Bize tüýs şolar ýaly adamlar gerek. Iň bolmanda aramyzda ýaşulylyk
edip ýörse-de bir peýda”, diýişdiler. Olar size edil Aýa, Güne garaşyşlary ýaly
garaşýarlar...
Ruhy batyr uludan demini aldy.
– Hany, öňürti özümiz bir baryp göreli. Ýigitlerem äkitmelimi, dälmi, soň
görübiris...
Şol günüň ertesi Ruhy batyr ýanyna Umytdyr – Durdy batyry hem alyp, Ojaryň
ýoldaşlary bilen bilelikde ýola düşdi. Gerekli daşy eline düşen Ojar, ýolboýam hiç
kime gezek bermän gürledi gitdi oturdy. Oraz serdaryň, Eziz hanyň tutumlaryny
öwdi. Olaryň ýumuşlaryny bitiribilmän yzyna, boş gaýtmaly bolmandygy, Guşly
batyr ýaly meşhur adamy olaryň ýanyna hut özüniň alyp barýandygy üçin öz
ýanyndan buýsandy.
16. Ruhy batyryň Oraz serdardan göwni suw içmeýär
Ruhy batyr öňürti Aşgabada baryp Oraz serdar bilen duşuşdy.
Şol wagt Aşgabatdan tä, Çärjewe çenli häkimiýet aklaryň ellerine geçen ekeni-de,
Oraz serdaryň howalasy gaty belent ekeni. Ruhy batyry ol uly höwes bilen kabul
etdi. Ýurtdaky syýasy ýagdaýlar bilen tanyşdyrdy. Köp zatlary düşündirdi. Daşary
ýurtlaryň kömek edýändikleri, olar bilen birigip basym gyzyllary ýurtdan çykaryp
kowjakdyklary barada öň Ruhy batyryň eşide-eşide bizar-peteňi çykan zatlaryny
ýene bir gezek çintgäp-çintgäp gürrüň berdi. Ruhy batyr ony tä gepläp bolýança,
sözüni bölmän, üns bilen diňledi. Soň öz pikirini mälim etdi. Birini kowup onuň
450
ýerine başga birini getireniň bilen ýagdaýyň üýtgemejekdigini, göreşi düýbünden
başgaça alyp barmalydygyny aýtdy.
– Siziň diýýänleriňiz dogry, batyr aga – diýip, Oraz serdar onuň bilen ylalaşdy. –
Ýöne, her zadyň öz ýagdaýy bar. Syýasatda käte duşmanyň bilenem belli bir
menzile çenli bile gitmeli bolýar. Biziňkem şeýle. Iň bolmanda häzirlikçe
şeýtmesek bolmaýar. Ýöne... – Oraz serdaryň ýüzi göz-görtele üýtgedi. – Ýöne,
ine, ýaman dert özüňkiler bilen dil tapyşmak kyn... – Ol näme üçindir
barmaklaryny büküp başlady. – Mende häzir bäş müň atly bar. Bütin ak
gwardiýaçylar, iňlisler maňa gulak asýarlar. Has takygy olaryň hemmesi meniň
elimde. Olar bilen halkyň adyndan gepleşikler geçirýänem men. Türkmen milli
han-töreleriniň Büzmeýinde geçirilen gurultaýyny gurnanam, oňa Eziz hany
çagyranam özüm. Şonda men oňa: Eger sen öz nökerleriň bilen meniň otrýadyma
goşulsaň, seniň hanlygyňy baýlaram, garyplaram ykrar ederler, diýdim. Sebäbi,
tarapyna geçenem bolsa, söwet häkimeýeti oňa doly ynam etmedi. Biziň
basyşymyz güýçlenen güni, sowetler gorkularyna onuň fronta we Daşkende
iberilen atlylaryny ýaragsyzlandyrdylar. Şonuň üçin ol birbada meniň aýdanlarym
bilen ylalaşdam. Gelip bize goşuldam. Emma ol biziň buýruklarymyza,
görkezmelerimize boýun bolmaýar. Gyňyrlyk edýär. Nökerlerem şeýle. Iň ýamany
olar biziň gyzyllara garşy geçirýän çärelerimize gatnaşmakdanam boýun
towlaýarlar. Eziz han häzirem bizden öýkeli. Siziň yzyňyzdan adam iberenimizdede ol şu ýerdedi. Düýn-öňňünlikde gitdi. Megerem, ol häzir Tejende, Ak alaňda
bolsa gerek. Jüneýit hanam şoň ýaly. O-da atyny ýeke çapýar. Bar bileni-biteni
Hywa, Bedirkent, Daşhowuz. Sowetler bilenem ha dost, ha duşman. – Oraz serdar
kükregini ýelden doldurdy-da, elini depesinde aýlap goýberdi – Biz basym tutuş
Türküstany eýeläris. Sebäbi, biziň arkamyzda Eziz han, Jüneýit han ýaly gaçyptezip ýören ujypsyzja toparlar däl-de, Angliýa ýaly uly döwlet dur... Ýeňiş
gazananymyzdan soň bolsa...
Ruhy batyr ony şondan aňry diňläp oturyp bilmedi.
– Aý, ýok, siziň munyňyzyň soňy görnenok, serdar. Ýeke bir soňam däl, başam
bulaşyk... Umuman... Bu zatlar biziň garaşýan göreşimiz däl ekeni.
Oraz serdaryň bady gaçdy, ýüzi agardy.
– Biz diýýäniňiz kimler?
– Biz diýýänim ýeňilmedikler. Gala söweşinden soňky baknalyga boýun
bolmadyklar. Basybalyjylara boýun egmedikler. Olara ýaraglaryny tabşyrmadyklar
eden şertlerinden, ähti-peýmanlaryndan dänmedikler. Hiç haçanam dänmejekler.
Erkinlik ugrundaky göreşden başga göreşi göreş hasap etmeýänler we etmejekler.
– Gumlularmy?
– Howwa.
451
Gürrüňiň bir ujynyň baryp öz kakasyna, galyberse-de ýaşlygyndan ak patyşanyň
ekdisi bolup ösendigi üçin özüne direýändigini aňynda aňlan bolsa gerek, Oraz
serdar gyzaryp aşak bakdy, ýüzüni iki-baka sypajaklatdy.
– Ondan bäri köp wagt geçdi, batyr aga... Döwür üýtgedi. Syýasat düýbünden
başga tarapa ugur aldy. Durmuşyň talabam...
– Wagtyň geçmegi, döwrüň üýtgemegi, syýasatyň başga tarapa ugur almagy bilen
ant-şert öz güýjüni gaçyrýan däldir. Egerde gaçyrýan bolsa, onda ol şert ýalandyr.
Aslynda içilişinde derek ýokdur. Belki, gala-da şonuň üçin synandyr.
– Siz ant içmänsiňiz ahyry.
– Howwa, men ant içemok. Men bu ýolda içen antymyň däl-de, ýüregimiň emri
bilen gezip ýörin. Içen antyndan dänmezlik üçin şu ýola düşenlere baş bolup
ýörün. Biziň nesillerimizem şol ýoly saýlap aldylar. Biziň üçin indi başga ýol ýok.
Biz diňe doly erkinlik ugrunda alnyp baryljak göreşiň tarapdary. Birini kowup,
ýerine başga birini getirmek biziň maksadymyza laýyk gelmeýär. Biz göreşiň bir
ýoluny bilýäris , o-da ýurt azatlygy, garaşsyzlyk ugrundaky göreş .
– Siz örän kyn ýoly saýlap alypsyňyz, batyr aga. Öňüňizde duran güýjüň iňňän uly
güýçdigini henizem duýmaýşyňya haýran galýan.
– Maksatdan uly güýç bolup bilmez.
– Ol güýç howaýy. Salgym. Şonuň üçinem, siziň göz öňüne getirýän göreşiňiz hiç
haçan bolmaz, amala aşmaz.
– Aňda ýaşaýan zat ahyry bir gün amala aşar.
– Munyňyza bolsa ylmy dilde ýönekeý filosofiýa diýilýär. Siz oňa düşünmersiňiz.
Utopiýa diýseňem boljak, ýöne.
Ruhy batyr gapa tarap ýöneldi.
– Mümkin. Ýöne, düşünşime görä, siziňem ýagdaýyňyz meniňkiden gowy däl. Öz
patyşasyny ýykyp häkimeti eline alan güýç size-de hezil bermez. Senem hä diýmän
ýa meniň yzym bilen guma bararsyň, ýa-da Eziz han bilen Jüneýit hanyň araky
bolşy ýaly özüňi daşary ýurtlaryň birine atarsyň... – Ruhy batyr Oraz serdara elini
uzatdy. – Indi bolsa hoş gal. Men senden gaty göremok. Sen öz düşünjäňe görä
hereket edýäň. Hut şonuň üçinem, bir halkyň ogludygymyza garamazdan, biz bir
dilde gürläp bilmeýäris. Jüneýit han bilen, Eziz hanyň bolsa göreş çygry biziň göz
öňüne getirşimizden darrak görünýär.
Oraz serdar Guşly batyr bilen agyr oý astynda hoşlaşdy.
– Sizem menden gaty görmäň batyr aga... durmuş ýoly uzakdyr, belki ýene bir
ýerde gabatlaşarys...
– Bilmedim-dä...
452
Ruhy batyr daş çykdy. Ojar oňa gapynyň agzynda garaşyp duran ekeni. Eziz hanyň
Oraz serdardan öýkeläp gidenini o-da ýaňyja eşiden borly, atylyp gelip Guşly
batyryň alkymyna dykyldy. Özi bilen Eziz hanyň ýanyna gitmekligi haýyş etdi.
Emma muňa Ruhy batyr göwnemedi. Çünki, indi onuň Oraz serdardanam, Eziz
handanam, Jüneýit handanam göwni geçipdi. Olaryň hiç haýsyndanam tamasynyň
çykmajakdygyna, bu üç serkerdäniň arasynda ‘kethudalyk gaýgysy” diýen ýaly
göze görýnmeýän sowuk bir basdaşlygyň höküm sürýändigine, ol doňuň hiç haçan
çözýlmejekdigine ymykly göz ýetiripdi. Şonuň üçin ol Ojara-da sypaýyçylykly
jogap berdi.
– Ýok, inim, men indi hiç ýana-da, hiç kimiň ýanyna-da gitmäýin. Sen ýöne, islän
wagtyň salama geliber, gapymyz açykdyr.
Ojar gurak-gurak ýuwdundy.
– Eziz hana men näme diýeýin?
– Hiç zadam diýme. Nirede bolsa-da jany sag, başy belent bolsun.
Ojar gözýaşyny gizlemek üçin aňyrsyna öwrüldi. Bärsine gözlemänem gitdi.
Aýaklaryny ýerden süýräp, ýegşerilip barşyndan onuň ara düşen aýralyga
gynanýandygy bildirip dur.
Oňa çenlem Umyt kakasynyň atyny idip getirdi. Sessiz-üýnsiz jylawy eline
tutdurdy.
Dostunyň içki harasadyny daşyndan aňan Durdy batyram sesini çykarmady. Ondan
hiç zat soramady.
Ruhy batyryň özem gabaklaryny galdyrman atyna mýndi. Başy guma tarap
öwrülip, böwrýne-de çalaja debsilenen at ýüzi guma tarap öwrülenden uçganaklap
ugrady. Durdy batyr bilen Umydyň atam onuň bilen boýun deňläp gitdiler. Gaty
bir zerurlyk ýüze çykaýmasa, Hakguýa çenli bolan ýakyn bolmadyk aralygy dil
ýarman diýen ýaly geçirdiler. Düşlän pursatlaram oňly söz alyşmadylar. Sessizüýnsiz çaý içdiler, çörek iýdiler, soň ýene-de ýollaryny dowam etdiriberdiler.
Uly arzuwlar bilen Hakguýudan çykan adamlar şeýdip, yzlaryna iňňaän sus halda
gaýdyp geldiler.
Adamsynyň içki harasadyny ýüzünden aňan Enehakyda-da oňa artykmaç sorag
bermedi. Asylam Ruhy batyyrň tebigaty şeýle. Aladaly wagty sorag bermek,
ýüregine düşmek bolanok. Şeýdiberseň halanok. Tä, özi açylyşyp, özi söze
başlaýança garaşmaly. Muny kim bilmese-de Enehakyda gowy bilýär. Şonuň
üçinem sesini çykaranok.
Durdy batyr-a atdan düşüşi ýaly jylawy Umyt bilen deň-duşrak agly Ýaranyň eline
tutdurdy-da, öňünden ylgap çykan aýaly Näzigiň soragly nazaryna ünsem bermän,
öýüne girdi, eşiklerinem çykarman dula geçdi we şol ýerde süýndi. Arkan düşüp
453
çäkmeniniň syýnyny ýüzüne ýapdy, soň çepine öwrülip sag eliniň goşaryny
maňlaýyna goýdy, ondan soň sagyna öwrüldi, soň ýene arkan ýatdy, ýüzün düşdi,
emma barybir ynjalyp bilmedi. Tarsa ýerinden turup dik oturan we ýaňadandan
süýnen gezeklerem az bolmady.
Umydam atlary ýatakda ýerleşdireninden soň öz öýüne girdi-de, aýaly Dünýäniň
beren salamyny göwünli-göwünsiz alyp, ojagyň başyndaky kiçiräk keçäniň üstüne
geçdi. Uzak wagtlap ojaga seredip oturdy. Ahyram gyşardy. Ýöne, o-da uklap
bilmedi.
Üç sagada golaý dynjyny alanyndan soň Ruhy batyr ýerinden galdy-da, geleli bäri
aýagujynda aýaklaryny owkalap oturan aýalynyň ýüzüne seretdi. Esli wagt şeýdip
oturanyndan soň, Oraz serdar bilen bolan gürrüňçiligi oňa başdanaýak aýdyp berdi.
Soňundanam:
– Men-ä indi şü, hanly, serdarly gürrüňlerden halys irdim, tamamy üzdüm – diýdi.
– Çünki, baran ýerlerimizde-de eşiden habarlarymyza görä Jüneýit hanam edil Eziz
han ýaly kä iki, kä üç arada serimsal bolup ýörmüşin. Öz obasy Berdirkentde
iliktrik astansyýasyny gurdurjakmyşyn, özbaşyna pul çykarjakmyşyn diýen ýaly
gürrüňler çyn bolup çykaňsa dagy-ha ol oturan ýerinden ömürem gozganmaz.
Mahlasy, olaryň üçüsiniňem göreşleri ownuk. Üzlem-saplam. Çygyrlary dar.
Gerimleri giň däl. Iň ýamanam hersi birine elgarama. Göreşiň tutumy milli
häsiýete eýe däl. Hemmesiniňem aňynda şol bir pikir: ähli türkmen bir ýere
birikdirilip, bitewi bir döwlet dörediläýen ýagdaýynda kim ýurda baş han bolmaly?
Ýurdy kim edara etmeli? Kim-kime boýun bolmaly? Şol orunda olaryň hersi özüni
görýä, diňe özüniň şol orna mynasypdygynyň eýýämden ykrar edilmegini isleýä.
Dogry, şeýlekin alanyňda hemmesem gowy, olaryň giren göreşine her bir öňýeten
giribem bilmez. Ýöne, barybir hiç birem biziň göz öňüne getirýän adamlarymyz
däl. Olaryň hiç birem hiç haçan biziň garaşýan göreşimizi giň gerimde
ýaýbaňlandyryp bilmezler. Ýeri, bäş oýnam baýyň elinden gallasyny alyp on öýli
garyba paýlanyň bilen ýurdy baknalykdan halas etdigiň bolarmy diýsene. Ol ýerde
gallasy alynýanam, gallaly bolýanam ýene öz türkmeniň. Öz halkyň.
Depgilenýänem, basgylanýanam öz topragyň. Däriň ysyndan ýaňa zaýalanýan öz
howaň. Gönenýän bolsa ýene-de kesekiler.
Enehakyda adamsyny tä soňuna çenli, sesini çykarman diňledi. Esli wagtlap aşak
bakyp oturdy. Ahyram gabaklaryny galdyryp, indi birneme şöhlesi gaçyşan goňras
gözlerini adamsynyň ýadawlykdan, ünji-aladalardan ýaňa ak esgä dönen argyn
ýüzüne dikdi.
– Men saňa düşündim, Ruhy. Sen dogry aýdýaň. Uly iliň aladasyny araýan adam
beýdip, ýaramaz heleý ýaly her gün bir kes bilen baş goşup ýörmez. Olar ýaly
ownuk göreşiň bize geregem ýok. Biz düýpli öwrülişik edibiljek, halka öňki
454
erkinligini äberibiljek, ähli türkmen taýpalaryny bir ýere jemläp özbaşdak döwlet
döredibiljek adama garaşýas. Mundan buýana hem şoňa garaşarys...
Şol wagt gapydan giren Umydam, Durdy batyram onuň bu sözüni baş atyp
makulladylar. Ähli guýulara ýaraglaryny ýygnap goýmak, täze bir habar düşýänçä
öz gün-güzeranlary bilen meşgul bolubermek barada habar ýaýratmaklygy
maksada laýyk gördüler.
Aklardanam, iňlislerdenem, Oraz serdaryň özündenem göwni geçen Eziz hanyň
1919-njy ýylyň ýazynda indi ikinji gezek sowetleriň tarapyna geçmekçi bolup
ýören wagty, ak gwardiýaçylar tarapyndan tutulyp, «galtaman”hökmünde gara
ýöňkelip atylandygyny, şol ýylyň aýagynda bolsa Oraz serdaryňam ýurtdan çykyp
gidendigini eşidenlerinde welin, olar barybir erbet gynandylar. Şonda Ruhy batyr,
öz gaşynda ojaga ot salyp, çig odunyň tüssesine üsgürinjiäp oturan Enehakyda
bakyp oturşyna uludan demini aldy-da:
– Birneme öçügsiräk hem bolsa, olar Garagum çölüne umyt şöhlejiklerini saçyp
duran sanlyja ýyldyzlardylar. Türkmen halkynyň entek bütinleý läşe
öwrüläýmändigini dünýä ýüzüne äşgär edip duran gerçeklerdiler. Her niçik hem
bolsa, netijesi puç bolup çykan hem bolsa, basdaşrak, syýasy taýdan dar
düşünjeliräk bolsalar-da, olar özleriniň ýaş ömürlerini, ýagşy niýetlere sarp
edipdiler... – diýdi.
Ol: «Ýaş ömürlerini” diýmek bilen esasan Eziz hany göz öňüne tutupdy. Çünki, ak
gwardiýaçylar tarapyndan ömür tanapy kesilen wagty, Eziz han ýaňy bir otuzdan
agan jahyl ýigitdi. Aýtmaklaryna görä ol atyljak wagty kükregini açypdyr-da:
«Göni ýüregimden atyň” diýip gygyrypdyr.
17. Köne tanyş
1919-njy ýylyň güýz aýlarynyň bir güni, günortanaralar, Hakguýunyň gaýra çetini
ýakalap ýatan aňňat-aňňat gum depelerinň arasyndan edil ýerden çykan ýaly bolup,
bir bölek atly goşun göründi. Ony öňi bilen gara öýüň gamyşyna ýaplanyp, güýz
gününiň güneşine meýmiräp, öten-geçenleri ýatlap oturan Ruhy batyr gördi. Ini
ýakymsyz bir zady syzan ýaly haýallyk bilen ýerinden turdy-da, yzam bar
bolaýmasyn diýýän ýaly boýnuny süýndirip goşunyň üstaşyry alyslara garady. Iriiri sazaklardan aýlanan agylyň içindäki ýaraman sürüden galan lagar mallara otsuw bermek, goturakyraklarynyň endamyna çör gaýnadylyp alnan garaýag çalmak
bilen meşgul bolup ýören Enehakydany ýanyna çagyrdy. Oňa özlerine tarap süýşüp
gelýän goşuny görkezdi. Şondan soň olaryň ikisem sessiz – üýnsiz şol tarapa
garap duruberdiler. Tiz wagtdan bulara öýden başyny silkip çykan Umydam, onuň
aýaly Dünýä-de gelip goşuldy. Bir zada ünsli seredýändiklerini görüp, agylyň yk
455
tarapynda akja owlak bilen kowalaşyp ýören, on üç ýaşlaryndaky Arzuwam bulara
tarap ylgady. Oýna mazaly kellesi gyzan owlajygam «mäläp” onuň yzyna düşdi.
Tomaşakärlere Durdy batyryň aýaly Näzigem gelip goşuldy. Durdy batyryň özi ol
wagt guýuda ýokdy.
Umyt assyrynlyk bilen gelniniň gabarylyp duran garnyna seretdi.
– Dünýä, bar sen Arzuwam al-da, öýe gir.
Oglunyň bu sözüni Ruhy batyram goldady.
– Umyt dogry aýdýar, gelin, bar sen gyzyňam al-da öýe gir. Nä wagt, nä zamana,
bularyň kimdiklerem belli däl. Ýöne, dowla düşme. – Soň ol eýýämhaçan o
ýerinden, bu ýerinden çyr-çykylyk, «haý-waý” eşidilip ugran tutuş hatara eşidiler
ýaly edip hemleli gygyrdy. – Hiç haýsyňyzam dowla düşmäň! Öýli-öýüňie giriňde, çykman oturyň! – Soň ol Näzige ýüzlendi. – Bar, senem öýüňe gir. Entegem
hiç zatdan bihabar, kimsi gurtdyr-gatygyň, kimsi biş-düşüň, ýene biri kir-kimiriň
aladasy bilen hysyrdanyşyp ýören aýallardyr, beýikden-pese inip, pesden – beýige
dyrmaşyp gara öýleriň işiginden okkesdirme geçişip ýören oglan-uşaklaram Ruhy
batyryň sesini eşidenlerinden duran-duran ýerlerinde çalarak diňtirgendiler-de, urtut öýli-öýlerine girmek bilen bodular. Näzigem gitdi.
Dünýä hem gyzynyň elinden tutup öýe girdi. Owlajygam şol tarapa towsaklap
gitdi. Ýöne, öýüň bosagasyndan bökjek bolanda aýagy çolaşyp ýykyldy. Kakynyp
ýatyşyna zaryn-zaryn mäledi. Ýarpy göwresini gapydan çykaran Arzuw eglip ony
eline aldy. Öýe saldy. Arka-boýnuny sypalaşdyrdy.
Şondan soň hatara ümsümlik aralaşdy. Oňa çenli atlaryň ýaltalyk bilen burunlaryny
«parryldadyşlary”, üzeňňileriň «şyňkyldysy”, hümür-sümür eşidildi. Kemkemdenem golaýlaşdy. At aýagyndan göterilýän tot- tozan Hakguýuny gaplap
aldy. Howada topragyň guraksy, mal deriniň ajymtyk ysy peýda boldy.
Oňa çenli örä giden çopan-çoluklardanam taýklaryny galgadyşyp gelenleri boldy.
Olar ur-tut ýaraga ýapyşmakçy boldular. Ruhy batyr olaram saklady.
– Bäş üç sany tüpeň bilen giden goşuna kär edip
bolmaz. Onsoňam hany,
habarlaryny bir alaly, belki, suw-söl içip geçjekdirler. Belki-de azaşyp ýörendirler.
Göwşüllän harby geýminiň, ýagyrnysy derden ýaňa besse-besse bolup duran,
göwresine görä has uly görünňän kellesindäki gyzyl ýyldyzly papagyny ýeňsesine
süýşürendigi sebäpli güýz günüdigine garamazdan maňlaýyndan burçak-burçak der
akyp duran ýüzi çypar, aýaklary kelte bolansoň göwresi juda tagaşyksyz
görünýäm, altmyşdan geçendigini güne göýdük bolan mýrşük ýüzündenem
aňaýmaly ofiser guýa golaýlaberenden üzeňňä galaga-da, yzyna gaňryldy we çep
elini dik ýokary göterdi.
– Ostanawi-i-is!..
456
Atlylar öňli-soňly saklandylar. Şonda goşun edil derýa deý tolkun atdy. Ondanmundan soldatlaryň özara sesleri eşidildi. Kem-kemden gowura öwrüldi.
Ruhy batyr belentlikden dýşdi-de, ofisere tarap howlukman gadam urdy.
Enehakyda hem onuň yzyna düşdi. Ol ikisiniň özüne tarap gelýänini görüp,
komandirem atyndan düşdi. Elindüki jylawy özi bilen deňine diýen ýaly atdan
düşen soldatyň eline tutdurdy. Gybyrdyklap Ruhy batyryň öňünden çykdy. Iki elini
uzadyp görüşdi.
– Omanmy ssen? Isenmi ssen? Ýakşymy? Kurkunmy? – diýip, geň bir dilde
gürledi. – Biz suw içmek... – Ol elini goşuna tarap salgady. – Adamlar suw
içmek... Atlar suw içmek... Soň biz gitmek...
– Siz gyzyllarmy – diýip, Ruhy batyr sowukganlylyk bilen sorady.
– Da, da! Biz kyzyl. Kyzyl koşun. Lenin... Ponimaýte?.. Sowetskaýa wlast...
Bolşewiki... Rewolýusiýa...
– Siz nireden gelip nirä barýarsyňyz?
Ofiser barýan ugruna tarap elini salgady.
– Ol ýerde duşman bar. Kaltaman... Basmaç... Biz ony kowmak... Urmak.
Ponimaeýete?..
– Siziň galtaman, basmaçy, duşman diýýänleriňiz kimler?
– Duşman? Kaltaman? Basmaç? Eto te kotorye ne hotýat sowetskoý wlasti. Olar
aklar dosty. Ingliz dosty. Duşdummy? Olar ýok boldy... – Ofiser sag eliniň başam
barmagyny taýzardyp Ruhy batyra tarap uzatdy. – Hammusy, zat «wo” boldy!
– Ýurt eýeleri duşman, basmaçy, galtaman boldular, bularam ýurduň tertipdüzgünini düzedýän boldular – diýip, Ruhy batyr özbaşyna diýen ýaly gürledi.
Komandir muny barybir eşitdi. Ýöne, çalarak eşitdi, düşünmedi. Şonuň üçinem
ol”
– Da, da! Toçno tak! Porýadok boldy, ýakşi boldy. Sen ýakşi ýaşady, men ýakşy
ýaşady... – Ol «ýyrş” edip Enehakydanyň ýüzüne seretdi – Ol ýakşy ýaşady,
hammusy ýakşy ýaşady. Tak hoçet Lenin... Poetomu i rewolýusiýa...
– Bu geň adamyň özündenem geň çalgyrt diline geň galyp, ýüzüne çiňerilip duran
Enehakyda birdenkä oňa tarap öňküsindenem üýtgeşik bir üns bilen üşerildi-de:
– Hi-iýh!.. – etdirip içini çekdi. Ýakasyny tutdy. Bir ädim öňe süýşüp ony
ýene bir gezek içgin synlady. Soňam gaňrylyp äriniň ýüzüne seretdi. – Ruhy-y... Bu
şo-ol, sallat ýaly-la?.. – Ol ýene-de öwrülip ofiseri alkymlady – Sen sallatmy?
Myhman onuň soragyna düşünmedi.
– Ýuk, men soldat däl. Men ofiser. Komandir. – Ol elini goşuna tarap
aýlady. – Wo! Soldaty ine, şular... A ýa komandir. Krasnyý komandir.
457
– Sen haýsy sollat barada soraýaň, Enehakyda – diýip, Ruhy batyram
aýalynyň ýüzüne soragly bakdy. – Ýa sen ony birine meňzedýäňmi?
– Ýok, men ony hiç kime meňzedemok. Bu şol. Sallat. Ho-ol, birinji gala
urşundan soň, ikinji gala urşuna çenli biizň öýümizde, ýesirlikde bolan sallat. – Ol
gör indi näçenji gezekdir kmandiriň ýüzüne dikanlady. – Sen şol gerek?
Dünýä rewolýusiýasy barada ýaňy bir uly joşgun bilen gürläp başlan komandirem
şondan soň sesini «tapba” kesdi-de, ete bökjek pişik ýaly ýapyrylyp Enehakydanyň
ýüzüne seretdi. Bir zatlary ýadyna saljak bolup aňyna agram berdi. Kemkemdenem ýüzi üýtgäp başlady. Ak kirpikleri çalt hem üznüksiz gypyrjyklady.
Maňlaýy, ýaňaklary gyzgylt öwüsdi. Ýüzüniň menekleri öňküsindenem köpelen
ýaly boldy. Birdenem dikeldi-de, damarlak hem uzyn barmakly elleri bilen ullakan
kellesini penjeledi. Jaýryklary ganjaryp duran guraksy, galyň dodaklaryny üsti apak, gyzgylt dili bilen ýalady. Soňam:
– O, bo-ože-e!.. – diýip, ýogyn sesi bilen eýmenç gygyrdy. – Neuželi Ene? –
komandir Enehakyda tarap barmagyny çommaltdy – Sen Ene? Ty Ene da? – Ol
gujaklaşmak üçin däl-de, begenç duýgularynyň iňňän joşgunlydygyny
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ýere gaçan ýyldyzlar - 40
- Parts
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3553Total number of unique words is 201029.6 of words are in the 2000 most common words41.4 of words are in the 5000 most common words48.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3621Total number of unique words is 223531.3 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words51.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3661Total number of unique words is 225131.1 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3724Total number of unique words is 203531.9 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3730Total number of unique words is 224032.0 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 207431.4 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3667Total number of unique words is 230030.3 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3715Total number of unique words is 207931.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3698Total number of unique words is 218232.2 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3650Total number of unique words is 218630.2 of words are in the 2000 most common words42.7 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3650Total number of unique words is 208631.1 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3755Total number of unique words is 215632.4 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3614Total number of unique words is 218031.9 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3654Total number of unique words is 206830.7 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3665Total number of unique words is 212431.5 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3625Total number of unique words is 218531.3 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3653Total number of unique words is 208130.1 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words52.0 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3612Total number of unique words is 213730.4 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3737Total number of unique words is 213132.3 of words are in the 2000 most common words47.4 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3716Total number of unique words is 227532.3 of words are in the 2000 most common words46.3 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3663Total number of unique words is 218331.3 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3666Total number of unique words is 221730.3 of words are in the 2000 most common words43.7 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3747Total number of unique words is 221930.4 of words are in the 2000 most common words42.8 of words are in the 5000 most common words49.6 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3610Total number of unique words is 222928.3 of words are in the 2000 most common words40.2 of words are in the 5000 most common words47.3 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3673Total number of unique words is 220431.3 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words51.5 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3677Total number of unique words is 225330.5 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3613Total number of unique words is 213131.4 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3717Total number of unique words is 216931.2 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3703Total number of unique words is 214531.7 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words53.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3707Total number of unique words is 206132.3 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3670Total number of unique words is 216531.3 of words are in the 2000 most common words44.5 of words are in the 5000 most common words51.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3616Total number of unique words is 209231.7 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3770Total number of unique words is 207834.6 of words are in the 2000 most common words48.8 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3624Total number of unique words is 212631.7 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3824Total number of unique words is 212033.1 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words53.5 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3675Total number of unique words is 212132.3 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words52.5 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3611Total number of unique words is 208432.6 of words are in the 2000 most common words45.8 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3701Total number of unique words is 198032.7 of words are in the 2000 most common words45.2 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3783Total number of unique words is 205233.7 of words are in the 2000 most common words46.4 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 215732.8 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words52.1 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3628Total number of unique words is 213432.9 of words are in the 2000 most common words46.6 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3648Total number of unique words is 212931.4 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3613Total number of unique words is 206130.6 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3691Total number of unique words is 215331.3 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3702Total number of unique words is 219731.8 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words51.9 of words are in the 8000 most common words
- Ýere gaçan ýyldyzlar - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 2158Total number of unique words is 142838.0 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words