Ýere gaçan ýyldyzlar - 09

garawulçylyk çekip bilýändirler, birem uçursyz mergendirler uçup barýan guşuň
gözünden urýandyrlar. Siz olary şol hünärleriň islendiginde ulanyp bilersiňiz...
Şonuň bilen mesele çözüldi. Gulbatyr serdar iş bitiren adam hökmünde
ýeňillik bilen dem aldy.
Gumlular sözlerinde tapyldylar. Gysga wagtyň içinde her garry öýden bir
atly ýaragly adamy jem edip, entek duşman gala gelip ýetişmänkä Gökdepä
ugratdylar. Olara baş bolup, bagaja tiresiniň hany Mämmetguly hanyň özi gitdi.
Ant içilen gününiň ertesi Ahallyň ýüzüni sallap Enehakydalara geldi. Gyz
ony sowuk garşylady. Dözümli darady.
şertiňde durmasaň, ýeňilen günüň ýaragyňy tabşyraga-da, duşmanyň tarapyna
95
geçseň, menem saňa beren wadamy yzyna gaýdyp alaryn. Ant içip, sözünde
durubilmeýän adamy men özüme ömürýoldaş edinip bilmen. Oňa meniň hakym
bar. Çünki, men seniň öňüňde ant içemok, şertem edemok, Kurany Kerimdenem
ätlämok.
Ýerden ses çykdy, Ahallydan çykmady. Ony der basdy. Ysgyn-mydary
azaldy. Özüni ýere goýberdi-de, arkasyny gara öýüň gamyşyna ýaplady. Onuň
hatda eli kündükli öýden çykan Hakyda molla salam bermä ge-de mejaly ýetmedi.
10. Bekdepe geçidi
Goşunyň üç gün bäri goş basyp ýatan ýeri bolan Düzoluma otrýadyň general
Lomakin tarapyndan baştutanlyk edilýän ştaby 1879-njy ýylyň 10-njy awgustynda
geldi.
Onuň bilen bilelikde goşun komandiri general Lazerewiň ýagdaýynyň
ýaramalaşandygy, arkasyna çykan çybanyň barha köpelýändigi, şonuň üçinem,
onuň entek Çekişlerdenem çykmandygy baradaky habaram gelip gowuşdy. Ýöne
hökman otrýadyň yzyndan ýetjekdigi, haýsydyr bir bolgusyz ýara üçin dagam
döwlet ähmiýetli şeýle uly tutumdan çetde galmaklygy özüne namys bilýändigi,
şonuň üçinem, özüni bejermek üçin yzyna Bakuwa gitmekden kes-kelläm boýun
gaçyrandygy, şolar ýaly maslahaty berýänlere bolsa berk käýýändigi baradaky
buýsançly gürrüňlerem soldatlaryň arasyna ýyldyrym çaltlygynda ýaýrady.
11-nji awgustda gelen poçta bolsa, Lazerewiň hakykatdan-da paýtunly
Çekişlerden çykyp Çata gelendigi, ýöne ýarasynyň welin Çekişlerdäkisindenem
has köpelip, yzasynyň artandygy dogrusyndaky habary ýaýratdy.
Bu täzelik basymrak Ahala ýetip, tekeler bilen tizden-tiz billeşmek höwesine
melul bolşup barýan kazaklaryň köpüsini gam laýyna batyrdy. Bar işden ellerini
sowatdy. Olar generalyň saglyk ýagdaýy zerarly ýörişiň möhleti yza tesdiriler
öýdüp gorkdular. Hemmeden beter howlugyp gelýän Çurkin soňky günlerde has
köp içilen sadyr hem zor sowuň döreden zerurlygy bilen baglylykda ara salym
salman aýak ýoluna ylgap ýörşüne çadyryň kölegesinde içine limon kislotasy
bolluk bilen atylan gyzgyn kürşgesini «üfläp» oturan Iwaşowyň gapdalyna çökdide:
─ Eşitdiňmi, Saşok – diýip, ýüzüni çytyp aglak çaga ýaly ynjyly seslendi.
Içini tutdy. «Öwhüldäp» köýnegini çykardy. Ony ýere ýazyp, üstünde arkan düşdi.
Dik asmana seretdi. – Gowy habar-a däl.
Iwaşow gyzyl saçly ullakan kellesini aşak – ýokary atdy.
─ Eşitdim. Ýöne, nätjek...
96
─ Basymrak sagalarmykan-aý?
─ Bilmedim-dä.
─ Birden ýörişi bes edäýseler?
─ Görmeli-dä.
─ Aý, ýok, munça azap edilensoň bes ediläýesi ýok-la.
─ Menem şeýle pikir edýän.
─ Çaltrak bir Ahala ýetsedik.
Iwaşow dodaklaryny çommaltdy-da, «Hürp» etdirip,, kürüşgesindäki çaýdan
çalarak owurtlady.
─ Nämä, gyssanýaň, ýa ol ýerde saňa garaşyp oturan bamy?
─ Sen oýun etme Saşa, men dogrudanam howlukýan.
─ Näme üçin?
─ Ýeňiş gazanarys, olja alarys, ordenjagaz ýa medaljagaz beräýmeklerem
ahmal. Iň bir esasy zadam rus ýaragynyň şanyna şöhrat goşarys.
─ Ýeňjegimize ynamyň bar-ow onda?
«Wawwaly» ýerinden tutulan Çurkin içiniň agyrysynan unudyp «zöwwe»
ýerinden galdy.
─ Sen henizem iki göwünli gezip ýörmiň-aý? Şolar ýaly gümürtik
pikirleriňizi goýuň diýip men näçe gezek aýtdym size. Onsoňam ýeňiş bilen,
döşüm ordenlije barsam Liza janam gowy garşylar. Meniň söýgülim gahryman,
diýip, joralarynyň ýanynda öwüner. Gaýynlarymyň öňünde mertebäm artar.
Hossarlarym bolsa daşymdan guwanarlar.
Iwaşow ullakan mawy gözlerini, giň maňlaýynyň aşagyndan mölerdip
Çurkine seretdi.
─ Liza diýýäniň aýalyňmy?
─ Ýok, söýgülim. Biz aşyk-magşuk. Muny bütin oba bilýä. Men bardygym
toý tutubermeli. Hemme zat taýýar.
─ Sen-ä bagtly ekeniň.
─ Weý, elbetde! A seň nňme, söýgüliň ýokmy?
─ Ýok.
─ Näme üçin ýok?
─ Ýok-da!
─ Onda-ha meň saňa nebsim agyrýa, gardaş. Söýmeýän ýürekden ýürek
bolmaz. Söýmeýän adamyň kalby edil duzlanan balykdan boşan çelek ýaly kaňkap
ýatandyr. – Ol Iwaşowyň özüne uzadan çaýly kürüşgesini eline aldy. Owurtlady.
Agzyny bişirdi. – Eý, wäk-eý... – diýip, kürüşgäni yzyna uzatdy. – Ýöne, gam
97
çekme. Sen söýersiň. Sebäbi seniň ýüregiň gowy. – Çurkin dostunyň egnine kakdy.
Güldi. – Belki Gökdepä baranymyzdan soň saňa bir owadan teke gyzyny alyp
bereris. Hä? Toýuňam ýeňiş toýy bilen utgaşdyryp goýbäris. Ýanyň gelinli barsaň
ejeňem begener.
Iwaşow «hyňk» edip ýüzüni bir tarapa sowdy.
─ Ýa, senem-ä! Men ýekeje agyzam türkmençe bilemog-a.
─ Söýgüde dil hökman däl. O pursatda iki ýürek gürleşýä. Galyberse-de sen
sanlyja günüň içinde dil öwrenersiň. Juda bolmasa oňa ors dilini öwredersiň. Dil
meselesinde oglanlara görä gyzlar kän ezberdirler.
─ Ýok, gardaş, men öz Kubanymyzdan öýlenjek.
Çurkin mekirje ýylgyryp dostuna tarap barmagyny çommaltdy.
─ Onda bardyr bir göz öňüne tutýanjaň.
Iwaşow «myssa» ýylgyrdy.
─ Ine, muny bildiň?
Çurkin sen-men ýok, çermegini tutup ümdüzine ylgady, esli wagtdan soňam
ýüzüni ak tam edip dolanyp geldi. Ýöne, indi söýgi barada sözlemedi.
Çekişlerden gaýtak wagty päki bilen düýbünden, gyrdalyp syrylan hurmaýy
gyzyl saçy ýaňy bir dürterişip ugran ullakan kellesini bir tarapa gyşardyp, oturan
ýerinde uka giden Iwaşowyň hyýaly bolsa bu wagt eýýäm Kuban sähralyklarynyň
üstünde ganat ýaýyp ýördi. Ýap-ýaňyja, Çurkin bilen edilen gürrüňiň täsiri bilenim
ýa gabat geldimi, şonda ol ilkinji gezek düýşünde özüniň gelejekki gelinligini
gördi. Tanyşdyranam hiç kim däl-de, öz ejesi. Ol şo gyzyň elinden tutup getirdi-de,
begençden ýaňa ýüzünden nur döküp durşuna: «Ine oglum. Şu seniň gelinligiň.
Ady Maşa. Sen-ä Saşa, bu-da Maşa. Ýagny Saşa-Maşa. Ýa-da Maşa-Saşa. Edil,
gündogar dessanlaryndaky ýaly. Sen sag-aman geldigiň men seni öýlendirjek.
Baran ýeriňden gyz alyp gaýtmaga dagy milt edäýme...» diýdi.
Dogry, şular ýalyrak bir «göleli gürrüň» öňräk, Iwaşow entek gulluga
gaýtmanka ejesi ikisiniň arasynda hakykatdan-da bolupdy. Çünki, şol gyz bir
gezek goňşy obada ýaşaýan daýzasy bilen Saşalara gezmäge gelipdi. Daýzasynyň
aýtmagyna görä, Maşa olaryň goňşusy ekeni-de, iňňän gowy gatnaşýan ekenler. Oda öz ýanyndan Maşany Saşa üçin niýetläp ýörite alyp gaýdan ekeni. Belli bir zat
diýmedigem bolsa, Saşanyň şol gezek Maşa imrigendigine söz ýok. myhmanlar
gidenden soň, ejesiniň Saşany ýanynda oturdyp, ýaňky düýşündäki ýalyrak sözleri
aýdanam dogry. Hut şonuň üçinem, Çurkin bilen edilen magşukly gürrüňlerden
soň ol gyz onuň düýşüne giren bolmaly.
Ýaňky Çurkine: «Ine, muny bilýäň» diýende-de, ol hut şol gyzy göz öňüne
tutupdy. Aralarynda entek söýgi, durmuş gurmak barada gep-gürrüň bolmadygam
98
bolsa, Iwaşow öz ýanyndan Maşany gelinligi hasap edýärdi. Gaýdyp barýança
özüne garaşjakdygyna, ynanýardy.
Şonuň üçin bolsa gerek, ýaňky düýşüň dowamynda ejesi sözüni tamamlara
mähetdel, Maşanyň elinden tutdy-da, onuň bilen birlikde kem-kemden gaýra tesip
başlady. Ep-esli ýere baranlaryndan soňam durup gollaryny bulaýladylar. Iwaşow
bir seretse Maşanyň elinde ak ýaglyk bar. Gözlerinde-de, ýaş. Aýralyga
dözenokmy, nämemi, Iwaşowa bakyp delmurýar, dodajyklaryny titredip bir zatlar
diýjek bolýar... Muňa Saşanyňam göwni bozulýar we ulyili bilen: «Maşa-a-a-a! Ne
pla-aç!..» Ýa wernu-u-u-us!.. Nepremenno wernu-us!..» diýip gygyrýar. Şeýdip
gygyryp durşyna ol tisginip oýandy. «Çto?.. Maşa?.. Mama?..» diýip, daştöweregine garanjaklady. Birdenem, hasanaklap ýerinden turdy. Negözel düýşden
oýanany üçin gynandy. Erbet suwsandygyny duýubam, kürüşgesini eline alyp
gaýnak suwuň ugruna çykdy.
... Öýlän sagat üçlerde ýola düşmek barada buýruk berildi. Ýöriş goýbolsun
ediler öýdüp garajanlary galmadyk soldatlaryň barysy birden: «Ura-a!..» diýşip
gygyryşdylar.
Çurkiniň sesi hemmeleriňkidenem çasly eşidildi.
Düzolumdan çykyp ugranlaryndan soň köp wagt geçmänkä, atly kolonna
Sumbaryň çep kenaryndaky Bekdene belentligine çykdy. Ho-ol, aşakda göm-gök
bolup görünýän giň jülge, towlanyp ýatan derýa, telim gün bňri tot-tozandan ýaňa
gözüni açybilmän gelýän soldatlaryň göwünlerini göterdi. Ýöne, çat
maňlaýlaryndaky magallaklap duran gara dagyň denirgazyk tarapyndaky eňňitden
aşak inýän insizje, egrem-bugram ýola gözleri düşenden soň welin, olary ýene-de
howsala basdy. Çünki, goşun şu wagtky barýan belentliginden aýlanyp-öwrülip,
şol hatarly ýol arkaly aşak düşmelidi.
Awangardyň düzümine girýän iki batolýon tarapyndan arly tomus gurlan şol
ýoluň bir tarapy-ha kert gaýa, beýleki tarapam düýbüne zordan göz ýetýän uçut.
Üstesine, ýokary galdyklarysaýy güýjerläp gidip oturan ýelem indi ýetjek
derejesine ýetdi-de, syraýan çäge owuntyklaryndan ýaňa gözüňi açar ýaly
bolmady. Birek-biregi-hä däl, aram-aram hatda öz münüp barýan atyň gulagynam
görüp bolanok. Bar umyt aşagyňdaky atyň hüşgärligine bagly. Uýany goýberip,
Hudaýa bil baglap oturybermekden başga alaç ýok. Soňabaka soldatlar eýerden
düşüp, atlaryny idip ugradylar. Her bir ädimiňde basjak ýeriňi aýagyň bilen ykjam
barlap basmasaň, bir düwürjik daşa büdräp ýa aýagyň taýyp, atyň zadyň bilen
uçutdan kelemenläp gaýdaýmagyň gaty ahmal.
99
Atyny idekläp, seresaplylyk bilen öňe hereket edip barýan Çurkin dem
almasynyň kynlaşýandygyny, ysgyndan gaçyp barýandygyny duýdy. Saklandy.
Uludan demini almak üçin agzyny açandanam, bokurdagy çäge gatyşykly tozandan
doldy. Üsgürdi. Ardynjyrady. Birdenem ýüregi bulandy-da, ögäp başlady. Oňa
çenlem yzynda itnişik, dyknyşyk emele geldi. Daş-töweregi goňrumtyl
garaňkylygyň gaplap almagy bilen, gözýetim halys golaýa geldi. Öňüňi-yzyňy,
sagyňy-soluňy saýgarar ýaly bolmady. Kolonnanyň ähli esgerleri, hatda malgaralara çenli edil komanda berlen ýaly duran-duran ýerlerinde doňup galdylar.
Käte bir köwsarlap urýan ýeliň zarbyna yraň atýalar diýäýmeseň, gymyldy-hereket
ýok. Kim nirede, näme nirede belli däl. Her kimiň bar gaýgysy öz jany. Hudaýy
çagyryp başlaryny büreşip durlar. Çurkiniň göz öňünde şol wagt şo-ol,
Gidrolumdaky ýeke mazar salgym atyp gitdi. Soň Çatdaky uly mazarystançylyk...
Birdenem ony gorky basdy. Yzynda duranlary görmek üçin öwrülip ýeň astyndan
garanda gözüne tümlikden başga za görünmedi.
Garaňkylygyň sabaşmagy bilen, kolonna ýene-de ýagyş gurçugy ýaly
sozulyp-büzülip, ýuwşjadan öňe tarap herekete başlady.
Şondan soň otrýad her gezek ýaňky ýaly howa garaňkyran wagt-a durdy,
açylyşandan soňam ýörişi dowam etdirdi.
Ýel biraz pesendeläp, gözýetim uzalyberse-de soldatlara ýakyp baranok. Her
kim aşak seretmäne gorkýar.
Her niçik hem bolsa Çurkin bir gezek ýüregini bire baglap, gol asyndan aşak
seretdi. Seredişi ýalam gözi uçudyň düýbünde porsaşyp ýatan düýe maslyklaryna
düşdi. Ol janawarlar şu ýol awangard tarapyndan bejerilýän wagty gaýadan uçan
bolmaly. Awangardda diňe düýe pidaçylygy bolman, adam ýitgileriniňem
bolandygy barada Düzolumda bolnan üç günüň dowamynda kän gürrüň edilipdi.
Şonuň üçinem, Bekdepeden geçilende juda hüşgär bolmaklyk soldatlaryň
hemmesine ýekän-ýekän tabşyrylypdy.
Şeýle-de bolsa, hatarly ýol bu gezegem hakyny alman goýbermedi.
Bir soldatyň idip barýan düýesi aýgy tyýpdy-da, patynaklap ilk-ä bir özüni
gaýa urdy, soňam güpür-tapyr bir gapdala ýanyn ýykyldy, turjak bolubam
süýşenekledi-süýşenekledi-de, uçuda tarap agyp gaýtdy. Ýüpüni elinden sypdyryp
ýetişmedik bor-a çemeli, düýäniň aýylganç hem naýynjar sesiniň arasy bilen ony
idip gelýän soldatyň: «Oý ma-moçka-a-a...» diýen edrenç sesem ýaňlandy. Ol ses
esil alkymyndan çykan hem bolsa, Çurkin onuň özüniňem, düýesiniňem nädip
ýykylanynam, näme-nämeleriň bolup geçeninem görmän galdy. Oňa çenli
soldatyň: «Deržite-e... Pomagite-e...» diýýän sözlerem aşaky dereden köwsarlap
gelen ýeliň «hüwwüldisine» goşulyp, ýene-de güw aşaklygyna tarap gitdi. Göz
açyp-ýumasy salym geçendenem uçudyň düýbünde «gürp-tarp» boldy. Şol
100
«güpürdini» getiren şemal bilen düýe janaweriň: «Bö-ö» etdiren gysgajyk, belki iň
soňky güňleç sesem geldi.
Kolonna durdy. Çurkinem durdy. Maý tapyp aşak seretdi. Ýylçyr daşa urlup
iç goşy çogan düýe aýaklaryny kakyp iki ýana urnup ýatyr. Soldatlardan haraý
isleýän ýaly, arasynda boýnuny uzadyp dik ýokary seredýär. Soňam olardan hiçhili goldawyň bolmajakdygyna gözi ýeten ýaly boýnuny «şalkyldadyp» ýere
goýberýär.
Uçudyň erňeginden bäş-on metr aşakdaky kertiň üstünde bolsa, uçan
düýäniň eýesi sessiz-üýnsiz çäşerilip ýatyr. Ol edil şol kerte germesatan edilip
ýelmenen ýaly. Gymyldy hereket ýok. Egerde, duman syrylan wagty gözi ýitiräk
soldatlaryň biri ysgynsyzragam bolsa ýyltyldaşýan gözlerinden çen tutup:
«Oglanlar, ol diri ýaly-la...» diýip, gygyrmadyk bolsady, onda hiç kim onuň içinde
jany bardyr öýtmezdi. Gygyran soldatyň sözlerini «germesatanyň» özem eşiden
borly, diridigini subut etmekçi bolýan ýaly, bir elini çalaja gymyldatdy. Ony
hemmeler gördüler. Şondan soň onuň diridigine güman galmady.
Ýeliň ýuwaşap tot-tozanyň az wagtlyk hem bolsa sowulan wagty birini ýüp
bilen salladylar-da, ony çekip çykardylar. Öň sessiz-üýnsiz ýatan biçäre ýüp
çekilip ugrandan yzyny üzmän, ulyili bilen gygyrmaga başlady. «Beýdeniňizden-ä
goýberiň meni dikbaşak! Öldürýäňiz! Süňklerim owum-döwüm boldy-y. Etlerimi
mäjum etdiňiz...» diýip, gözünden boýur-boýur ýaş dökdi. Soň görüp otursalar,
onuň sag uýlugy döwlen ekeni. Çep omurdany bolsa çigniniň hamyny selterip
daşyna çykypdyr-da, bir garyş ýaly ýokarda somalyp dur. Kerte öňürti baryp şol
degen borly, bir ýan betem zer-zaýa. Şol bolşuna-da ol ýokary çykarylyşy ýaly:
«Wah, Ahala ýetip bilmän ölmeli boldum-da... Emgejigim köýdü-dä...» diýip,
«hoňňuldamana» başlady.
Ony gyssagly suratda öňe ugratdylar. Kolonnanyň özem ýaňy bir ugrajak
bolup durka, ýene-de ýel güýçlenip, töwerek çal dumana duwlandy-da, bir soldat
hemmeleriň gözüniň öňünde, aty zady bilen bilelikde kelemenläp uçutdan aşak
gaýtdy. Ol ýaňy bir atyny idip ugrapdy, ýöne, öňürti özi ýykylyp, atam yzyndan
gaýtdyy ýa öňürti aty ýykylyp, özem uýana çolaşyp bile gitdimi, ony bilýän ýok.
hiç kim hiç zat görmedem, eşitmedem. Ýöne, ol öňki soldat ýaly bärkiräk bir kerte
düşüp galaýmadam-da, güw aşak gaýtdy. Öňürti aty, soň özi, «gürp-tarp» etdirişip
uçudyň düýbüne düşdüler. At janawer janhowluna o ýan, bu ýan urundy, ýöne,
soldatdan welin, sesem çykmady, gymyldam bolmady. Şonuň üçin soldatlar ony
bu wagt çykarjagam bolmadylar. Uçutdan geçip, Tersakanda ornaşanlaryndan soň,
ýeliň-tozanyň ýatan wagty gelip arkaýynlykda alyp gitmekligi karar etdiler. «Aý,
howwa-la, indi o neressäň howlukýan ýerem ýok-la» diýip, kimdir biri köpçüligiň
gelen bu kararyny bilniksizräk höwes bilen tassyklady.
101
Şeýle hem etdiler. Şol günüň ertesi gelip, iki soldaty ýüp bilen aşak
salladylar we o bendäni itiň görmünde çekip çykardylar. Görgüliniň bedeni sowap
saraňgaty bolupdyr. Eşikleri gan bilen gatapdyr. Dogrusyny aýtsaň oňa
seretmegem gorkunç. Has beteri açyk gözlerem petreýişip iki gözüň içine seredip
dur. Edil, düşen gününi senden görýän ýaly. Soldatlaryň bir-ä ony ellemäne-de
milt edip bilmedi. Asyl golaýyna-da gelibilmän ep-esli aralykda köwejekledi
durdy. Hiç kim ony zor bilen bu işe iteklejegem bolmady. Her niçik hem bolsa
merhumy Tersakana getirip jaýladylar.
Şeýlelikde, Ahalteke ýörüşiniň ýolunda ýene bir ýalňyz mazar emele geldi.
Şonuň öň ýany uçutdan gaýdyp ýaralanan soldaty bolsa yzyna, «Gyzyl
hajyň» Çatdsaky keselhanasyna ugratdylar. Ol şo gidip barşyna-da:
─ Oglanlar! Maňa deregem tekeleriň bäş-üç sanysyny kaklaweriň – diýip,
şol bir ahmyrly sözlerini gaýtalady gitdi oturdy.
Bekdepeden geçilende üstüniň goş-golamlary bilen gaýadan uçan düýeleriň
sany ona golaýlady.
Howply-hatarly Bekdepe geçidinden soň, asuda, Tersakan jülgesi
soldatlaryň gözüne jennetiň bir künjegi ýaly bolup göründi.
Her gezekki dynç alyşlykdan soň, ýörişe ugralanda öňürti pyýada goşun
gidýärdi. Geçilmeli ýoly salkyn bilen geçmek üçin, ol gije sagat üçlerde, hatda
ikilerde ýola düşýärdi. Atly goşun bolsa göre-gündizräk ýöreýärdiler. Çünki, atlary
gije sürmek ukudan goýmak olara ýaramaz täsir edýär. Ýörişe bolan ukyplaryny
azaldýar.
Bekdepedenem öňürti pyýada goşun geçipdi. Olar Tersakanda atly goşuna
garaşyp ýatyrdylar. Çurkiniň dosty Iwaşowam şolaryň arasyndady. Olaryň
daňdanrak, entek Bekdepede ýel turmanka geçen bolmaklaram, dragunlaryň gören
görgülerini görmedik, çeken pidalaryny çekmedik bolmaklaram mümkin. Ýöne
gep onda däl. Esasy zat Çurkin öz gören zatlaryny oňa hökman aýdaýmaly.
Derdini paýlaşaýmaly.
Şonuň üçinem, ol atyny baglap, çadyryny dikenden soň, Iwaşowy gözläp
tapdy we geçitden aşylan wagty bolan betbagtçylykly wakalary uly howsala bilen,
birin-birin gürrüň berdi. Sözüniň soňunda bolsa:
─ Tekeleriň garşylaýyşlaryny nähili gördüň... – diýip, dostunyň ýüzüne
çiňerildi.
─ Mundan gowy garşylar ýaly tekeler bizi çörege çagyranoklar ahyry.
Dostunyň jogabyndan göwni hoş bolmadyk Çurkin kineli gürledi.
─ Al-aýt, saňa-da lak atar ýaly däl-aý... Edil tekeler bilen bagryň badaşan
ýaly.
102
Olaryň bu gürrüňlerine kem-kemden beýleki soldatlaram goşuldylar.
Gürrüňçilik tä, gijäniň bir wagtyna çenli dowam etdi. Şonda soldatlaryň köpüsiniň
eýýäm bu ýörişden basylyp ugrandyklary, ýöwselleşýändikleri bildirdi. Çünki, olar
indi ölüm bilen ýüzbe-ýüz bolup başlapdylar. Onda-da entek barmaly ýerlerine
baryp ýetmänkäler.
General Lazarewiň aradan çykandygy baradaky habary hem soldatlar gökleň
türkmenleriniň mekany bolan şol sapaly Tersakan jülgesinde, 15-nji awgust güni
eşidipdiler. Ýaýran «myş-myşlara» görä, generel saglyk ýagdaýynyň juda
erbetleşendigine garamazdan, Beýik Imperatora wepalydygyny bildirmek üçin,
Çatdan bärigem ýoluny dowam etdirmekçi bolupdyr. Ýöne, aýyň 14-ine geçilýän
gije birdenkä haly ýaramazlaşypdyr we daňdan sagat bäşlerde jan beripdir.
Bu habara general bilen Türkiýä garşy söweşlere gatnaşan we özlerini onuň
egindeşi hasap edýän soldatlar we ofiserler hasam beter gynandylar.
Iwaşow bolsa şolar ýaly yzly-yzyna bolup duran şowsuzlyklary, dindar adam
hökmünde, şu ýörişi Hudaýyň halamaýan bolaýmagynyň ahmaldygyna ýordy.
Generalyň ýogalandygy baradaky ajy habar bilen bilelikde harby derejesiniň
beýlekilere görä beýikdigine görä, goşuna mundan buýana serkerdelik etmekligi
general Lomakiniň öz üstüne alandygy baradaky habar hem gelip gowuşdy.
Soldatlaryň käbirleriniň, hususan-da Çurkiniň pikir edişi ýaly, baş
serkerdäniň ölümi Ahalteke ýörişini bökdäp bilmedi.
17-nji awgust güni, täze serkerde general Lomakin Gökdepä tarap ýoly
dowam etdirmek barada buýruk çykardy.
Bu habary hem soldatlar uly şowhun we şatlyk bilen kabul etdiler. Ahalteke
urşunyň gutulgysyzdygy indi hemmelere aýdyň boldy.
11. Duşmanyň garşylanyşy
Ýagynyň öňünden çykmaly dört müň atly goşunyň iki müňi, şeýle hem
pyýada goşun, iki günüň içinde Gökdepe galasyna ýygnandy. Atly goşunyň
ýetmezini Börmeden, Dykma serdaryň ýigitlerinden dolmaly edibem ýola düşdiler.
Goşunyň umumy ýolbaşçylygy Berdimyrat hana ynanyldy. Aýratynlykda pyýada
goşuna Orazmämmet han, atly goşuna Garabatyr baştutan edilip bellenildi. Her
gala hany öz ýigitlerine ýolbaşçylyk etmeli we olaryň arasyndan onbaşylary,
ýüzbaşylary saýlamaly. Serkerdeleriň baş maslahatçysy hökmünde goşunyň
ýanyna Gurbanmyrat işanam goşuldy.
103
Börmede uzak eglenmeli bolmadylar. Çünki, Dykma serdar ol ýere Gulbatyr
serdary bir gün öň iberipdi we ol eýýäm ýigitleriň gerekli mukdaryny artygy bilen
jem edip goýupdy.
Şol ýerde goşuna Gyzylarbat hany Sopy han hem öz atlylary bilen goşuldy.
Ol ekabyrlara ors goşunynyň eýýäm Tersakandan çykyp, bäri gaýdandyklary
barada maglumatyň bardygyny aýtdy. Şonuň üçinem, haýal etmän Bendesene tarap
ýola düşdiler.
Egerde, duşmany Bendesenden yzyna gaýtaryp bilsediler, onda Ahal
ülkesiniň abraý bilen goraldygy bolýardy. Egerde, ondanam aňyrda, Hojagaladan
serpikdirilseler, onda, duşmanyň düýbünden Ahala aýak sekdirilmedigi boljakdy.
Ala meýdanda bagty synap görmek islegi şol wagt ekabyrlaryň hemmesindede dörän bolsa gerek, Bendesende geçirilen gysgajyk maslahatdan soň,
Orazmämmet hanyň, Sopy hanyň, Gurbanmyrat işanyň ýolbaşçylygynda pyýada
goşuny şol ýerde galdyryp, Berdimyrat han, Dykma serdar, Garabatyr dagy atly
goşun bilen Hojagala tarap ýöriş etdiler.
Emma entek Hojagala ýetmänkäler, dar jülgäniň içinde ors goşunlarynyň
awangardy bilen ýüzbe-ýüz gabat geldiler. San taýdan azdyklary görnüp duran
hem bolsa, kazaklar yza çekilmek barada pikirem etmediler. Gaýtam: gepleşik
geçirmelimi ýa urşa girmelimi, diýşip, türkmen ekabyrlary at üstünde maslahat
edýänçäler, olar eýýäm ala-goh bolşup ot açyp başladylar.
Berdimyrat han ýigitleri ikä bölüp, Dykma serdar bilen Garabatyryň hersine
duşmanyň bir tarapyndan aýlanmaklygy, eger-de ýagdaý bolsa arkalaryna geçip
ýeňselerinden urmaklygy, gabawa salmaklygy buýurdy.
Jülgäniň dardygy hem-de iki tarapyň ulyly-kiçili dag gerişleri bilen
gurşalandygy sebäpli ýigitleriň agyp-dönmelerine maý bolmady. Şonuň üçinem,
Garabatyr bilen Dykma serdaryň hersi iki ýüz atlyny yzyna tirkäp hüjüme ugrady.
Berdimyar han duşmanyň çat maňlaýyndan urmak üçin jülgäniň agzyna bent
boldy.
Dykma serdar dagy sag tarapdaky kert gaýanyň düýbüni syryp akyp ýatan
çeşmeden at urduryp geçdiler-de, onuň aňyrsyndaky gyrymsy agaçlary, düýe ýaly
daşlary, kert gaýalary penalap, duşmany atym aralygyna getirmek üçin birsyhly
öňe süýşdiler. Şol aralykda-da, duşmanyň «şuwlaşyp» gelýän gyzgyn gülleleri üçdört sany ýigidi ýaralady. Şondan soň olaram kazaklara tarap ok atyp başladylar.
Emma duşmanyň arasynda hiç hili başagaýlyk döremedi. Çünki, türkmen
ýigitleriniň atýan oklary olara ýetmeýärdi. Kazaklaryň özlerini beýle arkaýyn alyp
barýandyklarynyň sebäbiniň şoldugyna türkmenlerem basym göz ýetirdiler.
104
Bu ýagdaýy Berdimyrat hanam duýdy we duşmanyň ünsüni Dykma serdar
dagynyň sowmak üçin üç ýüz atlyny öňe çykardy we ok atmaklygy, ýagdaý bolsa
garjaşma girişmegi buýurdy.
Emma kazaklaryň atýan oklary gerekli menzillerine ýetmänkäler olaryňam
on sanysyny atdan agdardy.
Ýigitler ýaradarlaryny alyp yzlaryna dolandylar.
Soldatlaryň atýan oklary çawup gelip Berdimyrat hanyň öz duran ýerine-de
ýetdi we birnäçe aty şeýle hem üç adamy ýeňil-ýelpaýrak ýaralady.
Duşmanyň üstüne çep tarapdan hüjüm edýän Garabatyryň ýagdaýam Dykma
serdaryňkydan gowy däl. Onuňam ýigitleri ýitgi yzyna ýitgi çekdiler, emma
duşmana zeper ýetirip bilmediler.
Şonuň üçinem, Berdimyrat han oňa-da, Dykma serdara-da yza çekilmekligi
buýurdy.
Birdenem jülgäniň sag tarapyndaky abanyp duran kert gaýanyň üstünde bir
bölek atly peýda boldy. Olaryň iň öňdäkisi-dor atly başy ak silkme telpekli, egni
gyrmyzy donly, aýagy ýumşak gara ädikli, inçesagat, süýnmegräk ak ýüzli,
görmegeý, syratly ýigit daş-töweregine nazar aýlady-da, dagyň iň eňňit ýerlerini
peýläp, ors goşunlarynyň üstüne at goýdy. Dag goçlary ýaly heşerilişip duran
ýigitlerem onuň yzy bilen «gykuwlaşyp» aşak indiler.
Berdimyrat han olary kömege gelen ýomutlardyr öýtdi. Şowsuz hüjümden
dolanyp gelýän Dykma serdar bolsa kimdiklerini anyklajagam bolmady-da,
hemaýat bermek üçin at başyny şol tarapa öwürdi. Ýöne, gümmürdäp çykan top
oklary ony ýene-de yza dolanmaga mejbur etdi. Dagdan inen atlylar bolsa eýýäm
duşman bilen garjaşma urşuny edip ýördiler. Şonuň üçinem, soldatlar olara garşy
top işledip bilmediler.
Egri gylyçlaryň ýygy-ýygydan inip çykmasy ors soldatlarynyň öňdäki
sanypy mazaly seýrekledi. Olaryň arasynda aljyraňňylyk başlandy. Sebäbi,
duýdansyz peýda bolan türkmen ýigitleri ors soldatlary bilen şeýle bir garyşdylar
welin, olar indi top-a beýle-de dursun, tüpeň bilen arkaýyn atmana-da maý
tapmaýardylar. Şonuň üçinem assa-ýuwaş yza çekilip ugrandyklaryny özlerem
bilmän galdylar.
Şondan soň gyrmyzy donly ýigidiň nökerleri gylyç syryp, topçularyň üstüne
topuldylar. Topçularyň toplaryny süýräp yza çekilýändiklerini görüp Dykma serdar
ýene-de şol tarapa at goýdy. Çabga ýaly ýagýan okuň aşagynda häliden bäri atyny
kä öňe, kä yza debsiläp, hars urup ýören Garabatyram ýigitleri bilen söweşiň gidip
duran ýerine tarap ýöneldi.
Jülgäniň dardygyna garamazdan, Berdimyrat han hälki üç ýüz atlynam şol
tarapa gönderdi. Türkmenler dört bölek bolup soldatlary gysaja salyp başladylar.
105
Orslary Ahala aýak basmankalar yzlaryna kowmak baradaky arzuwyň hasyl
bolaýmagynyň ahmaldygy göründi. Ýigitleriň ruhy göterildi. Göwünleri joşdy.
Entek söweşe goýberilmän, gezeklerine garaşyp duranlaram üzeňňä galşyp,
duşman sary gylyçlaryny bulaýlaşdylar, ýaranlaryna goldaw bermek üçin «how»
çekdiler, öňe-öňe owsundylar. Özleriniňem çozuşa iberilmeklerini haýyş edip,
Berdimyrat hana birnäçe gezek ýüz tutdylar.
Oňa çenli kolonnanyň yzky hatarlaram gelip ýetdi-de, olar uzak aralykdaky
belentlikden Dykma serdaryň, Garabatyryň entek duşman bilen garjaşyp
ýetişmedik atlylaryny top okuna tutup başladylar. Uzaga atýan tüpeňleri bilen sähel
salymyň içinde türkmen ýigitlerini edil, palaç ýatyran ýaly etdiler.
Ýagdaý ýene-de kynlaşdy. Dykma serdar bilen Garabatyr birnäçe ýigitlerini
ýitirip, yzlaryna dolandylar.
Duşmanyň ortasynda indi diňe duýdansyz peýda bolan gyzyl donly ýigidiň
nökerleri galdy. Olar dürli emeller arkaly duşmana iňňän köp zyýan ýetirdiler. Iki
topçyny hatardan çykardylar çykgynsyz ýagdaýa düşendiklerini duýanlaryndanam
edil gelendäkileri ýaly «gykuwlaşyk» gaýra çekildiler. Söweşip baryşlaryna
soldatlaryň arasyndan edil hamyrdan gyl sogrulan ýaly emaý bilen çykdylar-da,
dagyň ýüzündäki äpet daşlara bukulyşyp, ýokarlygyna tarap suwuldylar ötägitdiler.
Olaryň aşagyndaky atlaryň sakgyç ýaly süýnüp, gerek ýerinde sozulyp, ýazylyp,
üstündäki ýigitleriň göwünlerine görä kä saga, kä sola agyp-dönüp baryşlaryna
soldatlar haýran galdylar. Olar ýa-ha tomşa gyzyp, şol atlara tarap ok
atmalydyklaryny unutdylar, ýa-da atmana dözmediler.
Atlylar bolsa göz açyp-ýumasy salymyň içinde başky peýda bolan ýerlerine,
dagyň çür başyna çykdylar-da, bärilerine bakyp telpeklerini bulaýlaşdylar
duruberdiler. Gyrmyzy donly ýigidiň dor aty bolsa çarpaýa galdy-da, duşmana
haýbat atýan ýaly daglary ýaňlandyryp diýseň haýbatly kişňedi. At öň aýaklaryny
ýere goýup-goýmanka-da üstünde oturan ýigit goltugyndan ak kepderi çykardy.
Uçurdy.
Ýigitler: «Guşly batyr-da, Guşly batyr» bolşup gygyryşdylar.
Duşmanlar Ruhy batyra tarap top atdylar. Top oky onuň duran gaýasynyň
orta bilini tozadyp goýberdi. Töwerege daş owuntyklary pytrady. Ruhy batyr o
zatlara ünsem bermedi. Topçulara tarap gylyjyny bulady-da, at başyny öwürdi
ötägitdi. Ülker ýaly bir toplum bolup duran ýigitlerem onuň yzyna düşdiler.
Şondan soň soldatlar gök asmanyň ýüzünde «şapyrt-şapyrt» edip aşyr atyp
ýören kepderini oka tutdular. Kepderi bolsa ajal oduny sepeleýän tüpeňlerden,
toplardan çykýan tüsseleriň arasyndan sowlup geçdi-de, Ruhy batyryň giden
ugruna tarap pessaýlap ugrady. Barybam göni eýesiniň egnine gondy.
106
Şondan soň, soldatlar toplarynyň nilini öňlerinde toplum tutup duran
ýigitlere tarap öwürdiler.
Berdimyrat han goşuna yza, Bendesene dönmek barada buýruk berdi.
Duşmanyň golaýlandygyny eşiden Bendesenliler eýýäm göç üstünde
ekenler. Ol ýerde, Gurbanmyrat işanyň ýolbaşçylygynda galan pyýada goşuny hem
alyp, Berdimyrat han at başyny çekmezden Bama tarap ýoluny dowam etdirdi.
Bamylylara derhal Gökdepä ugramaklygy tabşyryp, özleri Börmä gitdiler. Şol
ýerde goşuna dynç almagy tabşyryp, ekabyrlaryň özleri Dykma serdaryň galasyna
maslahata ýygnandylar.
Wagt çäkli bolansoň, maslahat çaý-nahar gelmezindenem öň başlandy.
Gurbanmyrat işana bolan işi gysgaça beýan etdiler. Ol gözlerini tegeläp,
oturanlaryň ýüzüne birin-birin seretdi-de, görkezme berip başlady.
─ Bendesenden başlap ähli obalary Gökdepä göçürmeli. Göçe şu günüň
özünde şu pursadyň özünde başlamaly. Goşunyň hemmesini äkitmeli däl. Goý,
Garabatyr atly goşun bilen şu ýerde galsyn. Hem-ä göçe kömek ederler, hemem
halkyň aýagy ýygnanýança duşmany güýmärler. – Ol Berdimyrat hana tarap
ýapyryldy. – Nähili görýäň şu maslahaty, han?
Geleli bäri sesini çykarman, agyr oýa batyp oturan Berdimyrat han usullyk
bilen başyny galdyrdy.
─ Makyl gürrüň, işan aga. Ýöne, ýene bir maslahat bar. Ýaňy ýolda-da köp
pikir etdim şo barada, gelelim bärem şony alada edip otyryn.
Gurbanmyrat işan çalarak gobsunyp öňe omzady.
─ Howwa...
─ Ýagny, ýaňy özüňizem aýtdyňyz, duşmany güýmemeli, wagt utmaly,