Ýere gaçan ýyldyzlar - 21

ýorgançajygam berdiler. Ahally bolsa gelip onuň aýagyna gandal urup gitdi. Bu
ekabyrlaryň buýrugy: Soldatlary bejermeli, girip-çykmana ýaransoňlar «Abdylla
ussadan gandal alyp, aýaklaryny baglamaly. Soň özüniňkilere tabşyrmalymy,
çalyşmalymy ýa saklabermelimi, görübiris», diýdiler.
Egninde ýolboýy geýip gelen harby eşikleriniň ýokdugyny Iwaşow
samanhana geçip, özüni gowy dürsänden soň bilip galdy. Çiginýaka ak köýnegini,
aýagyndaky gyýma gara balagy içgin-içgin synlady. Ol eşikler megerem, şol
perişdesypat gojanyň çalşyrgyçlary bolsa gerek, hopul-sopul bolup dur. Häli-şindi
ezenegi agýar. Balagy aşak gaçýar. Şonuň üçinem bir eli çermeginden aýrylanok.
Uçguryny dartyp daňmany öwrenenden soň welin gulagy dyndy. Gytyk tüýi
gaçandygy sebäpli kä ýeriniň derisi görnüp duran, kä ýeriniň bolsa tüýjagazlary
sallanyşyp ýatan ýatyş telpejigem ullakan kellesiniň bir ýan şahyna zordan ilişýär.
Kellesi gyzyberdigi ol ony ur-tut beýleki şahyna geçirýär-de, «hyrt-hyrt» edip,
barmaklarynyň ujy bilen gaşanýar.
233
Uruş wagty galanyň içinde nähili elhençlikleriň bolup geçendiginem Iwaşow
aýak üstüne galandan soň bilip galdy. Ýasa batan iliň agyr halyny, täze dörän
mazarlaryň ummasyz köplügini, çagşaşyp ýatan gara öýleriň gözgyny keşplerini,
çöwrülen tümleri, top okunyň emele getiren çukurlaryny, pytraşyp ýatan snarýad
gyýçaklaryny, ok syçrantgylaryny görmek üçin daş ýere gitmek gerek däl. Aýak
basan ýeriň şolar ýaly zatlardan doly. Galanyň içini diýseň gorkunç görkezýän şol
berbatlyklar üçin özüniňem günäkärdigini duýmakdan ýaňa Iwaşow juda bir tebigy
zerurlyk ýüze çykaýmasa daş-iç çykmaga-da gorkýar. Iň bolmanda çekinýär.
Şonuň üçinem, samanyň üstünde iki dyzyna çökýär-de, bir burça bakyp
ýetişibildiginden çokunýar. Günäsiniň geçilmegini Biribardan haýyş edýär.
Soňabaka ol «patdyk-sutduk» türkmençe geplemänem öwrendi. Esasy
gürrüňdeşem Hakyda molla. Ol oňa irden turup salam berýär. Onuň çalgyrt
gepleýşi Hakyda molla ýaraýar. Hoşuna gelýär. Şonuň üçinem, salamyny alanda
çalaja ýylgyrýar. Muňa Iwaşowyň depesi göge ýetýär. Diýmek, goja öz ýesirini
ýigrenenok. Dogry, gowam görüp barýan däldir welin, göz-görtele ýigrenibem
baranok. Ol asla hiç kimdenem ýigrenç ýa ezýet görenok. Ýogsam olaryň
islendiginiň ony urmaga-da, sökmäge-de, hatda öldürmäge-de haklary bar. Ýöne,
olar ony edenoklar. Gaýtam, gandalyny süýräp gapylaryndan geçip barýanyny
görseler nebsiagyryjylykly seredýärler, döwüm-dişlem nan ýa bir käse süýtdirgatyk berýänlerem bolýa. Olar muny sogap iş hasap edýärler.
Howwa, ol ilki salam bermäni, soň «nan», «suw», «öý», «tamdyr», «kepbe»,
«işik», «namaz» diýen ýaly sözleri öwrendi. Şeýdibem gidiberdi. Golaýda bir
ýerde Hajy diýip, dagystanlylardanam bir türki dilli ýesir bar ekeni. Zynjyryny
şakyrdadyp ol her gün şonuň ýanyna gatnady. Ol munuň dil öwrenmek meselesini
hasam aňsatlaşdyydy. Hiç kim oňa ol ýere «gitdiň», «geldiň» diýip, azar bermedi.
Gaçmak barada welin olar pikirem edenokdylar. Asla, «gidiber» diýenlerinde-de
gitjek ýerleri ýok. Özüniňkileriň-ä haýsy tarapdadygynam bilenoklar. Ýa, Alla,
diýip, gyrmyldaberselerem hol ýere barmankalar tutuljakdyklaryna şek ýok.
Tutlmaýanda-da açlykdan ýa suwsuzlykdan öläýmeklerem ahmal. Bu ýerde bolsa
iň bolmanda aç, suwsuz-a bolanoklar. Gyzgynjak bir zat bişirseler ondanam
dadyryp durlar. Ýatara ýeriň, düşegiň bar. Şonuň üçin Hajam, Iwaşowam gaçmak
barada pikirem edenoklar. Öz dilinde gepleseň gowy görýändikleri ýesirler üçin
hasam amatly boldy. Esasanam çagalar, ýetginjekler olar bilen gürleşmäni gowy
görýärler. Käbir sözleri ýoýup aýdyşlaryna hezil edip gülüşýärler. «Hany pylan zat
diý, pismidän diý», diýip, daşlarynda jowlan urýarlar.
Käte Hajynyň özi Iwaşowyň ýanyna gelýär. Kepbe eýesi Baýramgül tebip
oňa: «Ýanyňdakyny ýok et» diýip, azgyrylanok. Hakyda molla-da, Enehakyda-da
hiç zat diýenok. Gaýtam, käte günortanaralar unaş ýa ýene bir zatjyk jazyrdatsalar
234
ol ikisine-de bir okarajyk guýup berýärler. Hajynyň hem orsça, hem türküçe gepläp
oturşyna geň galýarlar. Bir gezek Baýramgül tebip oňa:
─ Diliň-ä türki, özüňem türke meňzeýäň, şu bolşuň bilen sen nädip düşüp
ýörsüň bularyň arasyna? – diýdi.
Hajy bir zatlar diýjek boldy. Ýöne, düşündirmesi kyn bolar öýtdümi,
nämemi, çalarak ýylgyrdy-da, aşak bakdy oňaýdy. Ol ýigidiň dagystanlydygyny
özleriniňem musurman, üstesine-de türki halkdygyny, ýöne olaryň bireýýäm
Orsyýediň gol astyna düşendiklerini Enehakyda soň bir gün Baýramgül tebibe
düşündirdi.
Galanyň içinde özlerinden başga-da ýesir düşen soldatlaryň bardygyny
Iwaşow Hajydan eşitdi. Ýöne, olaryň nirede, kimiňkide nähili ýagdaýda
saklanýandyklaryny welin Hajynyň özem bilmeýän ekeni.
Merhumlaryň kyrkyny sowup bolanlaryndan soň, Ahal ilaty Diňlidepäniň
ýanyna ýygnanyp, uly sadaka berdi. Oňa ýesirlerem çagyrdylar. Dogry, olary edil
üstlerine baryp çagyranoklar-da: «Kimde ýesir bar bolsa, olaram eltip
naharlasynlar ýa özlerini ibersinler» diýdiler. Hojaýynlary Iwaşowa-da: özüň
gidiber diýdiler.
Çermegini çekip, pozzamja telpegini o şahyndan bu şahyna süýşürip,
dähedem-dessemläp barýan ýesir soldat Aleksandr Iwaşow märekä golaýlandan ak
kirpiklerini gypyrjykladyp göz astyndan Hajyny gözledi. Ahyram tapdy. Ýanyna
bardy. Sessiz-üýnsiz gapdalyna çökdi. Märekäniň çetinde güberilip oturan,
ýagyrnysy ýapy ýaly, göwresi daýaw, kellesi togalak, ýeňsesi ýasy, içiňden geçip
barýan gara gözleri ullakan, göni burnunyň ganatlary uly, agzy atyň erni ýaly, ýaşy
ýaňy bir ýigrimiden geçen bu alçak ýigidiň nädip ýesir düşenini Iwaşow bilenok.
Onuň özem bu barada dil ýaranok. Ýöne, daşyndan seretseň ýaralanyp düşene-hä
meňzänok. Görnüşi gurat. Pylança wagtlap azar çekip ýatandyr diýer ýaly däl.
Gorkunjyna iki elinem göterip öz-özüni ýesir berendir diýer ýalam däl. Çünki ol
bütin otrýadyň içinde iň batyr ýigitleriň biri hasap edilýärdi.
Ol: geldiňmi, diýen terzde Iwaşowa seredip baş atdy. Naharyň ysy agzyny
suwardan bolsa gerek, yzly-yzyna ýuwdundy. Muny görüp Iwaşowam ýuwdundy.
Ol ýere beýleki ors ýesirlerem ýygnanan ekenler. Iwaşow olary bu ýerde ilkinji
gezek görýär.
Diňlidepäniň üstünde Ahalyň han-begleri serdarlary we beýleki tanymal
adamlar durlar. Olaryň arasynda Iwaşowyň tanaýany ýok. Şonuň üçinem Hajy ony
olar bilen tanyşdyrmaga başlady.
─ Ho-ol, ýaşyl baýdagyň sag tarapynda duran daýaw adamy görýäňmi?
─ Howwa.
─ Ana, şol Nurberdi han. Geçen uruşa ýolbaşçylyk eden Berdimyrat hanyň
kakasy. Ol Marydan uruş gutaransoň gelipdir. Onuň sag gapdalynda duran...
235
─ Dykma serdar – diýip, Iwaşow oturan ýerinde galkyjaklady. – Ol urşuň
bütin dowamynda bizde ýesirlikde boldy.
─ Howwa. Edil özi. Tanadyň. Ol häzir tekeleriň baş serdary. Ol ikisiniň çep
gapdalynda duran daýanykly, gaba telpekli gür sakgally, gök donly adam
Gurbanmyrat işan!
─ Işan bolanda kim bolýa?
─ Siziň popuňyz ýaly bir zat. Din wekili. Goranyşyň esasy ýolbaşçylarynyň
biri. Onuň sag gapdalyndaky çekge süňkleri çykyşyp duran berdaşly adama bolsa
Kerimberdi işan diýýäler. Ol işanlarbaşy. Diýmek, Ahalyň ähli işanlarynyň
ýolbaşçysy. Arkalarynda duranlaram batyrlar, hanlar, begler, serdarlar. Hemmesini
tanamok, ýöne ho-ol, depäniň orta bilinde özi ýaly jahyllar bilen gürleşip
gamçysyny oýnap duran garaýagyz ýigidi welin tanaýan. Ol Garabatyr. Atly
goşunyň serdary.
─ Söweş güni ýigitleri bilen ilki kiçi galada, soňam Harazda durup bize
garşylyk görkezen ýigitmi?
─ Howwa! Onuň aňry ýanyndaky syrdam boýly, ak telpekli, gyrmyzy donly,
ýigit bolsa Ruhy batyr. Oňa Guşly batyram diýýäler. Ýadyňa düşýämi, Ahala giren
badymyza öňümizden tekeleriň uly goşuny çykdy. Soňam ak telpekli ýigit öz
nökerleri bilen gapdaldan çozdy. Bitiniň burnuny ganatmanam gitdi.
─ Ýadyma düşýä. Kepderi uçuranynam bilýän.
─ Ana, şol ýigit şol.
Edil şol wagtam Diňlidepäniň üstünden Garasähet jarçynyň zähräňi ýaryp
barýan güýçli sesi ýaňlandy. Ol Gurbanmyrat işanyň şehit bolanlara bagyşlap aýat
okajakdygyny mälim etdi we hemmeleriň üns berip diňlemeklerini, depä golaý
süýşmeklerini haýyş etdi.
Aýadyň okalyp başlanmagy bilen, tutuş galanyň içi bir gulaga öwrüldi.
Köpçüligiň depesinde esli wagtlap Gurbanmyrat işanyň ýakymly owazy ýaňlandy
durdy. Şol döwrüň içinde soldat Iwaşow iki gezek dagy irkiljiredi, iki gezeginde-de
böwrüne dürtülen «symsygyň» badyna «ziňkildäp» oýandy. «Zöwwe» ýerinden
galdy. Daş-töweregine garanjaklady. Hajynyň synyndan çekmegi bilenem lampa
aşak çökdi. Töwür tamamlanyp, eliňi ýüzüňe sylmaly wagty gelende Hajy oňa:
«eliňi şeýdip goşawuçlap tut», diýen manyda «üm» etdi. Iwaşow aýdylany etdi.
Bir görse uly il şeýdip otyr. Gurbanmyrat işanam şeýdip dur. Birdenem ol: «Äämi-in...» diýdi-de, iki elinem ýüzüne syldy. Bütin millet onuň şol hereketini
gaýtalady. Hajam gaýtalady. Ony görün Iwaşowam şeýtdi. Beýleki ýesirler welin
näme etjeklerini bilmän ýaýdanyşdylar. Ahyram, uly iliň ugruna ýykylaýsalar kem
bolmajakdygyny bilen bolsalar gerek, ellerini başly-barat ýüzlerine syldylar.
236
Aralarynda aç garna hasam zorruk çykýan sesleri bilen: «A-ami-in!..» diýişenlerem
boldy. Hajy olara seredin makullaýjylyk bilen baş atdy.
Aýadyň tamamlanmagy bilen märekä jan girdi. Gowur köpeldi. Her kim öz
ýanyndan bu aýadyň baryp, öz merhumlarynyň ruhlaryny şatlandyrmagyny isledi.
Her kim öz ölüsini ýatlady. Her kim öz ölüsine aglady. Ýesirler bolsa indi beri
şolar ýaly uzyn hem ýürekgysdyryjy aýadyň okalmazlygyny, basymrak nahar
çekilmegini, içlerine basym bir çemçe ýyly-yssynyň gitmegini islediler.
Garasähet jarçy her obanyň adamlarynyň öz gazanlaryna tarap
barmalydyrklaryny aýtdy. Agyr märeke toplum-toplum bolup o ýan, bu ýan
süýşmäge başlady. Käte hemmesi garym-çatym boldy-da, äpet deňiz deý tolkun
atdy. Sozuldy. Büzüldi. Soň ýene-de ýazyldy. Ahyram güle gonan bal arylary ýaly
hersi öz barmaly ýerine bardy.
Hajy bilen Iwaşow ikisi nirä barjaklaryny, haýsy toplumyň yzyna
düşjeklerini bilmän aňalyp galdylar.
Ahyram, daş-töwereklerine ýaltaklaşyp duran, aýaklary zynjyrly, ors
ýesirlerine, tarap gybyrdyklaşyp ugradylar. Olaryň arasynda entek ýaradan doly
gutulmadyklaram, sargylary aýrylmadyklaram bar ekeni. Käsiniň bir goly
düýbünden ýok, käbiriniňki bolsa köneräk ýaglyk ýa haýsydyr bir matanyň ýyrtyjy
bilen boýnundan asylgy. Zordan ýoreýänlerem, goltugyndan biri girmese asla
ýöräp bilmeýänlerem bar.
Olar Iwaşow
gynanjaklarynam.
bilen
Hajyny
görüp
begenjeklerinem
bilmediler,
Çekişlerden çykylan gününiň ertesi, Dälidepedäki ajy suwly guýynyň
başynda çaganyňky ýaly kiçijik aýaklaryny däbşenekledip, tekelere gargap oturan
burny paşyk, gözleri azarlan pişigiňki ýaly çerrelip duran Matrosowam şolaryň
arasynda ekini. Ine, şol welin biperwaý durup bilmedi. Tanap etdimi ýa
gullukdaşyny görüp göwni bozuldymy, ol gyrmyl-gyrmyl edip geldi-de, özüni göni
Iwaşowyň boýnuna zyňdy. Paşyk burnyny, ýasy maňlaýyny onuň döşüne oýkan
durşuna: «Doganjygym...», diýip aglady. Onuň beýdip, ejizläp durşundan özi
utandymy ýa namys etdimi, Iwaşow birhili boldy. Ýüzüni Matrosowyň üstiaşyry
iki-baka sypajaklatdy. Onyň basymrak öz gujagyndan çykaryna garaşdy. Ol welin
enesini emýän aç güjük ýaly wagty bilen aýrylmadam, agysynam goýmady. Şo-ol,
çyňsady durdy. Ahyram ony Iwaşowyň özi aýyrdy. Aýalary bilen gözüniň ýaşyny
süpüriň «hyňk-hyňk» edip durşuna, Matrosow şondan soň Haja tarap barmagyny
çommaltdy-da:
─ B-bu-da b-biziňkilerdenmi – diýip, Iwaşowdan sorady.
─ Howwa... Dagystanly milletinçilerden...
237
Öz boýnuna-da bökäýerinden ätiýaç etdimi, nämeni, Matrosow özüne tarap
ümzük atyp ugrandan Hajy bir ädim yza tesdi. Soň Iwaşowa seredip ýarymdegişme
bilen:
– Gaty içgin sokjaýa welin, näme, ýöriş wagty muny emdirip dagy edýämidiň –
diýdi.
Iwaşow muňa öňküdenem beter utandy. Öýkelän çaga ýaly mölerlip, mähnet
kellesini aşak goýberdi. Şonda, özaldanam bir şahyna zoraýakdan ilişip duran
şyrdagy «hat» edip ýere gaçdy. Ony özünden öňürti Hajy galdyrdy. O ýerine, bu
ýerine üfleşdirdi. Kakyşdyrdy. Geýdirdi. Iwaşowyň özi welin, esli wagtlap
gabaklaryny ýerden göterip bilmedi.
Şol wagtam Diňlidene tarapdan bir geýnüwli, ullakan ala gözleri «jalahlap»
duran, syratly ýaş igit ylgaşlap geldi-de, elini depä tarap uzatdy.
─ Baryň, hemmäňiz ýo ýere baryň!..
Hajy terjijme etjek boldy. Ýöne, ýaş ýigidiň näme diýenine ýesirler önsuzam
düşündiler. Şonuň üçinem, onuň Diňlidepä tarap uzan goly ýatyp-ýatmanka
gandallaryny «şakyrdadyşyn» şol tarapa ýöneldiler. Aralyk şeýle bir daş bolmasada, gowünlerine ýol önmeýän ýaly. Ädimsaýy golaýlaşaýmaly depe-de gitdigiçe
daşlaşýa. Şonuň üçinem, ýesirler onsuzam kelte kakýan ädimleriniň arasyny has
ýygjamlaşdyrýarlar. Her ädimde-de, barysynyň zynjyryndan, bir wagtyň özünde:
«şagyrt-şöwürt», «şakyrt-şükürt» edip elhenç ses çykýar. Acmana göterilýär
birbada hemmeleriň nazary şolara tarap gönükdi. Durup-durup seretdiler. Nämäniň
– nämedigine düşünibem hersi öz ýoluna bakan gitdiler.
Golak ýesir bir ganaty döwük guşuň uçjak boşy ýaly abat elini howada
galgadyp barşyna boýnuny-ha pyşdylyňky ýaly öňe tarap süýndüripdir, agzynam
hatap ýaly açypdyr-da, depä aýaklaryndanam öňürti ýetjek bolýan ýaly labyryby
öňe taşlap, ýegdenekläp barýar. Agsak ýesir bolsa kem-kemden yza galýar, käte
büdräp ýykylýar-da, tüwdürilip gidýär, oňa ýerli-ýerden goltgy berip galdyrýarlar.
Howanyň çigrekdigine garamazdan ol durşuna der. Hatda sary gaçan harby
köýneginiň ýagyrnysyna çenli öl. Her gezek ýykylyp-galanda göz çaky bilen depä
çenli bolan aralygy ölçeýär. Özleri ýöräp bilmeýänleri ýagdaýy gowraklar
goldaşyp alyp gidip barýarlar.
Depä ýetmänkäler bir ýerde olary saklap ikibir, üçbir, käbirlerini dörtbir
oturtdylar. Tabak kiçiräk bolsa ikibirleriniň, ortatabrak bolsa üçbirleriniň, ulurak
bolsa dýrtbirleriniň öňünde goýdular. Ýöne, çemçe bir. O-da ulyly, kiçili. Susak
ýaly ulularam, çüňklije çaklaňjalaram, hanasy tegelek kiçeňräjiklerem bar. Nan
welin ýeterlik. Gerek diýseň ýene getirip berärler.
238
Ilki paýlanan nany tabakdaşlar öz sanlaryna görä paýlaşdylar. Hersi öz
paýynyň ujundan iýjegini döwüp aldy-da, galanyny dyzynyň üstünde goýdy.
Şondan soň, «işe» girişdiler.
Gyzgynjak ýagly çorba ýesirleriň içegelerine hoş ýakdy. Aka bişen, özara
adalatly paýlaşylan et bolsa, agyzlaryna dünýädäki iň süýji tagam bolup degdi . şol
dem dünýe unudyldy. Kim dost, kim duşman, parh ýitdi. Dünýäniň bar lezzetem,
manysam içi naharly tabagyň düýbünde jemlendi. Her kimiň küýi-köçesi: ýene
bererlermikä, diýen pikir boldy. Ýöne, hiç kim ýoldaşyndan artyk iýjek ýa emel
etjek bolup azara galmady. Her kim hakyna kaýyllyk bilen hereket etdi.
Dogry, Iwaşow bilen Hajynyň arasynda çalarak bir düşünişmezlik boldy.
Başda hemme zat bolmalysy ýaly, tertip-düzgün boýunça gitdi. Her kim bir
owurtlady-da, çemçäni ýoldaşyna geçirdi. Ýöne, ine, Hajynyň arkasy tutuşkygyna
gara gyl bolup duran äpet penjesi tabagyň içindäki ete tarap uzadam welin, häliden
bäri şojagaz etiň ykbaly barada, pikir edip oturan Iwaşowyň depe saçy düýrükdi.
Egerde Hajy ol eti gepsiz-gürrüňsiz öz agzyna ataýanda-da, Iwaşowyň oňa
edibiljek zady ýok. Ol muňa görä kän güýçli, daýaw. Üstesine-de Iwaşow ojagaz
lukma üçin ýat ýerde, köpçüligiň içinde dostunyň eline ýapyşyp dawalaşyp
durmaz. Hajy welin hakykatdanam gyzgyn eti kä uludan, kä kiçiden üzüp-ýolup,
dyzynyň üstündäki nan böleginiň üstüne üýşürip başlady. Arasynda eli bişip,
barmaklarynyň ujuny üfledi-de, soň ýene-de dogramasyny dowam etdirdi.
Şondan soň Iwaşow etden tamasyny üzdi. Ýöne, nebsi-şeýtan ara düşendirdä, edil hakyny gideräýesem gelmedi. Şonuň üçinem, Hajynyň et bilen
başagaýlygyndan peýdalnyp, çorba güýç bermekligi, şondan köpräk içmekligi
ýüregine düwdi. Ýagly çorbadan birki gezek yzly-zyyna gulkuldadyp goýberdi.
Soň elindäki nandan dişledi. Ony ýuwdup-ýuwutmanka nobatyna garaşman ýenede owurtlady. Çemçede gözüňe söweýin agaçdan oýulyp ýasalan, bir tarapy çüri
susak bolansoň her gezek girip çykanda çanagyň mesenesini mesaňa mälim
peseldip gidip barýar. Aňryňa düşende dagy «düňküldisi» dag aşýar. Özüne
ýakmaz bir zat diýerinden ätiýaç edip Iwaşow her çemçeden soň aşaklyk bilen
Hajynyň ýüzüne seredýär.
Ol welin henizem et bilen garabaşynagaý. Çanaga tarap nazaram aýlanok.
Iwaşowyň çemçäni bermän, yzly-yzyna eňterip oturşyna ünsem berenok. Ine-de ol
eti dograp boldy. Soň ikä böldi. Her bölegini bir aýasyna salyp sallarlady. Deň
bolandyr, öýdenden soňam «me» diýip ýoldaşyna islendik bölegi beräýmedi-de:
Haýsysyny aljak? – diýdi.
Iwaşow erbet utandy. Boz-ýaz bolup aşak bady. Şol oturşyna-da burnuna
salyp, «hoňňul-hoňňul» etdi.
239
Haýsyny berseň beräý.
Hajy köpräkdir öýden bölegini Iwaşowyň çep owujyna guýdy.
Şondan soň Iwaşow çorbadan içmedi. Onuň içmesini goýanyny görüp,
Hajam içmedi. Şol wagtam olaryň dik depesinde hälki, geýnüwli ýigidiň çasly sesi
ýaňlandy:
Doýmadyk bolsaňyz aýdaýyň, ýene-de guýarys!
Beýlekilerden gaýtaladyp iýenler boldy. Elbetde, Iwaşow bilen Hajynyňam
gaýtaladaslary gelýärdi. Işdälerem bardy. Doýmadyklaram çyn. Ýöne, entek
tabagyň düýbünde iýilmedik nahar bardy. Egerde iýjek bolsalar, onda olar öňi
bilen şony iýmelidiler. Emma olar iýmelerini goýupdylar. Doýandyklaryny, hut
şonuň üçinem, iýmäni bes edendiklerini biri-birlerine gepsiz-gürrüňsiz
duýdurypdylar. Şonuň üçinem olardan ses çykanok. Tabak bolsa gitdi. Çemçe-de
gitdi. Ýöne, entek olarda nan bar. Nan bilen tutup iýer ýaly dogralan etem bar.
Tabagyň üstüne ýapyrylyşyp, birmeýdan çemçe-çanak bilen gidişen beýleki
ýesirlerem garader bolan ýüzlerini kem-kemden ýokary göterdiler. Uludan
demlerini alyp, daş-töwereklerine göz aýladylar. Özleri-de bilmezden garynlaryny
sypalaşdylar, «pat-pat» etdirişip, aýalary bilen göbekleriniň üstüne kakdylar. Şol
wagt olaryň gözlerine dünýä birhili giňän ýaly, ýesirlik hem tamam bolan ýaly
bolup göründi.
Onda-munda entegem nahar iýip oturanlar, ýap-ýaňyja gelip ýaňy bir öňüne
tabak alanlaram bar. Degsin aýady bolsa hemmeler iýip bolandan soň okalmaly.
Muny hiç kim bilmese-de, musulman çagasy hökmünde Hajy bilýär. Şonuň
üçinem, ol beýlekilere: «Rugsat bolýança turaýmaň», diýdi-de, beýlesine öwrülip,
Iwaşow bilen bir zatlar barada gürleşmäge başlady. Esli mahal «hyşy-wyşy» edişip
oturanlaryndan soň, arka tarapynda hem-de beýigräkde oturan Hajynyň ýüzüne
seretmek üçin, Matrosow kellesindäki tüýleri sallanyşyp duran
telpegini
eli bilen saklap, yzyna gaňrylybraga-da ýüzüni dik ýokary tutdy.
Bizden ogryn nämäň maslahatyny edýäňiz, how... – diýende, ganatlary
çerrelip duran paşşyk burnunyň giň deşikleriniň agyzndaky owunjak, çaň
basandygy zerarly ýüzi gyrawlap duran sary tüýler şeňle bir myrtar göründi welin,
Hajy ýerinden galaga-da onuň ýüzüne ögäýmekden zordan saklandy. Bu zatlardan
bihabar Matrosow agzyny şapbyldadyp ýene bir zatlar diýdi. – Ýa gaçjak
bolýaňyzmy?
Aý, ýok, gaçjag-a bolamyzok. Onuň manysam ýok. Ýöne, bularyň bizi öz
ýesirleri bilen çalyşmaklary welin ahmal.
Sen näme, türkmenleriň bizde ýesirleri bardyr öýdýäňmi?
240
Bar, bar. Meniň eşidişime görä, bizde bularyň dört sany ýesirleri bar.
Hajy ýalňyşanok. Onuň aýdýanlary dogry. Orslarda dört sany türkmen ýesir,
saklanýar. Olaryň ol ýere düşüşleriniň bolsa özboluşly taryhy bar.
...Ors goşunlary şol gezek yza çekilip gidip baryşlaryna Börmede düşlediler.
Bir gije ýatanlaryndan soň, ertesi günortanaralar lagerden günorta-gündogar
tarapda, Köpetdagy etekläp oturan baýyrlyklaryň aňyrsyndan uly bir tozan göründi.
Onuň nämedigini bilmek üçin, soldatlar ýerli-ýerden çar tarapa ylgaşdylar.
Tamyň üstüne, alaňrak ýerlere çykyp seredişdiler. Derrewem aşak düşdiler-de,
birgiden türkmen atlylarynyň çozup gelýändiklerini habar berdiler.
Ol atlylar Gökdepeden çykyp gaýdylany bäri garaba-gara goşunyň yzyna
düşüp gelýän bölek-bölek türkmen ýigtlerinden ybarat. Olar hiç kim tarapyndan
iberilenok. Hiç kimden, hiç hili tabşyrygam alanoklar. Hemmesi döwtalaplar we
höwesjeňler. Başda üç-dört ýüz atlydan köp däl hem bolsalar, Arçman, Nohur
obalarynyň deňine gelenlerinde olara başga-da birnäçe höwesekler goşuldylar.
Şondan soň olaryň sany sekiz ýüze golaýlady.
Olar hususan-da, her düşelgede goşun tarapyndan taşlanyp gidilýän
ýarawsyz düýeleri oljalamak bilen meşgul bolup geldiler. Çünki, düýeler
soldatlaryň emelsizligi, geleňsizligi zerarly sandan çykýardylar. Tutuş ýörüşiň
dowamynda ýekeje gezegem olaryň howutlary aýrylmady. Arkalaryna ýel
çaldyrylmady. Hernäçe çydamly haýwan bolsalaram, düýeler soňabaka halys
hereketden galdylar. Dört aýaklarynam gerip, abşarylyşdylar-da, «bar-bar»
bagyryşdylar duruberdiler. Diňe şondan soň kimdir biriniň kellesine howutlary
aýryp görmeli diýen pikir geldi. Görseler, janawarleriň gerişleri ýara bolupdyr. Epesli ýerleri oýulypdyr, käbirleriniň bolsa etleri ganjaryşyp, sallanyşyp dur. Has
irräk düşen ýaralaryň içi gurtdan ýaňa gyrma. Görseň gözüň gyýar ýaly däl. Ýöme,
elinjek adama sataşsa ýarasyny bejerip, birnäçe günem bakyp, bejerip daýandyrsa,
garaz, hojalykda ulanmaga ýarajak. Şonuň üçinem, türkmen ýigitleri mallara uly
höwes hem hyjuw bilen topulýardylar.
Emma olaryň ojagaz keýpleri uzak dowam etmedi. Olary öz yzlaryna düşüp
gelmekden mahrum etmek üçin, ofiserler soldatlara ýarawsyz mallaryň damagyny
çalyp ýa-da atyp öldürip gitmekligi, işe ýaramly ýagdaýda galdyrmazlygy
buýurdylar.
Şondan soň, türkmen atlylaram mal olja humaryndan aýňaldylar-da, başky
maksatlaryna dolanyp geldiler. Ok, ýarag, şowuna düşse top oljalamak niýeti bilen,
241
mümkinçilik dörän ýerinde goşuna hüjüm etdiler. Jüpüne düşse, goşunyň baryny
gyrmak ýa ýesir alyp yzalaryna, Gökdepä sürmek, şeýdibem tutuş Ahal ilini
haýrana goýmak, eden işlerine magtanyp, galada galan «ýalta» ýigitleriň öňünde
öwünmek ýaly ham-hyýallaram serlerinde ýok däl.
Olar häzirem hut şol maksat bilen gös-göni goşunyň üstüne çozuşyp
gelýärler. «Ýa, Alla-a!.. Ýa, Alla-a!..» diýýän sesler barha golaýlaşýar.
Özbaşdak gaýdansoňlar olarda umumy baştutanam ýok. Ýöne her obanyň,
her tiräniň ýigitleriniň onbaşylardan we ýüzbaşylardan ybarat serdarlary bar.
Şonuň üçinem, olar gerek wagty gyssagly suratda maslahatlaşýarlar-da, ýagdaýa
görä hereket edýärler.
Olaryň garşysyna raketaçylar batareýasy, pereýaslaw dragunlarynyň bir
eskadrony we dagystanly meýletinçilerden iki ýüz sanysy çykdy.
On bäş minuda çeken ikitaraplaýyn atyşyk başlandy. «Garjaşmak»
maksady bilen türkmenler birsyhly öňe dyzadylar. Emma, soldatlaryň uzaga hem
çala atýan tüpeňlerinden çykýan gyzgyn gülleler olaryň sanyny basym seýrekletdi.
Raketalardan ot açylyp başlansoň-a ýigitler hasam aljyraňňylyga düşdüler we urtut yza çekilmek bilen boldular.
«Pajyrdaşyp» gelýän raketalara bakyp
sögünişdiler.
Dagystanly meýletinçiler olaryň yzlaryndan kowdular. Esli ýere çenli
dowam eden «it urşundan» soň birnäçesini öldürdiler, birnäçesini ýaraladylar, dört
sanysyny bolsa ýesir alyp geldiler.
Bu çaknyşykda olaryň özleri hiç hili ýitgi çekmediler. Ýesir ýigitleri
goşunyň başlygy, general Lomakiniň özi sorag etdi.
Ýesirleriň özlerini gorky-ürküsiz, başlaryny belent tutup, merdemsi alyp
baryşlary, berilýän soraglara «pert-pert», ýöne, aýlawly, gümürtik hem nätakyk
jogap berişleri, atylýan ölüm howply haýbatlaryň öňünde ýaýaplaman, gypynç
etmän duruşlary soldatlary haýran galdyrdy. Ýigitler buýsanç bilen:
Nurberdi han Marydan geldi. Ol oglunyň mazarynyň başujynda durup,
sizden rehimsiz öç aljakdygyna ant içdi. Alty müň atly bilen ol basym siziň
yzyňyzdan ýeter – diýdiler.
Goşunyň ştab naçalnigi, polkownik Malamanow şol ýesirleriň üsti bilen
Gökdepä proklamasiýa ugratmaklygy Lomakine teklip etdi. Teklip goldanyldy.
Proklamasiýany taýýarlamaklyk terjimeçä tabşyryldy. Ol haty taýyn edip,
ýesirleriň has ekabyrragy, tegelek ak ýüzli, inçemik seýrek murtly, gyýagrak
gözleri gülüp duran ýigrimi ýaşlaryndaky Ýusup atly daýanykly ýigide berdi.
Hatyň mazmuny şeýle: «Boýun egiň! Ýogsam indiki ýyl mundanam köp sanly
242
goşun geler we barybir baryňyzy boýun egdirer». Ýusubyň özüne bolsa: «Bir
hepdeden hatyň jogaby bilen gaýdyp gelmeseň, bu ýerde galýan ýoldaşlaryňy
öldüreris» diýdiler. Ýerinden bir turup, bir oturyp, uçjak guş ýaly galkyjaklap
duran ýigit, ýaşulylaryň jogabyny alyp, aýdylan möhletde dolanyp geljekdigine
söz berdi.
Ýusup gidenden soň soldatlaryň arasynda jedel turdy. Biri: «Ol geler» diýdi,
başga biri: «Gelmez» diýdi. Ýöne, geläýende-de oňyn jogap bilen gelmejekdigi,
oka boýun egmedik tekeleriň iki barmak kagyzyň ýüzündäki hata boýun
egmejekdikleri barada welin hemmeleriň pikiri deň çykdy.
Ýusup hakykatdanam gaýdyp geldi. Özem bir hepdeden däl-de dört günde
geldi. Söz berişi ýaly hatyň jogabynam getirdi. Onuň mazmuny şeýle: «Tekeler
diňe güýje boýun egerler».
Jogap hiç kimi geň galdyrmady. Çünki, munuň hut şeýle boljakdygyna
hemmeleriň gözi ýetýärdi. Onsoňam gaçyp, ýeňilip barýarkaň yzyňa şeýle
mazmunly hat ýollamak, haýbat atmak gaty ýerliksiz görünýärdi.
Öňünden gepleşip goýulşy ýaly, indi ýesirleri goýbermelidiler, emma
Lomakin bu gezegem sözünde durmady. Goýbermedi. Gaýtam tersine, dördüsinem
tussag etmekligi buýurdy.
Şol wagt otrýatda entek Dykma serdaram Gyzylarbat hany Sopy hanam öz
nökerleri bilen şol ýerde bendilikdediler. Soňky wakalardan olaram habarly
boldular we Ýusubyň
mertligine guwandylar. Ýöne, olaryňam tussag
edilendiklerini eşidip welin gynandylar.
Ýusubyň mertligine ähli soldatlaryňam guwanandyklaryny, generalyň
ähtinden dänmek bilen şu ýörişiň dowamynda indi ikinji gezek imperiýanyň
abraýyna zyýan ýetirendigi üçin uçursyz gynanandyklaryny hakykatyň hatyrasyna
aýtmak gerek. «Görsene muny. Ol gelmänem bilýärdi ahyry. Emma geldi.
Ýoldaşlaryny kyn günde goýmazlyk üçin janyndanam, maşgalasyndanam geçip
yzyna geldi. Watanyndan ömürlik jyda düşmekden gorkmady» diýşip, oturan-turan
ýerlerinde telim wagtlap gürrüň etdiler ýördüler.
Ýesirlikden boşap Gökdepä gelşi ýaly, Dykma serdar gidip barýan goşunyň
içinde dört sany ýesiriň saklanýandygyny, haýal etmän olary boşatmaklygyň
ugruna çykmalydygyny han-beglere habar berdi. Mümkinçilik dörän ýagdaýynda,
ors ýesirleriniň hemmesini bolmasa-da käbirlerini şol dört ýesire çalyşmak
baradaky mesele hem şol ýerde orta atyldy we makullandy.
Bu gürrüň ýyldyrym çaltlygynda gala ýaýrady. Hajy bolsa ony öz aýdyşy
ýaly hakykatdan-da iki sany goja türkmeniň özara gürrüňlerinden eşitdi.
243
...Ýesirlere şondan artyk iç döküşip oturmaga maý bolmady. Ilk-ä
Diňlidepäniň üstünden töwür aýady eşidildi. Ol gutarandanam başda olary gazanyň
başyna çagyran geýnüwli ýigit dogumly ädimler bilen haýdap geldi-de:
Baryň indi gidiň! Dargaň! Ýerli-ýeriňize baryň – diýdi.
Alaşakyrdy bolşup, barysy birden ýerlerinden galdylar. Şol wagt
Diňlidepäniň aňry ýüzündenem edil özleriniňki ýaly, ýöne mukdar taýdan has
köpdügi bildirýän agyr hem süýrenjeňli «şakyrdy» eşidildi. Şonuň bilen bir wagtyň
özünde-de ilk-ä aşagy ösgün gara murtly, uzyn hem ýogyn burunlar, soň käbiri
sakgally, käbiri sakgalsyz, birgiden çüri, uzyn eňekler, sus hem gaýgyly görünýän,
üstüni gür gara gaşlary örtüp duran ullakan ala gözler, ondan soň käbiri takyr,
käbiri ösgün gara saçly süýri kelleler, iň soňunda-da zynjyrly aýaklaryny zordan
süýreşip, egilibräge-de, iki ýana çaýkanyşyp barýan daýaw, ýöne iňňän ýadaw
göwreler yzly-yzyna çykyşyp başladylar. Olaryň soňy depäniň aňyrsyndan çykyp
bolýança, öňi esli ýere bardy. Soldatlar olara geň galmak bilen seredişip durdular.
Matrosowyň sesi öňkülerine görä has pessaý hem güňleç çykdy.
–Bular kimlerkän-aý?..
– Parslar... – diýip, Hajy ondanam pessaý gürledi. – Dürli döwürlerde ýesir
düşüpdirler. Öňler Hywa-Buhara äkidip satýan ekenler. Indi ol ülkeler biziň
elimize geçdi. Ol ýerde adam söwdasyny etdirmeýärler. Şonuň üçinem, tekeler indi
diňe bularyň yzyndan hossarlarynyň gelip, satyn alyp giderlerine garaşýandyrlar.. –
Öz ykballarynyňam nähili boljakdygyny doly bilmeýän ors ýesirleriniň barysy
birden iňkise gitdi. Hiç kimden ses çykmady. Hajy egni bilen Iwaşowyň egnine
kakdy. – Ýör, indi gideli. Kän eglensek käýinç eşideris.
Ýolda Hajy Iwaşowyň ýüzündäki çapyga siňe-siňe seretdi.
– Gylyjyň yzymy?
– Ýok. Başga bir zadyň yzy. Özem ilk-ä ýeňsäme, öwrülenimden soňam
ýüzüme degdi. Biziň lopatkamyza meňzeş şol zadyň sapyndan tutup bulap
duranam ýalňyşmaýan bolsam aýal maşgalady.
– Her niçik hem bolsa saňa ýara düşüpdir. Meniň bolsa sähelçejik çyzylan
ýerimem ýok.
Iwaşow köpden bäri aýdybilmän ýören soragyny dile getirdi.
– Onda nädip...
– Onda nädip ýesir düşdüň diýjek bolýaňmy?
– Howwa.
244
– Ana, meniňňem gorkýan zadym şol-da. – Hajy az salym sesini çykarman
gitdi-de, uludan demini aldy. – Bilmedik adamyň: ellerini göterip meýletin
düşendir, öýderinden gorkýan. Şol sebäpli özümiziňkileriň arasyna barmaga-da
çekinýän.