Ýere gaçan ýyldyzlar - 38

urdy. Uzatsa islän ýerine ýetýän goluny sähelçe giňden aýladygy, imperiýanyň
göm-gök dyrnakly, bogunlary sap-sary gyldan doly uzyn barmaklarynyň ençeme
ýyl bäri Garagumyň jümmüşinde mekan tutan ýeňilmedikleriň horaşaja
külbeleriniň serpigini sypyryp taşlajakdygy indi köre hasa mälim boldy.
Barmaklaryny ýumdygam ol gumlularyň barysyny gysymyna gysar. Şoňa hiç-hili
şek-şübhe ýok. Muňa hemmelerden öňürti ýeňilmedikleriň özleri düşündiler.
Şonuň üçinem, olar o guýudan bu guýa, bu guýudan o guýa çapalaşyp başladylar.
Gün yrman diýen ýaly Hakguýa, Guşly batyryň ýanyna gatnadylar. Maslahat
soradylar. Öz pikirlerini aýtdylar. «Şunça wagt çydap gezibem indiden soň
baknalygy boýnumyza almaly bolaýarmykak» diýşip howsalaly gürlediler.
Ruhy batyr näme diýjegini bilmän köplenç dymdy.
Enehakyda bolsa olara birsyhly sabyrlylygy, çydamlylygy ündedi.
Birdenem...
434
11. Hywadan gelen hoş habar
...1912-nji ýylda Daşhowuzdan ýeňilmedikleri şunça ýyl garaşdyran hoş habar
gelip gowuşdy. Aýdyşlaryna görä ol ýerde Jünneýit lakamly, Gurbanmämmet
serdar diýen bir är döränmişin we hakyt ors hökümetine garşy baş göterenmişin.
Gozgalaňa Ors hökümetine daýanyp Hywa hanynyň türkmenler babatda täze ýersuw reformasyny girizmekligi sebäp bolupdyr. Onsuzam patyşa hökümetiniň
zulmundan ýaňa bizar-peteňleri çykan halk ýaraga örän döwtalaplylyk bilen
ýapyşypdyr we Jüneýit hanyň daşyna üýşüpdir. Ol: «Ähli türkmen taýpalaryny
bilelikde aýaga galdyryp bilsem orslary ýurtdan çykararyn», diýenmişin.
Şol habar gelip ýetenden Ruhy batyr Enehakydadyr – Umydy gaşynda oturdyp:
─ Hudaýa ýüz-müň şükür. Ol biziň göwün-isleglerimizi berdi. Bize ýol görkeziji,
halasgär iberdi. Öçüp barýan umyt uçgunjyklarymyzy alowlatdy, arzuwlarymyzy
çynyrgatdy – diýdi. Şonda onuň sözleri diýseň joşgunly çykdy. Ol özüni henize
çenli miýesser etmedik derejede bagtyýar saýdy.
Enehakyda begenjine ärinem, oglunam gujaklady. Gözlerine ýaş aýlap oturşyna
bokurdagyny dolduryp:
─ Eý Hudaý jan! Men senden razydyryn! Şehit öten ata-babalarymyzyň hatyrasyna
sen Jüneýit hana kuwwat ber! Onuň gylyjyny kesgir et! Goý, duşman ondan
basyksyn, gaçyp ýurtdan çykyp gitsin!... – diýdi.
Umyt bolsa ylgap gidip sürüden bir janly alyp geldi. Soýdy. Gazan atardy. Goňşygolamlary çagyrdy. Hudaý ýoluna sadaka berdi. Aýat okatdy. Ruhy batyr
ýygnananlary täze habar bilen tanyş etdi. Jüneýit han barada bilýänjelerini gürrüň
berdi. Soňundanam indiki çarşenbe güni gumlularyň ählisini ýygnap uly maslahat
geçirjekdigini aýtdy.
Şol gün agşam Umyt kaksyna ýüzlenip:
─ Munça dabara etmezden öň birimiziň gidip Jüneýit han bilen gepleşik
geçirmegimiz, onuň etsem-goýsamlary bilen tanyşmagymyz gerek. Soň birdenkä
barysy boş gürrüň bolup çykaýmasyn – diýdi.
─ Menem hut şol pikirde – diýip, Guşly batyr ogluna buýsançly garap oturşyna
aýtdy. – Ýöne, ondan öňürti biziň öz ýigitlerimiziň taryna kakyp görmegimiz,
gerek. Watançylyk duýgulary öçüpmi ýa entegem köräp durmy, bilmegimiz gerek.
Umyt razylygyň alamaty hökmünde başyny aşak-ýokary yrady.
Çarşenbe güni çäş wagty gumlularyň dürli guýulardan ýygnanan wekilleri Ruhy
batyryň giň gerimli alty ganat ak öýüniň içine üýşdüler. Adamyň köplüginden ýaňa
435
içeri dymyk bolansoň tüýnügiň serpigi serpildi, tärimiň gamyşy bir ýana syrylyp,
keçeleri çermeldi. Ortadaky ojagyň ody peseldildi.
Wekilleriň köpüsi Ruhy batyryň öz deň-duşlary. Elli bilen altmyşyň aralygyndaky
köpi gören tejribeli adamlar. Ýöne, içinde Umyt ýaly täze ösdürimlerem bar.
Olaryň käbirleri dürli sebäplere görä dünýeden gaýdyş eden kakalaryna derek
gelen bolsalar, käbirleri kakalary bilen bile gelipdirler. Kakalarynyň öz ogullaryna
guwanýandyklary, şular ýaly il bähbitli uly maslahatlara özleri bilen deň-derejede
gatnaşýandyklaryna buýsanýandyklary olara tarap söýunç bilen ogryn-ogryn
bakyşlaryndanam bildirip dur.
Tagam dadylyp orta çaý çekilenden soň Ruhy batyr myhmanlaryny öňde duran
mesele bilen tanyş etdi.
─ Ýöne... – diýenindenem bir zat ýadyna düşen ýaly sägindi-de, ýüz-gözüni
öňküsindenem has çynlakaý sypata getirip: ─ Birdenkä gerek bolaýan halatynda
siz söweşe taýýarmysyňyz? – diýdi. ─ Siz atlaryňyzy, ýaraglaryňyzy ähtibarly
saklansyňyz-da hern-ä?
Myhmanlar ýerli-ýerden gobsunyşdylar.
─ Howwa! Biz atlarymyzam, ýaraglarymyzam gerek boljak güni üçin gözümiziň
göreji ýaly aýap sakladyk. Belki, şol günüň geldigi bolsun-da hern-ä!
─ Howwa, hut şol gün geldi – diýende, aşa joşmakdan ýaňa Ruhy batyryň gözleri
ýaşaryp gitdi. Bokurdagy doldy. Düwündi. – Enehakydanyň bir wagtlar aýdyşy
ýaly, ýeňilmedikler hemme ýerde-de bar ekeni. Biz ýöne birek-birekden bihabar
ekenik. Egerde biz häzir ähli türkmenler bolaga-da Jüneýit hanyň daşyna jem
bolaýsak, onda, onlarça ýyl bäri edip gelýän arzuwlarymyzyň hasyl bolaýmagam
ahmal. Ol orslary ýeke bir türkmen topragyndan däl, eýsem külli Türkistandan
çykarmaklygyň aladasyndamyşyn, ýöne, oňa iňňän köp mukdarda goşun gerek
bolar.
Köpçüligiň içinde gowur köpeldi.
─ Şol goşun ine, biz şol!
─ Şu gün gitmelem bolsa biz taýýar, Guşly batyr!
─ Howwa, biz bu güne juda köp garaşdyk.
─ Hudaýa şükür, indi ogullarymyz ýetişdi. Biz olara öz ojaklarymyzy taşlap
arkaýyn gidip bileris.
Ýokarky dodagynyň üstüne ýaňy bir ýumşajyk, seýrek gyl örüp ugran, ýüzi bugdaý
reňk ýigidiň inçejik hem uzyn bokurdagyndan entek doly ýognap ýetişmedik çasly
ses çykdy.
─ Ýok, bizem siziň bilen bile gideris!
Başga bir jahyl onuň bu pikirini alyp göterdi.
436
─ Arslan dogry, aýdýar! Biziňem erkinlige öz goşandymyzy goşasymyz gelýär.
Bu pikire ýaşulylardanam goşulanlary boldy.
─ Ýaşlar mamla. Biz söweşe öz ogullarymyzam alyp gideris.
Ruhy batyr bir elini ýokary göterdi.
─ Ýagşy. Ýöne, ýene bir pikir bar. Ýagny, köpçülik bolup ugramazymyzdan ozal
wekil iberip Jüneýit han bilen gürleşip görmegimiz, onuň tutumlary bilen tanyş
bolmagymyz gerek.
─ Oňa seniň özüň gidersiň, Ruhy – diýip, Ruhy batyr bilen deň-duşrak, goňşy
guýularyň birinden gelen, şu döwrüň içinde maýda mallaryny köpeldip mazaly
baýamana ýetişen, gala synandan soňky çozuşlaryň ählisine gatnaşan agajetli, boýy
ortadan uzynrak, akýagyz kişi oturan ýerinden onsuzam hökümli çykýan sesine
hasam bat berdi. Sözüni tamamlaýşy ýalam iki dyzyna galdy-da, birneme
egilibräge-de, aşaklyk bilen oturanlaryň ýüzüne ýeke-ýeke garady – Başga birini
teklip edibiljegiňiz bamy?
─ Ýo-ok, – diýen zorruk ses märekäniň orruk ortasyndan çykdy. – Ýöne, onuň
ýanyna Durdy sakawam goşmak gerek. Özüňem ýanlaryna goşulaýsaň-a hasam
gowy bordy, Hojam aga.
Ruhy batyryň sag gapdalynda oturan Durdy batyr ýaňky sözi aýdan adama tarap
çalaja göz aýlady. Çalaja gyzarybam aşak bakdy. Çünki, ol özüne «sakaw»
diýlende ýokuşam görmeýärdi, ýöne gaty bir halabam baraýanokdy. Çagalyk
dostunyň bu ýagdaýyny hiç kim bilmese-de Ruhy batyr ýagşy bilýärdi. Şonuň
üçinem ol hälki zorruk sesiň çykan tarapyna nazaryny dikdi-de, birdenkä onuňam
göwni galaýmasyn diýýän ýaly iňňän seresaplylyk bilen:
─ Sen Durdy batyr barada aýdýaňmy – diýdi.
«Zorruk» ses bu gezek haýal-ýagalrak hem-de üzlem-saplamrak çykdy.
─ Howwa, howwa, Durdy batyr barada aýdýan. Goý, Durdy batyr bilen Hojam
aga-da seniň bilen bile gitsin.
Ruhy batyr bilen Durdy batyr ikisi bir wagtyň özünde diýen ýaly uludan sowuk
demlerini aldylar.
Oturanlaryň içinden kimdir biri gitjekleriň ýanyna janpena hökmünde ýaş
ýigitlerdenem bäş-alty sanysy goşulaýsa kem bolmajakdygyny aýtdy.
Ruhy batyr Hojam aga diýilýäne tarap soragly seretdi. Hojam aga-da baş atmak
bilen razylygyny bildirdi. Ruhy batyr märekä ýüzlendi.
─ Biz razy! Başga teklip bamy?
─ Ýok?
─ Başga teklip ýok!
─ Siz indi ugraberseňizem bolýa.
437
─ Ýöne, köp garaşdyrmaň!
─ Sag gidip aman geliň!
─ Tiz gidip tiz geliň!
─ Gidişiňizden gelşiňiz çalt bolsun! – diýen sesler başly-barat çykdy. Kemkemdenem köşeşdi.
Wekilçilikli toparyň gapdaly bilen janpena hökmünde gitjek jahyllaryňam
kimlerdigi belli edildi. Olara goşulmaklyga Ruhy batyryň ýigrimi sekiz ýaşly ogly
Umyt hem isleg bildirdi. Şonda: «Ýok, bu bolmaz. Umyt Ruhy batyryň ýeke ogly,
üstesine-de ol başynda halkyň hakydasyny göterip ýör. Şonuň üçinem biziň ony
aýamagymyz gerek», diýenlerem boldy. O pikir köpler tarapyndan goldandam.
Ýöne, Enehakydanyň maslahata girip: «Biziň öz ogul-gyzlarymyzy il-gün üçin
ýetişdirdik. Beren Alladyr, olary şonuň özi goramasa biz gorap bilmeris. Goý,
gitsin, iş bitirsin...» diýmegi bilen ol gürrüň tamam boldy.
Maslahat gutardy. Myhmanlar öýli-öýlerine dargadylar.
Şol günüň ertesi wekiller ýola düşdüler. Ugrajak wagtlary Enehakyda olara ak pata
berdi.
Hakguýunyň ähli ýaşaýjylary bolup, olary esli ýere çenli, uly şowhun bilen
ugratdylar.
12. Ruhy batyr Jüneýit hanyň ýanynda
Ahaldan gelen wekilleri Jüneýit hanyň hut özi kabul etdi. Hezzetledi. Hormatlady.
Soň toparyň ekabyry hökmünde Ruhy batyr bilen aýratyn gürrüňdeşlik geçirdi.
─ Men seniň örän merdana hem edermen adamdygyň barada örän köp eşitdim.
Şeýle meşhurlyk gazanan adam bilen ýüzbe-ýüz oturandygyma men şat. Asyl,
görüp otyryn welin, ikimiz deň-duşragam ekenik. Maňa ýeke bir jahyl ýigitler däl,
özüň ýaly tejribeli adamlaram gerek.
Ruhy batyr:
─ Howwa, bary-ýogy iki ýaş tapawudymyz bar ekeni – diýende onuň Türküstany
Orsyýetden azat etmek üçin aýaga galandygyny tüýs ýürekden gutlady. Edýän
hereketlerini makullady. Häzir hemme ýerde siziň gürrüňiňiz edilýär. Halk size
umyt baglaýar. Olar size ellerinden gelen kömegi etjekler. Men häzir gepleşik üçin
geldim. Egerde wagtyny aýtsaňyz men Ahaldan ýüzlerçe atly-ýaragly adam getirip
biljek. Ýöne, soň göreşi tutuş ýurt boýunça ýaýbaňlandyrjakdygyňyza, Hywadan
başlap, tä Hazar deňzine çenli bolan aralygy gelmişeklerden arassalajakdygyňyza
biz ynanmaly.
438
─ Siz maňa ynanyp bilersiňiz. Çünki, biziň başlan bu hereketimizi türklerem,
almanlaram, Eýrandyr-Owaganystanam, iňlislerem goldaýarlar. Olar bize ýarag
kömeginiem etjekler. Onsoňam bize ýeke bir Hywada ýaşaýan türkmenler däl,
özbeklerem, garagalpaklaram günüň gününe gelip goşulyp durlar. Gazakdyrgyrgyzlaryňam iki gözi bärde, mahlasy, biziň tutumymyz uly.
Ruhy batyr özüni biynjalyk edýän soragy bermän durup bilmedi.
─ Bu diýýänleriňiz gowy zat, Gurbanmämmet serdar, ýöne, ýaňky agzan
döwletleriňiz orslary kowýançak kömek edägetdänim, soňundanam olaryň ornuna
özleri ornaşaýmazlar-da hern-ä?
Jüneýit han makullaýjylyk bilen baş atdy. Çalaja ýylgyrdy.
─ Men bu barada hem pikir etdim. Ýöne, beýle bolar öýdemok. Egerde, şeýle
boljak bolsa, onda göreşi gaýtadan, olaryň öz garşysyna gönükdireris. – Jüneýit
han Ruhy batyryň ýüzüne soragly garady. – Ýogsa-da siziň getirjek ýigitleriňiziň
ýaraglary barmy?
─ Baram bar, ýogam bar. Bar bolanlaram köne. Şo-ol, gala urşundan galan
ýaraglar. Ýöne, olar ony wagtly-wagtynda ýaglap, syryp-süpürip, gurat sakladylar,
wagtly-wagtynda türgenleşik geçdiler, özlerinem ýaraglarynam poslatmadylar.
─ Patyşa hökümedi siziň ýeňlenleriň ýaraglaryňyzy eliňizden almadymy?
─ Patyşa hökümedi öz eli bilen eltip berenleriň, özüne boýun bolanlaryň
ýaraglaryny aldy. Biz bolsak boýun bolmadyklar. Ýeňilmedikler. Atlaryny
ýaraglaryny tabşyrmadyklar. Şu günki güne garaşyp gezenler.
─ Bolýa, Guşly batyr. Men seniň alyp geljek ýigitleriňem ok-ýarag bilen üpjün
ederin.
─ Biz onda öz ýigitlerimizi getiribermelimi?
─ Getiriberiň – Jüneýit han sözüni tamamlan ýalam etdi-de, birdenkä Ruhy
batyryň ýüzüne üşerildi. – Ýogsa-da, sen öz kepderiňem alyp geldiňmi?
─ Ýok. Alyp gelmedim.
─ Näme üçin.
─ Ol guş meniň at üstünde berýän ak ganatly permanym. Söweşiň
tamamlanandygy baradaky buýrugym. Şonuň üçinem men ony diňe goşuna doly
erk edýän mahalym ulanýan. Häzir bolsa men siziň nökeriňiz. Men bu ýerde diňe
siziň buýrugyňyz boýunça hereket ederin.
Jüneýit han Ruhy batyryň ýüzüne uzak wagtlaap, synlaýjy nazar bilen seretdi.
Yzyndanam birgeňsi ýylgyrdy.
─ Bolýa, batyr. Sen örän gowy geplediň. Jaýba-jaý sözlediň. Biz seniň bilen köp
işler bitirip bileris. Men saňa garaşýan.
439
Şondan soň aý ýarym geçip-geçmänkä Ruhy batyr Ahalyň men diýen ýigitlerinden
ybarat bäş ýüz elli atlyny yzyna tirkäp geldi. Şolaryň iki ýüze golaýy Garagumda
irden bäri oturan gumlulardandy. Döwtalap ýigitleriň ýene-de tapyljakdygyny,
sähleçe yşarat boldugy tutuş Ahalyň, onuň yzysüre Marynyň hem
gozganaýmagynyň ahmaldygyny Ruhy batyr aýtdy.
─ Göreşiň gerimi giňäp, şo tarapa süýşübersek hazarýaka türkmenlerem bize
goşular – diýdi.
Jüneýit han Ruhy batyry öz getiren ýigitlerine umumy ýolbaşçy edip belledi.
Şondan soň, Ruhy batyr ýigitlerini ýüzlüklere bölüp, hersine ýüzbaşy belledi.
Ýüzbaşylara bolsa öz ýüzlüklerini onluklara bölüp, onbaşylary bellemekligi
tabşyrdy. Söz berişi ýaly, Jüneýit han olaryň hemmesini ok-ýarag bilen üpjün etdi.
Basym söweş boljakdygynam aýtdy. Şondan soň gumly ýigitler söweşe çenli boş
ýatmazlyk üçin türgenleşik işleri bilen meşgullanyp başladylar. Jüneýit hanyň
nökerleri bilen tanyşdylar, dostlaşdylar. Agşamlaryna ot başyna üýşüp derdi-hal
aýdyşdylar. Gumlular olara Gökdepe söweşi barada gürrüň berdiler. Olar bolsa, öz
gezeklerinde gumlulara Gökdepe söweşinden öň, Hywa topragynda bolup geçen
Gazawat urşundan söz açdylar. Käte bolsa olaryň barysy bilelikde Umydyň daşyna
üýşüp hakyda diňlediler.
13. Hywadaky halk hereketleri.
Şol wagt 1912-nji ýylyň aýaklarydy. Hywa hany ors hökümetine daýanyp
gozgalaňçylara garşy uly harby ýöriş taýýarlap ýördi. Şol ýörişe ol 1913-nji ýylyň
başlarynda başlady. Jüneýit hanyň üstüne uly güýç bilen hüjüm etdi. Ýöne, Jüneňit
han köp milletli goşuny bilen ony derbi-dagyn etmekligi başardy we özüniň harby
tärlere ökde, guramaçy serkerdedigini subut etdi. Abraý gazandy. Hywa
topragynda hökmi rowan boldy. Onuň týrkmen topragyny orslardan azat edip
biljekdigine ynanýanlaryň sany köpeldi.
Jüneýit hana meşhurlyk getiren şol söweşe Ruhy batyryň ýigitlerem gatnaşdylar.
Az-kem ýitgi çeken hem bolsalar ilkinji ýeňiş olaryň ruhlaryny göterdi. Ruhy
batyryň gözleriniň öňünde bolsa edil birinji Gökdepe urşunda bolşy ýaly ors
goşunlarynyň sap-sap bolup, gelen yzlaryna tarap süýrenişip baryşlary janlandy.
«Ýa, Alla jan, şol günlere-de ýetiräýediň-dä, hern-ä» diýip, bir gün nökerleri bilen
çaý içip içini gepledip otyrka elini ýüzüne syldy. Şol sözi içnden däl-de, daşyndan
aýdandygyny ol daş-töweregindäkileriňem özi bilen bilelikde: «Omyn!..» diýşip
seslenendiklerini eşidenden soň bilip galdy.
Jüneýit hanyň ýolbaşçylygyndaky gozgalaňçylara erkinligi arzuw edip ýören dürli
türkmen taýpalaryndan başga Hywada ýaşaýan, ors hökümediniň we Hywa
hanynyň zulmundan nägile özbeklerden, garagalpaklardan gelip goşulýanlaryň
440
sany öňküdenem has artyp başlady. Edil garaşylyşy ýaly, Ahal ýigitlerinä
hereketine eýerip Jüneýit hanyň ýanyna Marydan, Balkandan, ençeme wagt bäri
ors hökümedi bilen Buhara emirliginiň baknalygyndan halas bolmaklygy arzuwlap
ýören lebaply türkmenlerdenem topar-topar atlylaryň gelip goşulmagy
bilen,Jüneýit hanyň goşun sany on bäş müňe ýetdi. Türkmen halkynyň bir döwlete
öwrülmek meýli külli Türküstanyň ors hükimiýetiniň gol astyndan çykmak
mümkinçiligi hakykata öwrülip barýana meňzedi.
Jüneýit hanyň dabarasy dag aşdy. Şol dabaranyň bir ujy baryp Petrburgda oturan
ak patyşa hem baryp ýetdi.
Orta Aziýa boýunça ozalam ors hökümetini biynjalyk edýän zat diňe türkmen
meselesidi. O meselänem bir wagt bir ýüzli edendirin öýdüp, arkaýynsyrap oturan
patyşa çarwa türkmenleriniň içinden beýle gaýratly adamyň tapylyp biljekdigine
geň galdy. Ýöne, ony has geň galdyran zat Jüneňit hanyň Hywada hökmürowanlyk
edip, tagta kimi çykarasy gelse, çykaryp, kimi aýyrasy gelse aýryp ýörendigi. Şoňa
ygtyýarynyň ýetýänligi. Tagtda kim oturan hem bolsa Hywany Jüneýit hanyň
özüniň dolandyrýanlygy. Ine, ýap-ýaňy hem ol Hywa hany Isfendiýar hany
tagtyndan düşürip, onuň ýerine öz diýen adamsyny goňupdyr.
Bu habarlary eşidip diýseň dergazap bolan ak patyşa haýal etmän Jüneýit hany
derbi-dagyn etmek barada buýruk berdi.
Buýruk ýerine ýetirildi. Hywa hany ýene-de öz tagtyna çykaryldy. Ýöne, onuň
bilen Jüneýit hanyň güýjem synmady, erkem. Söweş hereketlerem togtamady.
Ýerli ähmiýeti bolan söweşler kä onda, kä munda gaýtalandy durdy. Şeýle-de
bolsa, köki giň ýaýran patyşa goşunlary Gurbamämmet serdaryň tüsiriniň has
giňelmegine, söweş gerimleriniň welaýatdan-welaýata ýaýbaňlanmagyna
mümkinçilik bermeýärdi. Gaýtam käteler ony gysaja gysýardy, öz demi düşýän
ýerinden kowup çykaryp, ony öz nökerleri bilen bilelikde guma siňmäge, köne
guýularyň başynda mesgen tutmaga mejbur edýärdi. Bu ýagdaý elbetde, Jüneýit
hana-da hoş ýakyp barmaýardy welin, Ruhy batyryň we onuň ýoldaşlarynyň
ýüreklerini hasam gysdyrýardy. Çünki, olaryň basymrak ýeňiş baýdagyny parladyp
Ahala baraslary, bir wagtlarky synan ýaşyl tuglaryny ýene-de Diňlidepäniň
üstünde dikesleri gelýärdi.
Yzda
galanlaryň bolsa gözleri ýoldadyr. Olaryň ugradyp goýberenleriniň
arasynda bolsa bu gün eýýäm ýoklaram bar. Olar söweşlerde şehit boldular. Sowuk
habar welin, hossarlaryna entek ýetirilenok. Goý, bir günem bolsa umyt bilen
ýaşasynlar, bar zady baranymyzdan soň aýdarys diýdiler. Ýogalanlaryň arasynda
biziň tanyşlarymyzdan ýatan ýerleri ýagty bolsun, Hojam aga bilen inçe sesli ýaş
ýigit Arslanam bar. Egerde garaşylyşy ýaly ýeňiş bilen gaýdyp barybilseler Ruhy
batyr olaryň hossarlaryna näme diýjegini bilýär. «Siziň ogluňyz, siziň ataňyz beýik
441
ýeňşe goşant goşdy, siziň erkinligiňiz ýçin, gurban boldy, siz gynanmaň, gaýtam
begeniň, şeýtseňiz olaryňam ruhlary şat bolar”, diýer. Ňöne, ine, iş bitirmän atlaryha uýanlaryny ýerden süýreşip, özlerem ýüzlerini sallaşyp sus barmaly bolsalar
welin Ruhy batyrnäme diýjegini bilenok. Kimdir biri: «Şunça wagtlap gidibem
bitiren işiňiz şumy? Päheý!..” diýäýse dag-a bar gitdi.
Umuman, ýagdaý gitdigiçe çylşyrymlaşdy. Dogry, Jüneýit han ýan berdi ýa gaýra
tesdi diýip bolmaz, ol birsyhly duşman üzre süründi ýördi. Hüjüm etdi. Ýöne,
duşamnyň köküniň çuňalandygy, Türküstana giň ýaýrandygy, aňyrsynda berk hem
güýji esgilmez uly döwletiň durandygy her ädimde bildidi durdy. Daşary
ýurtlardan edilýän ujypsyzja ok-ýaraglar ýetmezçilik etdi. Gaçakçylyk ýollary
bolsa barha bekedi. Harby maksatly harytlary getirmek kynaldy.
Her niçik hem bolsa 1916-njy ýylda halk gozgalaňy täzeden güýçlendi we has giň
gerime eýe boldy. Hususan-da, Eziz hanyň ýolbaşçylygynda, Tejende turan
daýhanlar gozgalaňy bütin ýurda ýaň saldy. Patyşa hökümetine garşy türkmen
topragynda Jüneýit handan başga ýene-de bir çynlakaý güýç emele geldi. Bu
birneme guramaçylyksyzrak hem bolsa, türkmen taýpalarynyň biri-birine
raýdaşlyk bildirýändikleriniň, basybalyjylara garşy ýerli-ýerden göreşmek bilen,
baknaçylykdan çykyp özbaşdak döwlet gurmaklyga ymtylýandyklarynyň
alamatydy.
Şonda, Ruhy batyr Jüneýit hana Eziz han bilen aragatnaşyk açmaklygy, beýleki
sebitlere-de wagyzçy ýollap, olaram göreşe çekmekligi, göreşi tutuş ýurt boýunça
bir wagtyň özünde giň gerim bilen, barmaklygy maslahat berdi. Ahal sebitlerinde
şu işi ýola goýmak üçin özüniň ertir ýola düşmelem bolsa taýýardygyny aýtdy.
Jüneýit han onuň bilen razylaşdy. Geljekki söweş hereketlerini başda gaýybana
hem bolsa özara maslahatlaşyp, guramaçylykly alyp barmak, wagty gelende
goşulşyp bilelikde hereket etmek baradaky teklip bilen Eziz hanyň ýanyna ýörite
adam iberdi. Ol adam hoş habar bilen gaýdyp geldi. Elten teklibini Eziz hanyň
höwes bilen kabul edendigini aýtdy. Indi beýleki sebitlere wagyzçy ibermelidi. Öňi
bilenem Ruhy batyry Ahala ýollamalydy. Rowaç alyp barýan bu iş Jüneýit hany
şuda begendirdi. Ol ýeke bir türkmen taýpalaryna däl, eýsem has uly güýç bilen
iňňän çalt gelip daşyna üýşmeklerini dörän mümkinçiligi elden bermezlik ýçin
howlukmaklaryny haýyş edip gazak, gyrgyz, özbek doganlaryna hem çaparlary,
wagyzçylary, wekilleri ibermekligi ýüregine düwdi.
Ýöne, has uly ýurtlar bilen ençeme ýyl, ençeme gezek urşup ummasyz tejribe
toplan ors hökümedem onuň meýil-maksatlaryny daşyndan synlap, ümsüm
ýatanokdy. Öz hökmi ýöreýän ýerinde özüne ynjalyk bermän, böwründe sanjy
bolup dörän hany agyr goşuny bilen bilelikde ýok etmekligiň ýollaryny
442
agtarýardy. Elbetde, ol Jüneýit hanyň soňky maksatlaryndanam bihabar däldi.
Çünki, onuňam ýeriň aşagynda ýylan gäwüşese-de duýýan jansyzlary bardy.
Hut şol zatlar sebäplem Jüneýit han Ruhy batyr bilen bilelikde göwnüne düwen
niýetini amala aşyryp bilmedi. Çünki, şol ýylyň gozgalaňy Daşhowuzda ak
patyşanyň goşunlary tarapyndan basylyp ýatyryldy. Agyr ýygyn dargady. Jüneýit
hanyň özi bolsa ýakyn adamlary bilen Owganystana geçdi. Ol Ruhy batyra-da özi
bilen gitmekligi teklip etdi. Emma, Ruhy batyr ýurdy taşlap hiç ýana
gitmejejkdigini, tä ölýänçä şu toprak ugrunda göreşjekdigini, göreşip bilmedik
ýagdaýynda göreşi gursagynda saklap, göreşmeli günüň gelerine garaşjakdygyny
aýtdy.
Han özüniňem niýetiniň şoldugyny, häzirem gaçyp däl-de, güýç toplamak,
tijenmek üçin gidýändigini, basym dolanyp geljekdigini aýdyp, at başyny owgan
serhedine tarap öwürdi.
Jüneýit han bilen bolan sowuk hem ýakymsyz hoşlaşykdan soň Ruhy batyr öz
ýigitlerini alyp Eziz hanyň ýanyna ugrady.
– Baralyň. Oňa kömek edeliň. Azajyk saklanybilsek Jüneýit hanam gelip ýetişer!
Onsoň göreşi bilelikde dowam etdireris.
Ýigitlerden ses çykmady. Ruhy batyr muny razylygyň alamaty hökmünde kabul
etdi. Ýola düşenlerinden soňam esli wagtlap gep-söz alyşylmady. Diňe ilkinji
gezek dem-dynç almak ýçin düşlänlerinde, hemişe Ruhy batyryň gapdalynda
dymyp ýören Durdy batyr:
– Jüneýit han g-gelse-de Hywa geler, Tejene gelmez. Biz onuň b-bilen d-duşuşyp
b-bilmäýmesek... – diýdi.
Muny Umydam goldady.
– Dogrudanam şol mesele nähili bolarka, kaka?
Ruhy batyr uzak wagtlap dymdy. Birhaýukdan soňam başyny galdyryp:
– Men elbetde, Jüneýit hana ynanmazçylyk edemok, ýöne, öňi bilen-ä ol o ýerden
gaýdyp geljekmi ýa ýok, ine, şu belli däl. Geläýse-hä ne ýagşy. Onda biz onuň
bilen tapyşarys. Daşhowuza barsa-da tapyşarys, Tejene gelse-de tapyşarys. Muňa
söz ýok. Bardy-geldi gelmedik ýagdaýynda welin, biz ähli güýç-kuwatymyz bilen
Eziz hany goldamaly borus. Eşidişime görä ol ýaş hem gujurly ýigitmişin.
Batyrmyşyn. Ýagşy serkerdemişin. Üstesine-de Tejen ilatyny däl, eýsem Mary,
ahal ilini hem öz tarapyna çekmäne mýmkinçiligi bar. Jüneýit hanyň gelibilmedik
ýagdaýynda biz adam iberip Jüneýit hanyň dargan adamlarynam Tejene ýygnarys.
Olar häzir gumdaky guýularyň başyndadylar. Eziz hanyň uly goşuna baştutanlyk
edibiljekdigine, Jüneýit hanyň ornuny tutup biljekdigine bolsa meniň gümanym
ýok. Edil Jüneýit hanyň daşyna ýygnanyşlary ýaly, Eziz hanyň daşyna-da dürli
sebitlerden hatda goňşy halklardanam batyr ýigitler gelip goşularlar. Çünki, bu
443
bela diňe türkmeniň başynda däl. Ol özüne juda köp duşman gazandy. Ymgyr köp
gan dökdi. Nähak gan bolsa ýerde ýatmaz. Daşary ýurtlularam Jüneýit hana edýän
ok-ýarag kömeklerini Eziz handanam gaýgyryp durmazlar...
Howwa, Ruhy batyryň Eziz handan tamasy uly. Entek Jüneýit handan tamasyny
doly üzmedik hem bolsa häzirlikçe bar umydy şonda.
14. Orta ýolda
Ýöne, Eziz hana tarap barýan ýol uzak bolmady. «Çyrla” guýusynyň başynda
düşlänlerinde agşamaralar üstlerine bir bölek atly geldi. Özlerini Eziz hanyň
nökerleri diýip tanyşdyran şol atlylaryň biri, garaýagyz, uzynak, boýny dutaryň
sapy ýaly, inçe, sargylt hem uzyn dişleriniň düýbi kebir baglap duran, topazlaç
burnunyň çep ganaty meňli Ojar atly jahyl ýigit düýn-öňňinlikde patyşanyň Tejen
şäherindäki goşun bölýmleriniň üstüne çozandyklaryny, ýöne, gowy ýaraglanan
soldatlaryň özlerini çym-pytrak edendiklerini, şondan soň Eziz hanyň Eýranamy ýa
şonuň üsti bilen Owganystanamy, gaçyp gidendigini, ýöne, tizara güýç toplap
gaýdyp geljekdigini, oňa çenli özleriniňem başlaryny bozman, gum içinde garaşyp
gezjekdiklerini, özleri ýaly atly bölekleriň häzir gum içinde başga-da köpdügini bir
demde aýdyp berdi. Onuň ýeňleniň sussypesligi bilen däl-de, ýeňijiniň
badyhowalygy bilen gürleýşi Ruhy batyra ýarady. Bir zat diýmäne çemelendi.
Ýöne, häliden bäri dodagyny çommaldyp, eňegini titredip oturan Durdy batyr
ýüzüni bir gpadala sowdy-da, gaşyny çytyp ynjyly gürledi.
– A-al-aýt, b-bularyň ejizläni daşary ýurda gaçmak bilen boluberýä w-welin näme,
o ýerde ätiýaçlyk üçin goýup gaýdan g-goşunlary dagy barmyka?..
«Menem-ä içimden şony pikir edip durdum”, diýýän manyda, Ruhy batyr dostunyň
ýüzüne aşaklyk bilen gyýalap garady. Gözlerini güldürdi. Yz ýanyndan inçejik
murtuň aşagyndaky dodaklaram çalaja çyzyldy. Şondan soň onuň nazary
eýýämhaçan oduň başynda ornaşmaga ýetişen Ojara tarap gönükdi. Ojar
öňküsindenem çalt gepledi.
– Dogry, taýýar goşun-a ýok, ýöne, iňlis, türk, eýran, owgan döwletleri Jüneýit
hana berýän kömeklerini Eziz hana-da berjekler. Arada olaryň wekilleri gelip
ýörite gepleşigem geçirdiler. Öz aýdyşlaryna görä dinleri birem bolsa olar orslary
halanoklarmyşyn.
– O-olar o-orslary türkmen topragyny özlerinden öň alandyklary üçin halaýan däl
b-bolaýma-asalar... – diýende, Durdy batyryň aşaky erni ep-esli aşak sallandy.
Şonda ol bir zatdan öýkelän çaga meňzedi.
444
Onuň sözüni tamamlandygyna az-kem garaşmak arkaly doly göz ýetirenden soň,
Ruhy batyr ýigitlere özüni gyzyklandyrýan esasy soragy berdi.
– Ýogsa-da ol haçanrak gaýdyp gelmeli? Geläýen ýagdaýynda siz onuň bilen nädip
tapyşarsyňyz? Nädip duşuşarsyňyz? Gelendigini nädip bilersiňiz? Aslynda ol
geljekmi beri?
Ojar golamta gorsalan böwrek ýaly garamtyl hem küljümek dodaklarynyň
jaýrylmakdan ýaňa ganjaryp duran ýerini ýalap gözlerini çerreltdi.
– Geler, geler, hökman geler. Gelerem, göreşi dowam etdirerem. Şunuň şeýle
boljakdygyna hiç-hili şek-şebhe bolup bilmez. Gelendigini welin biz onuň
serhetden geçen güni bileris. Munyň üçin biziň öz ýörite aragatnaşyk tärlerimiz
bar. Biz hatda ötegçi şemal arkalam habarlaşyp bilýäs...
Ruhy batyr elini Ojaryň egnine goýdy. Kesgitli gürledi.
– Onda şu ýerden hemmämiz bilelikde biziňkä gideliň. Eziz han gaýdyp gelýänçä
sizem biziň ýanymyzda boluberiň. Belki, oňa çenli Jüneýit hanam dolanar.
– Siz Jüýneýit hanyň adamlarymy?
– Howwa.
Turuwbaşdan bermeli soragyny Ojar diňe şondan soň berdi.
– Agam, size km diýerler?
– Biziň adymyza Ruhy batyr diýerler.
– Ruhy batyr?
– Howwa, Ruhy batyr. Ahaldan.
– Be-e... Şo-ol, meşhur Guşly batyrmy?
– Howwa.
Şondan soň ýigitleriň barysy birden «gürre” ördüler-de, Ruhy batyr bilen täzeden
görüş diler.
15. Rewolýusiýanyň ýaňy
Ýedi adamdan ybarat şol toparam yzyna tirkäp Ruhy batyr Hakguýa geldi.
Guýudakylar olary sus garşyladylar. «Doly gidip egsik geldiňiz”, diýşip, aýallar-a
hünübirýan aglaşdylar. Esasanam ýogalanlaryň hossarlary heläk boldular. Ruhy
batyr baýleki guýulardan ýogalanlaryň maşgalalaryna habar ýollady. Bütin oba
bolup wepat bolanlaryň patysyny aldylar. Ýas bagladylar. Şeýle uly umyt bilen
garan işleriniň şowsuz tamamlanandygy üçin gynandylar.
Getiren adamlaryny Ruhy batyr söz bereşi ýaly ýanynda saklady. Olaram eplenişip
boş ýatmadylar. Hakguýudakylaryň öý-işlerine kömekleşdiler, mal-garalaryna
445
seredişdiler, ot-çöp ýygnaşdylar, agyllaryny arassaaşdylar, guýulardan gowaly suw
çykaryşdylar.
Aradan aýlar geçdi. Bir günem Hakguýa: “Orsyýetde öwrülişik bolupdyr,
“bolşewikler” diýilýän haýsydyr bir topar ak patyşany tagtyndan taýdyrypdyr, ony
“rewolýusiýa” diýip atlandyrýalarmyşyn rewolýusiýany amala aşyranlara
“gyzyllaram”
diýýärlermişin,
ýöne
ak
patyşanyň
adamlaram dek
ýatmaýarlarmyşyn, olar özlerini “aklar” diýip atlandyrýarmyşyn, olar gyzyllara
garşy giň gerimli göreş alyp barýarlarmyşyn”, diýen habar Hakguýa gelip
gowuşdy.
Ruhy batyr muňa juda geň galdy. Ahal ýaly uzak ýurda gelip, şeýle
gyrgynçylyklar, ýykgynçylyklar eden, Jüneýit han, Eziz han ýaly müňlerçe ýigide
baş bolup ýören hanlary, serdarlary ýurdundan gaçyp gitmäne mejbur eden patyşa
hökümedini agdarybiljek güýç nähili zatka, diýen pikir ony erkine goýmady.
Diýmek, agdarmak boljak ekeni-de, biz ýöne tärini tapman ýören ekenik, diýip,
oýlandy.
Bu habar onuň egindeşlerinem, tutuş halkam çuňňur oýa batyrdy. «Patyşasy
ýykylan orslar indi öz-özlerinden tebil tapyp, tutuşlygyna ýurtdan çykyp
giderlermikän ýa diňe syýasat üýtgärmikä? Patyşa hökümetiniň elinden alyp
agalygy indi bolşewikleriň özleri ýörederlermikä? Şeýle bolsa onda biziň üçin-ä
üýtgeýän zat ýok”, diýen oý-pikir ýeke bir ýeňilmedikleri ýa beýleki türkmenleri
däl, eýsem tutuş Türküstanyň ýaşaýjylaryny biynjalyk etdi. Şol habaryň yz ýany
gelip ýeten Iki häkimiýetlilik baradaky bulaşyk düşünje bolsa halkyň aňyny
öňküdenem beter bulaşdyrdy. «Hiý, bir ýurtda-da bir iki häkim, iki han bolarmy?
Hiý, Iki goçuň kellesi bir gazanda gaýnarmy? Bir hatyny bir iki är alarmy? Ine, şu