Ýere gaçan ýyldyzlar - 07

Ahally daş çykdy. Enehakyda hem onuň yzysüre çykdy. Demi-demine
ýetmeýän ýaly howlukmaç hem howatyrly gürledi.
Sen ant içme, Ahally.
Näme üçin?
Üçüni şol, içme.
Uly il içse menem içmeli borun ahyry.
içeýin, diýip içse, beýlekisi başga biriniň gepi bilen içer. Ýurdy goramak, ar-namys
olary islendik şerte kaýyl eder, ýöne, sen ant içme. Ýalňyşma.
-namys duýgusy mende-de bolup biler
ahyry. Ýa sen meniň il bilen deň durup ýurdy goramagyma garşymy?
magyňa garşy däl-de, ant
içmegiňe, şert etmegiňe garşy. Maslahat uruşmaly diýse uruş, ýöne, ant içmän, şert
etmän uruş. Çünki, antyň-şertiň yzy iňňän jogapkärlidir. Onuň yzynda durmak
kyndyr.
da. Ol hut, şonuň üçinem içilýändir.
Ant iümedik, şert etmedik adamyň islendik pursatda söweş meýdanyny taşlap
gaçmagy mümkindir.
-de, özüňem diri galaýsaň
näme? Şonda saňa diňe bir ýol galýar, o-da: ýa alaryn, ýa ölerin, diýip içen antyňa,
eden şertiňe görä gylyjyňa sanjylyp ölmeklik. Sen şony başarybilermiň?
71
Başarybilermisiňiz?
etdiribilermisiňiz?
Ýa-da
Köpetdaga,
Garaguma
siňip,
söweşi
dowam
adamlaryň ählisiniň sözlerinde tapylmak üçin öz-özlerini öldürişlerini göz öňüne
getirip gör. Onda, Ahalda ýekeje-de erkek göbekli galmaz. Olaryň barsynyň
aýallary, çagalary, ýeri-ýurdy duşmanyň elinde galar. Şony edibilmedik adam
bolsa sözünde durubilmedik, bigaýrat bolar. Ine, men saňa näme üçin ant içme
diýýän. Ant içmeseň ýeňäýeniňde-de, ýeňiläýeniňde-de ýüzüň gyzmaz. Hatyraň
synmaz. Ýeňseňem, ýeňilseňem sen öz Watanyň öňündäki perzentlik borjuny
ýapdy. ─ Men bolsam öz saýlap tutan ýigidimiň ygrarly bolmagyny isleýän. Bu
gün şert edip, ertirem şertinden dänjek ýigit maňa gerek däl! Maňa birdenkä
ýeňiläýenimizde-de gylyjyny gynyna salman, söweşi dowam etdiribiljek ýigit
gerek. Çünki, gala synany bilenem Garagum synmaz. Köpetdag ýumrulmaz. Ahaly
ýer ýuwutmaz. Mongollar tutuş Horezmi ýer bilen ýegsan edenlerinde-de,
Jelaleddin soltan söweşi bes etmedi. Ymam Şämil külli Kapkaz basylyp alnandan
soňam orslara boýun egmedi. Olaryň ikisem tä, iň soňky demlerine çenli
söweşdiler. Özlerem ant içmän şert etmän söweşdiler. Men ant içen adamlaryň
bolup biläýjek ýeňlişden soň gylyçlaryna sanjylyp ölmeklerini däl-de, şolaryň
göreldesine eýermeklerini isleýän. Orta ýolda içen antlaryndan dänip, yza
dönmezliklerini isleýän. – Enehakyda gözlerinden ýaňak üzre paýrap dökülýän
gyzgyn gözýaşlaryny aýalary bilen süpürip, Ahallynyň iki gözüniň içine seretdi.
Juda ýangynly gepledi. – Elli gepden belli gep: Senem islendik halatda-da şertimde
durup bilerin diýseň-ä şert et, ant iç, bolmasa-da içme! Etme! Ýogsam, ýeňiş-ä
duşmana ýüz berse, senem özüňde Jeleleddiniňki ýaly göreşi dowam etdirere
dogum tapmasaň, amanadyňy eýesine gowşurmana-da dözmezçilik etseň, il
öňünde ýüzüň gyzarar. Meniň sözlerimi ýatlap erbet utanarsyň. Ýigitlik namysyň
joşup özüňi nirä urjagyňy bilmän kösenersiň. Emma giç bor. Menden bolsa
bütinleý tamaňy üzmeli borsuň.
Ahallynyň ýüzi garaört boldy. Süňňi elenip gitdi. Ýöne, syr bildirmedi.
Ýüzüni iki ýana sypajakladyp gyssanmaç gürledi.
Diýmek onda maslahatda Ruhy batyr dogry aýdan ekeniň-dä?..
Ýöne,
duşman bilen welin ýeňiläýenimizden soňam söweşi dowam etdireris, diýdi.
Enehakyda egninden agyr ýük aýrylan ýaly ýeňillik bilen dem aldy.
72
em edil Ruhy batyryňky ýaly düşünjä
eýermegiňi isleýän.
Seniň ynamyňy ödemek üçin elimden gelenini ederin, Enehakyda. Ant
welin, il içse içerin, içmese içmerin. Hemmeler içip menem içmesem, olar meni
gorkak saýarlar. Duşman hasaplaýmaklaram ahmal. Birdenkä ýeňiş bizden ýüz
öwüräýse welin, göreşi iki adam dowam etdirse, menem şolaryň biri bolaryn.
Sözümde duraryn. Sen şuňa ynanaň.
Ol özüni
Ahallynyň gujagyna oklaýarly göründi. Oňa bakan owsundy. Delmurdy. Göregündizlikden, öz gapylarynyň agzynda durandyklaryndan çekinibem: Hoş onda,
– diýdi-de, gara öýüň gabsasyna elini ýetirdi. Çekdi. Ýene bir gezek Ahalla tarap
nazaryny aýlabam öýe girdi. Goňrumtyl goýun gözler gapy ýapylmazyndan öňem
bir gezek ýigide tarap gönükmäge ýetişdi.
Enehakydadan hoş söz eşitse, oňa hany-manyny bagş etjek ýigitler Ahalda
bir ýa iki däl. Olar belki onlarçadyr, ýüzlerçedir, hatda müňlerçe bolaýmaklaram
ahmal. Ol bir Ahal ýurdunyň asmanynda dogan elýetmez ýyldyz. Külli türkmen
halkynyň beýnisi. Onuň hakydasyny göterip ýören mukaddes kitap. Hem görmekli,
hem sowatly, hem akylly, Watanyny birnäçe erkek adamlardanam zyýada söýýän
nusgaýy maşgala. Şonuň üçinem, Ahallynyň bu wagt guş kimin uçuplar
barýandygyny geňläp oturasy iş ýok.
Galanyň içi bilen ýelgamak deý gaýdyrylyp barşyna ol öz ýanyndan:
«Enahakyda! Ezizim! Mähribanym! Sen meniňki! Men seniňki! Bu nägehan uruş
sag-salamat başymyzdan sowuldygy ikimiz toý tutarys. Birek-birege mundanam
has mähriban bolarys. Hiç kimden gypynç etmän, hiç zada hor-zar bolman
ýaşarys» diýen ýaly sözleri dyngysyzlyk bilen gaýtalaýar.
8. Ahalteke ýolunda
Bol suwly Etrek derýasam soldatlaryň suwsuzlygyny gandyryp bilmedi.
Çünki, suwy bulançak ekeni. Öň şular ýaly ýörüşlere gatnaşyp gören tejribeli
soldatlar ýanlaryna göteren zäkjagazlary bilen suwy durlap içýärler, ýöne, hany, ol
närsejik hemmä ýetdirip durmy näme!?
Gidroluma gelenlerinde soldatlaryň gözi bu kyn ýolda emele gelen ilkinji ors
mazaryna düşdi. Ol mazar öňde barýan knýaz Borhuň awangardyndan galan
ýadygärlikdi. Ony görüp hemmeleriň aňyny: «Şeýdip, süsdürilip barşymyza
biziňem islendigimiziň, islendik ýerde şular ýaly tümmege öwrüläýmegimiz
73
ahmal-ow...» diýen ýaly iniňi tikeneklediji tukat bir pikir gurşap aldy. Şondan
soňky menzili soldatlar serlerini sämedip iňňän sus halda geçirdiler.
Çat berkitmesine ýetenlerinden soň welin, olaryň göwrümleri birneme
giňedi. Suslykdanam açylyşdylar. Çünki, ol ýerde birgiden bendeleri goýnuna
gysyp, uly bir mazarystanlyk ýaýylyp ýatyrdy. Köp mazar ýeke mazaryň döreden
göwnüçökgünliklerini aýyrdy. Adamlara panynyň baky däldigini ýatlatdy.
Hemmeleriň kalbynda birhili, mertlik duýgusy oýandy. Ol mazarystanlyk
berkitmeden ýarym wýorstlykda ýerleşen «Gyzyl hajyň» iki ýüz orunlyk
keselhanasynyň şeýle az wagtyň içinde «işläp çykaran» önümi ekeni. Aýdyşlaryna
görä, şol keselhana düşen adam ondan aňsat diri çykmaýarmyşyn. Çünki, ol ýere
diňe içgeçme, segle, ysytma ýaly howply kesellere sezewar bolanlar eltilýärmişin.
Ýöne, olaryň ölümine sebäp bolýan zat däri-dermanyň ýetmezçiligi ýa hekimleriň
emelsizligi däl-de, birinjiden-ä Düzolum, Tersakan ýaly golaý-goltumlardaky
berkitmelerden eýýämhaçan boljagy bolan ysgynsyz, halys egbarlan soldatlaryň
getirilýändigi, ikinjidenem elhenç hapaçylyk. Keselhananyň daş-töwereginiň
arassa saklanmaýandygy. Janyňy alyp barýan tüp yssyda sadyr suwuň köp
içilýändigini nazara almanyňda-da, berkitmäniň golaýyndaky jaryň, sansyz
çukurlaryň we pessejik dag eňňitleriniň her dürli zyňyndylardan, nejasatlardan
ýaňa leýs bolup ýatandygy.
Mazarystanlygyň içinde bir gubur beýlekilerden ala-böle saýlanyp dur.
Başujynda bolsa ýüzüne merhumyň ady, doglan ýyly we wepat bolan senesi
ýazylan daş goýlupdyr. Ol mazar şu ýerde sanalgysy dolup, jan teslim eden
ofiserleriň birine degişli.
Ýene bir bellemeli zat: atly goşuna seredeniňde, pyýada goşundan ölýänleriň
sany köp.
Çatda ýatymlyk düşlenilýändigi sebäpli, soldatlara çadyr gurmak barada
buýruk berildi. Dagystanlylardan ybarat, hakyna tutma meýletinçiler bolsa täler
ýasandylar. Olaryň düşelgesi ors soldatlarynyňka meňzänok. Daşyndan seretseň
edil birgiden galtaman düşlän ýaly. Olaryň özlerini alyp baryşlaram soldatlaryňky
ýaly däl. Haçan görseň goh, galmagal. Şowhun. Aýdym. Saz. Tans. Özlerem
atarman-çaparmanlykda, edermenlikde külli Kawkazda şan-şöhrat gazanan
saýlama ýigitler. Howalary belent. Olara hökümet tarapyndan parahatçylyk
döwründe 10 manat, uruş ýagdaýlarynda bolsa 15 manat aýlyk hak tölenýär. Ýöne,
olary imrindirýän zat ojagaz pul däl-de, şöhrat. Olaryň obalarynda goşunda gulluk
edip, özüni görkezmedik oglana gyz berilmeýärmişin. Galyberse-de olara olja
gerek.
74
Ýöne, elli gradusa baryp ýetýän agyr yssy basym olaryňam haýlaryny aldy.
Ýykdy. Guşlukdan başlap tä, öýlän Gün agýança düşelge-de adam barlygy
bildirmedi.
Soldatlaryň ýagdaýam şolar ýaly boldy. Gün gyzyp ugrandan her kim eşigini
sypyryp sümelgesine kürsäp urdy we tä salkyn düşýänçä hiç kimden gymyldyhereket bolmady.
Çatda agaçdan gurlan kiçeňräk ybadathananyň bardygyny eşidip, Iwaşow
diýseň begendi. Çünki, onuň düşünjesine görä, her bir hristian wagtly-wagtynda
ybadathana baryp Hudaýa mynajat etmelidi. Çokunmalydy. Şem ýakyp, Biribardan
günäsiniň geçilmegini soramalydy. Şol terbiýäni ol öýünde ejesinden alypdy. Şu
wagtam ýeke bir ýatjak wagty ýa nahar iýmeziniň öň ýany däl, eýsem ýörüşe
ugraljak wagtam papagyny çykaryp doga-dilegler etmäni unudanak. Sebäbine doly
düşünmese-de, her bir soldat ýaly o-da bu ýörüşiň ýeňişli bolmagyny, ors ýaragyna
şöhrat getirmegini, Beýik imperatoryň özlerine bildiren ynamynyň ödelmegini,
buýruklarynyň birkemsiz berjaň edilmegini isleýär. Hudaýdanam hususan, şol
zatlary dileýär.
Şonuň üçinem, ol hem-ä iki gün bäri serinde kowsarlap duran mazarly
pikirlerden aýňalmak üçin, hemem hemişekije aýak üstünde edýän, dogadileglerini Hudaýyň hut öz öýünde etmek üçin salkyn düşerine mähetdel eşiklerini
geýdi-de, çadyrdan çykyp ybadathana tarap ugrady. Baryp ähli däp-dessurlary
berjaý etdi. Eýýämhaçan öz dişini görkezip ugran bu kyn hem hatarly ýolda özünede, ýoldaşlaryna-da ýene bir gezek rowaçlyk diledi. Soň mellegine aýlanýan ýer
eýesi ýaly iki elinem arkasyna tutup daş-töwerege aýlandy. Etregiň Sumbar
derýasy bilen birikýän ýerinde, sag kenarda, kyrk sažen çemesi belentlikde
ýerleşen Çat berkitmesini hemmetaraplaýyn, ine-gana synlady.
Çat – bu hem edil Çekişler ýaly Ahalyteke ýörişiniň ýolunda ýerleşen
hemişelik berkitme bolup, onda soldatlaryň kazarmalaryndan, ofiserleriň ýaşaýyş
we edara jaýlaryndan başga bolgusyzja, çalamydar ammarlar, hütdüjeklerde
ýerleşen dükanjyklar hem göze ilýär. Söwda edýänler esasan ermeniler. Olar
Çekişlerden bäri goşundan galman gelýärler. Niýetleri Ahaltekä baryp, ýeňişden
soň Gökdepe galasynyň düýbünde durup söwda etmek. Pul gazanmak. Baýamak.
Häzir welin, Çata golaý ýerlerde ýerleşen obalardan gelýän türkmenleriň getirýän
unlaryndan we goýun ýaglaryndan «lawaş» bişirip satýarlar. Howanyň yssygygyna
garamazdan söwdalary küşüt. Harytlary geçginli. Onda-munda gawun, üzüm ýa-da
tamdyr çöregini satyp oturan türkmenlerem göze ilýär.
Olaryň ermenilere görä kän ynsaplydyklary Iwaşowyň synçy nazaryndan
sypmady. Asla, bu barada tutuş goşun gürrüň edýär. Hatda ofiserlere çenli ermeni
söwdegärlerini naýynsaplykda aýyplap, türkmenleriň ynsaplydyklaryny oturan75
turan ýerlerinde tekrarlap ýörler. Gyzyl saçly ullakan kellesini saňňyldadyp, ak
kirpňiklerini dyngysyz gyrpyldadyp, tüňňi maňlaýynyň astyndan ullakan, gök
gözlerini mölerdip durşuna türkmenleriň alyja harydy bolmalysyndan birneme
artygrak çekip berýändiklerini elleri bilen pygamber haky diýip, üstüne-de
birazajyk atýandyklaryny, Iwaşowyň özem kän gezekler synlapdy. Onsoňam
olardan alsaň harydy arkaýyn saýlap alybermeli. Ermeniler welin beýtdiräýenoklar.
Derrew eliňe kakyp, üstüňe gygyryp başlaýarlar. Özleri islän ýerlerinden çekip
berýärler. Üstesine-de kem ölçäp, az çekýärler. Dawalaşyberjek bolsaňam ýüzüňi
alýarlar. Özüňi utandyrýarlar. Has karam ýerem olar türkmenleriň harytlaryny
gelişleri ýaly, deger-degmezine lükgeligi bilen satyn alýarlar-da, entek olar ugrapugramankalar bäş-on esse gymmat bahasyna satyp başlaýarlar.
Şol zatlary ilkinji gezek görende Iwaşowyň ýadyna Çekişlerde, entek harby
ýörişe taýýarlyk görlüp ýörlen döwründe bolup geçen bir waka düşdi.
Şonda, ýöriş wagty ýük ulagy hökmünde ulanmak üçin, ýerli türkmenlerden
düýe satyn alynýardy. Düýe ýygnamak bilen meşgul bolýan ofiserler ýeke bir
golaý-goltumdaky obalary däl, hatda Eýran serhedinden başlap tä, Maňgyşlak
ýarym adasyna çenli bolan aralygy elek-soky etmeli bolýardylar. Ýöne, şolaryň
içinde polkownik Nawroskiden öňňesi gara nebisleriniň ugruna gidip göze-başa
düşýärdiler. «Pylança düýe satyn aldyk, şunçasam ýolda öldi, galanam ine şü»,
diýşip, «öldi» edilen düýeleriň bahasyny öz jübülerine urýardylar. Ýa-da hiç bir
derde ýaramajak hor, keselbent düýeleri arzan bahasyna satyn alyp gelýärdiler,
hasabatda bolsa gurat (sagat) düýeleriň bahasyny görkezýärdiler. Her düýäniň orta
hasap bilen 75-125 manada durýandygyny göz öňüne tutsaň, olaryň görýän
peýdalary hele-müçik bolmaly däldi. Ýöne, basym ojagaz pirimleriniň üsti açyldy
we general Lazarew olary it masgarasy edip Çekişlerden kowdy.
Nawroskiý bolsa bir säwlik bilen uly zyýana galdy. Egerde iş salşan
türkmeni şeýle ynsaply bolmadyk bolsady, onda onuňam nebisjeňleriň hataryna
goşulaýmagy we nähak ýere Çekişlerden kowulaýmagy ahmaldy.
Onuň öň getiren düýeleriniňem, şol gezekki getiren düýeleriniňem gurat
düýelerdigine söz ýok. Ýöne, ol Çekişlere gelenden soň hasaplap gördi welin, bir
müňe golaý kümüş puly kem çykdy. Bu bolsa takmynan on düýäniň bahasyna
deňdi. Ol şonça puly nirede, kime, nädip giderendigini bilmän kösendi.
Polkownigiň arassa adamdygyna hemmeleriň gözi ýetip duranam bolsa, ol ýa-ha
şol gideren puluny tapaýmalydy, ýa-da jübüsinden töläýmelidi.
Şeýdip, näderini bilmän aljyrap ýörkä, bir gün günortanlar lagerde ýaldyrap
duran ýylçyr, tegelek gara ýüzi, ýaňy bir ýygyrt atyp ugran, orta boýly, dolmuş,
petreşip duran bäbenekleri hanasyndan patlap çykaýarly hem howsalaly görünýän,
aýagy agy giň gök balakly, howanyň yssydygyna garamazdan ak biz köýneginiň
76
üstünden köneräk çalymtyl ýektaý geýnen, zandy şeýlemi ýa ýolda gaty sürlip
ýadapmy, ýaltarak görünýän dor ýabyly bir türkmen geldi. Gytygrak goňur
telpegini bir çekgä taşlap, syrtynam eýere gyşyk goýup oturşyna ol ýüzünden
akýan deri ýetişibildiginden ýeňi bilen süpürýärdi, ýabysyny gamçylap toplumtoplum bolup duran soldatlaryň ýanyna, çadyrlaryň, ofiserler üçin gurlan gara
öýleriň gapysyna barýardy, ellerini hereketlerdirip bir zatlar diýýärdi, jübüsinden
pully haltajygyny çykaryp olara görkezýärdi, «birbilut... ebser... bolköýnek...
rubyl...» diýip, şol bir diýýän sözlerini dyngysyzlyk bilen gaýtalaýardy. Arasynda:
«Eýesini tapyň how şu puluň, ýogsam men gijelrine ýatyp bilemok, agşamam çirim
etmän çykdym...» diýip, türkmençeleýärdi. Ahyram meýletinçi dagystanlylaryň
içinden türki dilde gepleýäni tapyldy-da, ony Nawroskiniň ýanyna eltdi. Polkownik
oňa gözi düşenden tanady. Ylgap gelip gujaklady. «Spasibo bratok» diýip, gözüne
ýaş aýlady. Ony oturdyp çaý-nahar berjek boldy. Emma derden ýaňa öl-myžžyk
bolan ýagyrnysyndan ýük aýrylana dönen türkmen dyzynam epmedi. Iki elinem
daldaladyp yza tesip barşyna gapydan durman çykdy. Saklap duran soldatyň
elinden ýabysynyň jylawyny aldy. Atlandy.
– diýibem ýabysyny gamçylap zut
gitdi.
Tä, garasy ýitýänçä hemmeler onuň yzyndan haýran galmak bilen garap
durdular. Şol gije tä, ýerlerine geçip ýatýançalar soldatlaryň barysynyň gürrüňi şol
türkmen barada boldy.
Dogry, şol döwürde türkmenleriň arasynda-da gözboýagçylyk etjek
bolýanlary tapyldy. Ýagny, satyn alynman, gündelik hak töläp, wagtlaýynça
ulanylýan düýelerem bardy. Şertleşik boýunça bardy-geldi şol düýeleriň biri
öläýse, hökümet onuň eýesine bahasyny töläp bermelidi. Ana, birdenkä şol düýeler
yzly-yzyna «ölüp» başladylar. Eýeleri olary gije-girim äkidip bir ýerde
bukýardylar-da, «öldi» diýip, hökümet wekillerinden pul alýardylar. Bu ýagdaýyň
üsti açylansoň goşun ýolbaşçylary düýe eýelerinden ölen düýäniň guýrugyny
getirip görkezmekligi talap etdiler. Ýöne, bu-da oňyn netije bermedi. Düýe eýeleri
diri düýeleriniň guýrugyny kesip getirýärdiler-de, ofiserlere tabşyryp, bahasyny
jantaýlaryna urýardylar. Ala-böle kireýine alnan düýeleriň beýdip, yzly-yzyna
«ölüp» durmagynyň göz-görtele boljakdygyny bilselerem soňabaka Çekişlerden
uzak bolmadyk Esenguly obasynyň bazaryndan guýruk satyn alyp başladylar.
Başda ermeni aşpezleri düýe guýrugyndan ors baýarlary üçin üýtgeşik tagam
taýýarlaýandyrlar öýden Esengulylylar nämäniň nämedigine düşünenlerinden soň
guýrugynyň bahasyny ur-tut gymmatlatdylar. Elbetde, bu pirimiňem üsti açyldy.
Ýöne, bir bellemeli zat şolar ýaly hapa söwda baş goşanlary ýeke bir ors baýarlary
däl, türkmenleriň özlerem berk ýazgardylar. Aksakgallar ýygnanyşyp, aldap alan
77
pullaryny yzyna tabşyrmaga obadaşlaryny mejbur etdiler. Eýýämhaçan puluny
«üwemäge» ýetişenler bolsa, deregine düýelerini getirip tabşyrdylar. Guýruksyz
düýe getirenlerem boldy. Ýöne, tanapa iltäp tirkege goşara guýrugy ýokdugy
sebäpli olary barybir ýöriş wagty kerwene goşup bilmediler, ýa-da iň yzyna
tirkemeli boldular.
Çekişlerde bolup geçen şol wakalar bilen, Çatda, öz gözleriniň öňünde bolup
duran hadysalary deňeşdirmek bilen hatardaky esger Aleksandr Iwaşow,
türkmenler umuman alanyňda, dogruçyl, ynsaply, ynanjaň, hatda hilegärlik,
mekirlik edenlerinde-de iňňän sadalyk, gönümellik bilen edýän, ýüzüňe ýalandan
ýylgyrmany, güni üçin ýüzüňe öwmäni başarmaýan, günäsiniň üsti açylansoňam
özüni aklamak üçin jögüsiräp, bihaýalyk bilen nadarlyga ýüz urubermeýän mert
halk diýen netijä geldi. Şonuň üçinem, ol türkmenleriň medenýetsiz halk
bolandyklary üçin boýun egdiriljek bolunýandygy baradaky Çekişlerde edilen
jedelli gürrüňlere garaýşy büs-bütin üýtgedi. «Eýsemde bolsa sowatsyzlyk bilen
medeniýetsizlik, ylym bilen akyl bir zatmyka, diýip, öz-özüne sorag berdi.
Jogabynam özi berdi. «Bular ýaly ynsaply halka diňe çarwalygy ýa sowatsyzlygy
üçin medenýetsiz diýip bolmaz. Ynsap ýok ýerinde ylym hiç zat. Ynsapsyz
adamyň elindüki ylym islendik wagty sowuk ýaraga öwrülip biler. Ylym haýsydyr
bir adamyň ýa halkyň sowatlylyk derejesini kesgitläp biler, ýöne, onuň akyl we
medenýetlilik derejesini kesgitläp bilmez. Akyllylygyň we medenýetliligiň derejesi
sowat bilen däl-de, ynsap bilen kesgitlenýär. Çünki, ylym bilen akyl bir zat däl.
Akylly adam ylymsyz bolup biler», şunň ýaly-da ylymly adam akylsyz bolup biler.
Şu zatlary oýunda aýlap, Çat berkitmesini synlap duran soldat Aleksandr
Iwaşow şondan soň ýagdaý bilen ýakyndan tanyşmak üçin, keselhana tarap ugrady.
Emma ol ýere ýetip-ýetmänkä gabat gelen jarjagazdan geçjek wagty gözüniň gören
zatlary ony ylyili bilen ögäp, özüni çiňarkan zyňmaga mejbur etdi, çünki, jaryň içi
huruşlyk üçin öldürilen ululy-kiçili mallaryň iç goşlaryndan, arassalanmadyk kelleaýaklardan, süňk-saňklardan doludy. Şol nejasatlaryň üstünde «wag» berýän,
burny ýaşyl, ullakan gara siňekleriň aram-aram düşelgä baryp, soldatlar bilen bileje
naharlanyp gaýtýandyklaryny nazara alsaň, keselhana düşenleriň näme üçin
sagalyp gidibermeýändikleriniň sebäbi öz-özünden düşnükli bolup galýar.
Ögäp-ögäp halys ysgyndan düşen Iwaşow: «Ine saňa gerek bolsa
medenýetlilik» diýdi-de, özüni zordan berkitmä atdy. Barşy ýalam çadyryna
sümüldi. Çurkin bilen çaý gaýnadyp içdi. Gören nejasatlaryny göz öňünden
aýyrjak bolup, onuň bilen her hili ünsi sowujy mesaýy gürrüňler etdi. Emma
bolmady. Hapaçylyk göz öňünden-ä bir aýrylmady, üstesine myrtar ysy hem
beýnisiniň içinde iki ýana kowsarlap, ýüregini bulady durdy.
78
Üstesine çaýyňam weji ýok. Çaýnak wagty içine limonjagaz ýa başga bir
miwe kislotajygyny, gantjagaz atyp içseň-ä suwuň tagamy oňuşmazça däl, onda
suwuň ýerjimek ýakymsyz ysy agzyňa bildiribem duranok. Owurtlapjyk
içibermeli. Sowap başladygy welin, aňryň bäriňe geliberýär. Şeýle-de bolsa
soldatlar onsuz oňubilenoklar. Içýärler. Onda-da heziller edip, işdämenlik bilen
içýärler. Iwaşow bilen Çurkinem şolaryň biri. Onsoňam arasy bilen garaz çaý ýa
ýene bir zat içmeseň gürrüňçiligiň gyzygam bolanok.
Agşamyň düşmegi bilen salkynam düşdi. Lageriň içinde gaýda-gaýmalaşyk
başlandy. Esasanam dagystanlylaryň telärleriniň aşagyndan çykýan goh güýjedi.
Töwereginde ot ýandy. Oduň başynda tans edildi, aýdym aýdyldy. Ors
soldatlaryndanam olara goşulanlary boldy. Hatda Iwaşowam bir salym olary
daşlaryndan synlap gaýtdy. Gelibem ýatdy. Ýöne, rahat uklap bilmedi. Uzynly
gijäni agzyny tutup, ögäp geçirdi.
9. Ant.
Bellenen güni oba hanlarynyň hemmesi öz adamlary bilen entek
gurlupgutarylmadyk galanyň içine ýygnandylar. Gurbanmyrat işanyň aýdyşy ýaly
adamlaryň sany uçursyz köp boldy.
Han-begleriň, ekabyrlaryň topar tutup duran ýeri bolan Diňlidepäniň üstünde
yslamyň ýaşyl tugy dikildi. Halkam ýüzüni kybla tutup şol depäniň töweregine
ýarym halka görnüşinde aýlandy. Garabatyr, Jyýky batyr we beýleki ýaş batyrlar
depäniň eteginde, halkyň öň hatarynda han-begleriň golaýynda durlar. Ruhy
batyram öz ýigitleri bilen bir çetde dur. Aýal-gyzlar erkek adamlaryň daşyna
gaýma bolup gaýaldylar.
Şol gaýmanyň ortarasynda goçak keşdä meňzäp Enehakyda dur. Ol nazary
bilen märekäniň içinden Ahallyny gözleýär. Ýaş batyrlaryň arka tarapynda, öz
obadaşlarynyň arasynda duran Ahallynyňam nazary ony gözleýär. Ine-de iki göreç
sataşdy. Biri-birinden ep-esli aralykda duran iki göwräniň, ikisem bir demde
tisgindi. Oňa çenlem depäniň üstünden Berdimyrat hanyň:
─ Adamlar! – diýen ýakymly sesi eşidildi. Hemmeleriň ünsi şol tarapa
gönükdi. Gowur ýatdy. Han märekä täze hyruç bilen ýüzlendi.
─ Hemmäňiz bilýäňiz, dagyň içi bilen ýagy ýetip gelýä. Biziň öňümizde
şolar bilen uruşmalymy ýa boýun bolmalymy, diýen sowal dur. Şol sowal
ýaşulylaryň maslahatynda çözülmän galdy. Pikir ikä bölündi. Indi söz sizden.
Ýöne, geňeşe başlamazdan öň halka hakyda eşitdirmeklik makul bilindi. Şonuň
üçinem, şu ýere Hakyda mollany çagyrdyk. Bu topragyuň üstünde bizden öň
79
nämeler bolup geçipdir? Biz mundan öň nirelerde kül döküpdiris? Güýjüne,
kuwwatyna garamazdan üstümize sürnüp gelýän ýagy bilen jan dalaşyna girmäge,
şu topragy goramaga hakymyz barmy? Ýokmy? Borjumyz nähili? Duşmana taşlap
gaçyp gidiberer ýaly biziň başga ýurdumyz barmy? Şeýtmeklik bize uslypmy? Şu
topragyň üstünde ölmelem bolsa biz taýýar diýýänleriňki dogrumy ýa ýagy bilen
ylalaşalyň, ýurdy bereliň diýýänleriňki dogrumy. Ýa olaryň ikisiniňkem ters bolup
aralykda bir ýol barmy? Ine, şu zatlary Hakyda mollanyň berjek taryhy
teswirleriniň üsti bilen aýyl-saýyl etmegiňizi, ölçerip-döküp bir netijä gelmegiňizi
haýyş edýän... siz şuňa razymysyňyz?!...
─ Razy!!!..
─ Biz razy!..
─ Diňläliň!..
─ Hakyda mollany diňläliň!..
─ Şeýdeliň şony!..
Şondan soň ýüpek ýaly ýumşak, uzynak sakgaly şemalyň badyna ýaşyl
baýdak bilen ugurdaş ykjap duran, irimçek göwreli, duluklary süňklek, tegelegräk
ýüzli, saryýagyz börtmen gabaklarynyň üstüni büräp ýatan çal gaşlarynyň
aşagyndan käte bir görnüp gidýän küleräk, ümezli, ýadaw gözleri birsyhly alyslara
bakýan, tämiz hem jowur ak köýnek-balagynyň üstünden ýukajyk, gögümtil ýektaý
geýnen, başy ak selleli, segsen ýaşlaryndaky, Hakyda mollany iki goltugyndan
söýgetläp diýen ýaly tuguň astynda, iň bir görnükli ýerde, gyrmyzy, owadan haly
üzre ýumşak düşekçäniň üstünde oturtdylar. Gapdalynda bolsa, owazy
allaowarralara ýaň salýan, aýynyňky ýaly daýaw hem tagaşyksyz göwresi
ebeteýsiz görünýän, eli hemişe çopanlaryňky ýaly ujy egri, ýogyn, tommaý taýakly
gezýän, tutaç ýaly gaba gulaklarynyň içindäki tüýleri towlam-towlam çykyp duran,
agzy opurlan ojak ýaly, çepekli aýagynyň siňirdir-damarlary oklaw ýaly, üstesinede garagäz görünýän, Ahalyň iň güýçli jarçysy Garasähet jarçyny dik duruzdylar.
Ol Hakyda mollanyň öz halyna görä aýtjak sözlerini sesiniň ýetdiginden gygyryp
halka ýetirmelidi.
Hakyda molla öňi bilen doga okady. Özem howlukman, ýuwaşjadan okady.
Elini ýüzüne syldy. Ekabyrlaram şeýtdiler. Garasähet jarçam şeýtdi. Märeke-de
şony gaýtalady. Hakyda molla şondan soňam boýnuny sag tarapa gyşardyp,
hamala sanaýan ýaly, nazaryny köpçülige dikip, sessiz-üýnsiz kän oturdy. Ahyram
ysgynsyz, gyryljak sesi bilen:
─ Halaýyk! – diýdi. Onuň diýseň pessaý çykan sözüni Garasähet jarçy
özüniň surnaý dek ýiti sesi bilen şol demde halka ýetirdi. Şondan soň onuň
bokurdagyndan çykýa hakyda kyssasy söm-saýak bolup duran märekäniň edil, gök
gübürdän ýaly bolup geçdi-de, galanyň diwarlarynyň kemter ýerlerinden,
80
gädiklerinden zowwam çykyp, gaýrada Garagumuň güne goýdük bolan gerişlerine,
ilerde Köpetdagyň ýylçyr daşlardan bina bolan gatbar-gatbar gaýalaryna çabrady.
Janhowluna çar tarapa urunýan apy ýylan dek ol ýerdenem «hüwläp» göterildi-de,
birmeýdan asman gümmeziniň aşagynda köwsarlady. Soňam baryp arşyň gök
çüýşesine sanjyldy. Şol ýerde-de ol dört bölündi we her bölegi älemiň bir künjüne
tarap rowana boldy.
─ Ýandakdan pes, dagdan belent,
Boldy türkmeniň ahwaly
Aýak astynda oba-kent
Oldy türkmeniň düýp ýoly.
Bu goşgyny märeke bir gulaga öwrülip diňledi. Indi hakydany hamala
Hakyda molla däl-de, Garasähet jarçynyň özi aýdýan ýalydy. Ol eýýäm köpçüligi
özüne çekipdi.
─ Ine, şahyr Şeýdaýy mäne diýipdir? Ýogsa-da, ol näme üçin beýle diýipdir.
Munuň sebäbi, türkmeniň geçmişde görmedik güni ýok. Onuň ykbalynyň dag deý
ýokary göterilen döwürlerem bolupdyr, ýandak deý peselen pursatlaram bolupdyr.
Ýöne, ol hiç haçan şu topragy hiç kime bermändir. Hiç kime basgylatmandyr.
Şonuň üçinem müňlerçe ýyl öňe süýşüp seretseňem, şu toprak seniňkidir, eý,
jemagat! Şahasynyň köp bolşy ýaly, türkmeniň hakydasam köpdür. Her şahasy bir
hakydadyr. Her hakydasy bir şahadyr. Şol şahalar taryhyň gatlarynda bir-birine
gaty kän gezekler golaýlaşandyrlar, çatlyşandyrlar, şonça gezeklerem
aýrylyşandyrlar. Ýöne, hiç haçan köklerinden daşlaşan däldirler – Hakyda molla
hiç kim görmeýän hem bolsa sag eliniň süýem barmagynyň ujuny ýere dürtdi. –
Köküň bolsa ine, şu topragyň astyndadyr. Sen öz köküň üstünde duransyň.
Garagum çöli, Köpetdagyň güneý ýüzi, Hazar deňziniň Gün dogmuş tarapy,
Balkan degreleri, Ahal düzi, Türkmensähra, Margiana, Sarahs, Pendi, ŞeýhiJüneýit, Üstýurt, Maňgyşlak – bularyň bary seniň sallançagyňdyr. Amyderýa,
Murgap, Tejen derýasy, Etrek, Sumbar, Mäne çaýy-seniň akabalaryňdyr. Şu
topragyň her daban ýeri üçin, sen ata-babalaryň öňünde-de, indiki nesilleriň
öňünde-de jogapkärsiň. Ähli türki taýpalar seniň dar garynda depişen ganybir
garyndaşlaryňdyr. Ondanam aňryk ätleseň olar bilen «tur» bolup Turanda
tapyşarsyň. Ana, şol, gadymy Turan hem seniň şu günki mesgeniňdir.
Türküstandyr. Turan – bu turlaryň ýurydyr. Tur bolsa öküzdir, ýagny, oguzdyr.
Türkmen sözüniň, şol sanda türk sözüniňem asly turdyr. Turlaryň şasy Peşeň ogly
Tüňňi alp är külli türki halklarynyň, şol sanda seniňem ataňdyr. Köne kitaplarda,
hususan-da Ferdöwsiniň «Şanamasynda» onuň ady – Efrasyýapdyr. Bu barada
otparazçylyk dininiň mukaddes kitaby Awesta hem gürrüň berýär... – Garasähet
jarçy az-kem dymdy. Çünki, Hakyda molla özüni raslamak üçin diline aram berdi.
81
Ýöne, köp garaşdyrmady. – Tüňňi alp ärden soň seniň düýbüň, dabanyň-daýanjyň
Oguz handyr. Allatagalla Oguz hana ýalawaçlyk derejesini beripdir we ol hersi bir
ynanja – Aýa, Güne, Ýyldyza, Deňize, Daga, Göge uýup ýören dürli oguz
taýpalaryny bir Hudaýa – Gök taňra, ýagny, Asmana uýduryp yslamdanam,
isaýyçylykdanam, musaýyçylykdanam, butparazçylykdanam müňlerçe ýyl ozal bu
dünýä bir hudaýlylyk dinini getiripdir. – Hakyda molla gapdalynda duran daş
käseden bir owurt suw içdi. – Ondan bärde gylyjyna söýenip Salyr Gazan soltan
durandyr. Tüňňi alp ärden, Oguz handan soň seniň arkaň şoldur. Tüňňi aly är
umumy turlaryň, Oguz han umumy oguzlaryň aňyrsy bolsa, Salyr Gazan şu günki
türkmen adyny göterip ýören dagynyk, taýpalaryň aňyrsydyr. Ol mundan
takmynan müň ýyl çemesi ozal, oguzlaryň iň soňky üýşen ýerleri bolan Gazygurt,
Garajyk daglarynyň degrelerinde, Syr suwunyň aşak akymlarynda ýaşap geçendir.
Gorkut ata onuň weziridir, ýakyn maslahatçysydyr. Ol Salyr Gazandan öňem
Düýeli Kaýy, Ynal Ýawy han ýaly oguz şalaryna wezirlik eden ýaşulydyr. Ol
Salyr Gazan hakynda bize Dädem Gorkut» atly kitap galdyryp gidendir. Şol
hakyda görä, Salyr Gazan özüniň edermen oguz ýigitleri bilen şol wagtky ýaşap
ýören topragyny tabgaçlardan, gäwürlerden, bejenelerden gorandyr. Türk
kaganlygyndan soň dagan oguz taýpalaryny bir ýere jemlemek oguz döwletini
gaýtadan dikeltmek, üçin köp işler bitirilendir. Oguzlary yslam dinine salanam
şoldur. Gazan han gaýdyş edip, är meýdanyna seljuk soltanlary gelenden soý sen
ýene-de gadymy mekanyňa – Turana, ýagny, Türküstana dolanyp gelensiň.
Köneürgençde, Maryda, Sarahsda, Nusaýda, Abywertde Dehistan düzlüklerinde
azym-azym binalar, galalar, şäherler guransyň. – Hakyda ýene-de molla suw
owurtlady. Aýtjak sözlerini ýadyna saljak bolýan ýaly ýuwaşlyk bilen başyny
galdyrybam: ─ Gaznaly Mahmut şanyň ogly Mesgut şanyň sütemkär döwletini
dargadan seljuk ogullary Togrul begiň hem-de Çagryl begiň yzyna düşüp,
kowumdaş taýpalaryň köpüsi bilen Rum sary ylgap edensiň. Olardan galan