Ýere gaçan ýyldyzlar - 11

dökülip, iki obany talapdyrlar, parahat oturan ilaty zir-zöwran edip, derde ýarar
118
ýaly goş-golamlaryny, mal garalaryny, azyk-owkatlaryny ellerinden alypdyrlar.
Adamlaryň gaçany-gaçypdyr, gaçyp ýetişmediklerini bolsa gylyçdan geçiripdirler.
Gürrüň şu ýere ýetende, kazaklaryň käbirleri ýerlerinden turýardylar-da, gollaryny
saga-sola galgadyşyp: «p-p-a-as... «, «ka-ak...», «ta-ak...» diýşip oba ilatyny nähili
çapandyklaryny uly lezzet bilen suratlandyrýardylar. Käbirleri bolsa gaçyp
gidenleriňem yzlaryndan ýetip neneňsi kerçändiklerini aýdyp magtanýardylar.
Nawroskiniň özi bolsa şol ýerde ele salan iki müňe golaý düýesini kiçeňräk bir
otrýad bilen Hojagala ugradyp, özi galan atlylary bilen Gyzylarbada gaýdypdyr.
Emma, ilat eýýäm o ýerdenem göçen ekeni. Diňe garry-gurty, çaga-çuga, aýalabtat galypdyr. Polkownik şol ýerden Köpetdagyň kötel ýollaryny söküp yzyna,
Hojagala gaýdypdyr we gaýrat eden hökmünde ol ýerde az-kem dynç alyp, ertesi
irden, otrýadyň galan bölekleri bilen bilelikde esasy goşunyň ýygnanan ýeri bolan
Bendesene dolanyp gelipdir.
Bu gürrüňler Iwaşowyň ozalam başyndan sowlup gidibermeýän agyr hem
çözülmesi kyn bolan oý-pikirleriniň howsalasyny hasam artdyrdy. Köräp duran
körügini hasam kowsarlatdy...
Soldatlary nyzama çagyrýan surnaýyň sesi soldat Iwaşowy oý-aladalardan
aýňalmana mejbur etdi.
General Lomakin şol günüň özünde Lazarowyň hatyrasyna parad geçirdi.
Soň soldatlara doga okatdy. Ondan soň goşuny nyzama durzup, Ahal ülkesine
çozmak baradaky buýrugy okady. Şonda ol henize çenli hiç kime boýun egmedik
teke türkmenlerini Orsyýede tabyn edip, Hindistana, Owganystana geçjek söwda
ýolunyň asudalygyny üpjün etmekligi Hökümdar Imperatoryň hut özüniň höküm
edendigini aýtdy.
─ Geçen kampaniýa döwründe siziň bir bölegiňiz Anatoliýanyň
giňişliklerinde, beýlekileriňiz Çeçenistanda we Dagystanda deňi-taýy bolmadyk
edermenlik görkezdiňiz – diýip, ol soldatlaryň şatlykdan ýaňa uçganaklap duran
gözlerine seredip joşgunly gürledi. – Siziň şol hyzmatlaryňyza men gözli şaýat.
Şonuň üçinem, Merhemetli Hökümdarymyzyň ynamyny ödejekdigiňize-de, bu
sogap işde sizi Biribaryň goldajakdygyna-da ynanýan...
Soň ol tomsuň güni gyzgyn ülkede geçiriljek bolýan bu çäräniň ýeňil
bolmajakdygyny, ýöne, her bir soldatyň çydamlylygyna, sap ýürekliligine bil
baglaýandygyny mälim etdi. Guramaçylyk, harby, tehnika taýdan gowşak
bolsalaram, türkmenleriň iňňän batyr, edermen halkdygy, ýyndam atlarynyň
bardygy, duýdansyz durkaň peýda bolup, agyr zarbalar urýandyklaryny, birdenem
gürüm-jürüm bolýandyklaryny gizläbem durmady.
Dek-düýnüň özünde awangardyň Ahal hany Berdimyrat hanyň goşuny bilen
dar jülge-de çaknyşandygy, şonda Guşly batyryň duýdansyz ýerden çykyp iňňän
119
ökdelik bilen söweşendigi, goşuna başagaýlyk salandygy, birdenem barysynyň
garasar sürüsi ýaly göterilip gidendikleri baradaky habar bilenem general
soldatlary tanyşdyrdy. Şolar ýaly duýdansyz hereketlerini olaryň islendik pursatda
gaýtalap biljekdiklerini nygtamak bilen, her dem hüşgär bolmaklygy, şeýle hem
keselçiligiň öňüni almak üçin çig suw içmezligi, ulaglary aýawly saklamaklygy
tabşyrdy.
Gündiz sagat ikide awangardyň, üçde bolsa dragunlaryň, şeýle-de baş ştabyň
hem-de hut özüniň Gökdepä tarap ýola düşjekdigini aýdyp sözüni
tamamlandanam, oňa Dykma serdaryň ýolbaşçylygynda türkmen ilçileriniň
gelendiklerini habar berdiler.
13. Dykma serdar Lomakiniň ýanynda
Daýanykly boýuna gelşik berip duran gür sakgally, iki tarapdan inip, sakgaly
bilen bile aşaklygyna utgaşyp gidýän çalymtyl ygyş mutly, balkyldap duran
gözlerinden mähir nury seçelenip duran, elli sekiz ýaşly serdary general Lomakin
özi üçin dikilen gara öýde güler ýüz bilen garşylady.
─ Hoş gördük, hormatly serdar – diýip, ol gündogar däbi boýunça iki elinem
bilelikde uzadyp görüşdi. Öýüň ortasynda duran kiçeňräk, tegelek stoluň
başyndaky eplenýän, ýol oturgyçlarynyň birini myhmana golaý süýşürdi. – Oturyň!
– Myhman oňaýsyzlyk bilen oturansoň özem oturdy. Oýkajyrap oturgyjyny oňa
golaý süýşürdi. Terjimeçisi bolsa gerek, gapynyň agzynda garaşyp duran togalak
kelleli, giň maňlaýly, tegelek ýüzli, boýy ortadanam pesräk at üstünde uzak gezen
soldatlarda bolşy ýaly aýaklary abşarylyp duran dagystanlydygyny soraman
biläýmeli soldata «bäri gel», diýen manyda yşarat etdi. Soldat abşanaklap golaýyna
gelensoň, maňlaýynyň derini elýaglygy bilen süpürip oturşyna Dykma serdaryň
ýüzüne täzeden garady. – Men siz hakda köp eşitdim. Örän köp eşitdim. Ors
hökümedi bilen ylalaşykly ganaşyklar açmak ýaly ajaýyp pikirleriňiziň
bardygynam bilýän. Şonuň üçinem biz sizi hormatlaýas. Özümize dost saýýas.
Görüşenime bolsa örän şat. Maňa habar berişlerine görä siz biziň bilen gepleşik
geçirmäge gelipsiňiz. Aýdyberiň, men sizi diňleýän.
Soldat çalgyrt türki dilde terjime edenden soň Dykma serdar oturgyjyň
üstünde oýkanjyrady-da:
─Jenap baýar... – diýdi.
Terjimeçi oňa düzediş berdi.
─ Baýar däl, general. Jenap general.
─ Jenap ýanaral...
120
─ Ýanaral däl, general.
Gaharynyň gelendigini bildirmezlik üçin, Dykma serdar özüne zor salmaly
boldy.
─ Jenap gynyral...
Terjimeçiniňem sesi bu gezek öňküerine görä batlyrak çykdy.
─ Gynyral däl, general!
Lomakin: «azar berme» diýýän manyda terjimeçä tarap sag eliniň aýasyny
ýaýdy. Ýaýkalady. Soň eglip, sol aýasyny Dykma serdaryň egnine goýdy.
─ Nähili aýdanyňyzda amatly bolsa, şonuň ýaly aýdyberiň, hormatly serdar.
─ Biz siziň bilen gaýybana tanyş, jenap ýanaral-gynyral Lazar...
Terjimeçi ýene-de ara dümeli boldy.
─ Lazarow däl, Lomakin. General Lomakin.
Dykma serdar ilk-ä terjimeçiniň, soňam Lomakiniň ýüzüne soragly seretdi!
─ Siz näme, şo-ol, Çekişlerden maňa hat ýazan Lazar dälmi?
Lomakin başyny ýaýkady. Çokundy.
─ Jaýy jennetden bolsun, general Lazarew ýogaldy. Näme habaryňyz bolsa
maňa aýdyberiň, men şonuň ornuna. Şu goşunyň baştutany.
─ Be-e... Imany hemra bolsun, bendäniň... – Dykma serdar gysgajyk doga
okap elini ýüzüne syldy. Aslyýeti musulman bolansoň terjimeçem şeýtjek boldyda, generalyň sarsman oturanyny görüp goýbolsun etdi. Dykma serdar aýgytly
görnüşe girip pert-pert gürledi. – Maňa tabşyrylan zat şü, ýanaral-gynyral... – ýenede sözüniň bölünäýmeginden ätiýaç edýän ýaly ol çep gulagy bilen dilmaja tarap
diňşirgendi, ondan hiç hili zowal ýokdygyny bilibem sözüni dowam etdirdi. – Ahal
iliniň ýaşulylary şeýle karara geldiler: ýagny, ilat ors hökümedine birbada lükge
puly hem-de her ýyllyk salgydy siziň kesgitlän möçberiňizde tölemäge taýyn. –
Serdar azajyk aşak bakyp oturansoň, gözlerini tegeläp generalyň iki gözüniň içine
seretdi, sag eliniň süýem barmagynam ýere çommaltdy-da, kesgin gürledi. – Ýöne,
Ahala girmeli däl.
─ Hm-m... – diýip, eýýämhaçan ýaňkyja keýpinden nam-nyşan galmadyk
general çym-gyzyl bolan ýüzüni bir gapdala sowdy. Soňam zoraýakdan ýylgyrdy.
– Znaçit kontribusiýa... – Birdenem ýüzi açyldy-da, edil başdakysy ýaly alçaklyk
bilen, ýöne, mekirleç gürledi. – Salgydyň möçberini kesgitlemek üçin biz siziň
halkyňyzyň sanyňyz, oba, öý sanyny bilmeli. Ýogsa-da, siziň özüňiz bir bilýäňizmi
o zatlary?
─ Bilýäs, bilýäs, hemmesinem bilýäs. Hemmämizem bilýäs. Men özümem
bilýän. Gerek bolsa men ony ýatdanam aýdyp biljek – diýip, Dykma serdar
121
duşmanyň öňünde tutuş Ahalyň harby syryny açýandygyndan bihabar, sadalyk
bilen ýüregini döküp başlady – Ahalyň öý sany ýigrim iki müňdir, ilaty bolsa...
General:
─ Azajyk saklanyň... – diýdi-de, ýeňillik bilen ýerinden turdy. Öýüň
täriminden asylgy, mele gaýyşdan tikilen ýol planşetini alyp, içinden bir toplum
kagyz çykardy, barmaklary bilen gatlaryny dörjeledi. Ahyram birini sogrup aldyda, oňa uzak wagtlap seredip durdy. Soň ýene-de ýerinde goýdy. Özem gelip öňki
ýerinde oturdy. Gökje gözlerini ýyldyradyp ýylgyrdy. Aýasy bilen eňegini
sypalady. – Biziň maglumatlarymyza görä-hä Ahalda azyndan otuz-kyrk müň öýli
bolmaly.
─ Ýok, ýok, beýle däl, ol ýalňyş-ş... – Dykma serdar oturan ýerinde generala
tarap gobsundy. – Men öz ýurdumyň öý sanynam, adam sanynam gowy bilýän.
Haýsy obada näçe öýüň, näçe adamyň bardygyna çenli ýeke-ýeke sanabam biljek.
General «ýaz» diýen manyda dilmaja ümledi-de, özi Dykma serdara golaý
süýşdi. Dilmaç kagyz-galam alyp stoluň başynda ornaşdy. General serdara tarap
baş atdy.
─ Aýdyberiň.
─ Gyzylarbatda bäş ýüz öýli... – diýip, Dykma serdar barmaklaryny büküp
başlady. – Goç bilen Zawyň hersinde iki ýüz öýli, Gyzylçeşmede kyrk öýli,
Bamyda bäş ýarym ýüz öýli, Börmede müň öýli, Arçmanda dört ýüz öýli, Sünçe
bilen Mürçäniň hersinde iki ýüz öýli, Bäherdende iki ýarym ýüz öýli, Durunda üç
ýüz öýli, Garaganda üç ýüz öýli, Akdepede bir müň bir ýüz öýli, Ganjygyň,
Kümbetiň, Yzgandyň, Büzmeýiniň hersinde üç ýüz öýli, Herrikde ýüz öýli, Gypjak
bilen Gökjäniň däninim hersinde ýüz öýli, Köşi bilen Aşgabadyňam hersinde bir
ýüz öýli, Änewde bir müň bir ýüz öýli, Gäwersde kyrk öýli, Babadurmazda kyrk
öýli. Şu sanan obalarym berkitmeli, galaly obalar. Bulardan başga otuz bäş sany
galasyz obalarymyzam bar. Olaryň sany jemi bäş müň üç ýüz ýigrimi öýli. Her
öýde orta hasap bilen ýedi adam diýip çen tutsak, jenap ýanaral-gynaral, adam
sanymyz bir ýüz elli tört müň jana barabar bolýa. Bu magat hasap. Biz muny juda
takyk ýöredýäs. Salgydam däninim öý sanyna görä salýaňyzmy ýa adam başynamy
özüňiz göwrümiňize geňeşiň-de aýdyberiň. Ýa ýokary bilen gepleşip soň jogap
berjek diýseňizem ony aýdyň, biz garaşarys.
Ýetişibildiginden ýazyp oturan dilmaç bir zat sorajak boldumy, nämemi,
ýüzüni kagyzdan galdyrdy-da, serdara tarap barmagyny çomalrdy.
─ Hürmetli Tekma...
Lomakiniň egnindäki geň-enaýy mundirini synlap oturan Dykma serdar oňa
tarap nazarynam aýlamady. Gaşlaryny çytyp öýkeli gürledi.
─Meň adym Tekme däl, Dykma.
122
─ Ötüň, hürmetli Tykma.
─ Tykma-da däl, Dykma. Dykma serdar.
Dilmaç gyzaryp aşak bakdy. Çekinjeňlik bilen generalyň ýüzüne seretdi.
Bolan gürrüňi terjime edip berdi. General oňa dommarylyp garady-da, Dykma
serdara sorag berdi.
─ Hormatly serdar, sizi tutuş halk iberdimi ýa bu teklip diňe hanbegleriňkimi?
─ Dogrymy aýtsam bu teklip ekabyrlaryň maslahatynyňky. Ýöne, muňa
halkam garşy bolup durmaz. Öňlerine düşüp ýören adamlar bir zat diýse halk gaýra
gaýyşmaz. Onsaňam bu teklip bolaýmagy ahmal gandöküşikligiň öňüni alýar.
Halky gyrgynçylykdan halas edýär.
General öz berýän soraglaryndan lezzet alyp ugrady.
─ Uruş bolaýsa, gyrgynçylygyň esasan özlerinden boljakdygyna halk
düşündimi?
─ Düşündi, jenap gynaral-ýanaral.
─ Onda näme üçin ol soňky demine çenli söweşmek barada kasam içdi?
─ Bu ýerde öňräk boldy, jenap ýanaral-gynaral.Häzirki reklip blsa, şu günki
günüň ýagdaýyny göz öňüne tutýar..
─ Olar öz şertlerini bozup bilmezler ahyry.
Dykma serdar Orazmämmet hanyň sözlerini ulanmaly boldy.
─ Bu ýerde şert bozulanok. Urşa hajat galanok. Mesele ylalaşyk esasynda
parahatçylykly ýol bilen çözülýä.
─ Hm-m.. – General ýüzüni bir gyra sowdy. – Diýmek, siz-ä salgyt
töleýäňiz, bizem şu ýerden yzymyza dolanýas, şeýlemi?
─ Howwa, jenap gynaral. Gören gözleriň aýtmaklaryna görä, Gazawat
gyrgynçygyna-da ýomutlaryň salgyt tölemändikleri sebäp bolupdyr. Biz welin şoňa
taýýar.
─ A näme üçin başda gelmediňiz şeýle netijä?
─ Başda urşuň tarapdarlary köp boldy. Olaryň köpüsi ýaş batyrlardan
ybaratdy. Halkam olary goldady.
─ Halk ýene-de şolary goldasa näme?
─ Goldamaz. Sebäbi, ol indi ors goşunynyň güýçlidigine göz ýetirdi.
General ýaňsyly ýylgyrdy.
─ Düýnki, jülgedäki çaknyşykdan soňmy?
─ Şeý diýseňem boljak, ýanaral-gynyral. Ýöne, ýeke o-da däl...
123
─ Bilýäňizmi näme, hormatly serdar... – Lomakin oturan ýerinde arkan
gaýyşdy. Sag eliniň barmaklary bilen sol eliniň barmaklarynyň bogunlaryny
boşatdy. Soňam çynlakaý sypata girip ýerinden turdy. Ajymtyk ýylgyrdy. Dykma
serdary geňler galdyryp, Gurbanmyrat işanyň sözlerini gaýtalady. – Biz näme, şu
ýere siziň jübüňize göz dikip gelendiris öýdýäňizmi? Ýa sizi özümizden baý görüp
gelendiris öýdýäňizmi? – Ol uçursyz gaty gepläbermekden ätiýaç edýän ýaly ýaňy
bir bat alyp ugran sesini az-kem pessaýlatdy. – Aslyýetinde welin biz öz goňşy
döwletlerimiziň parahatçylykda ýaşamaklaryny isleýäris. Düşünýäňizmi? Tutuş
Türkistan biziň elimize geçdi. Kawkaz öňden bäri bize tabyn. Hazaraka ýomut
türkmenleri, Hywaly ýomutlar, gökleňler, ýemreliler, garadaşlylar, çowdurlar we
şol ýerde ýaşaýan beýleki ownuk türkmen taýpalary, Buhara emirliginiň
tabynlygyndaky ärsarylar, bary bize boýun boldy. Şu ikiortada ala-böle Ahal bilen
Marynyň somalyp galmajakdygyna aklyňyz çatanokmy? Onda siz harby syýasata
düşünmeýän ekeniňiz. Halkara syýasatyndan-a asylam başyňyz çykmaýan ekeni.
Şonuň üçinem, siwilizasiýanyň ösen döwri bolan şu günki günde-de siz orta
asyrlara mahsus alamançylyk bilen meşgul bolup ýörsüňiz. Maňa mälim bolşy
ýaly, siziň hut özüňizem ömrüňiziň köpüsini alamançylyk bilen geçirersiňiz.
Dykma serdaryň bar bady gaçdy. Çapyp barýarka ýüzüne urlan at ýaly
kürtdürdi. Sesi öýkeli çykdy.
─ Men alamançylyk etdim, ýöne, hemişe öwezalaman etdim.
─ Onam etmeli däl. Asla alaman etmeli däl.
─ Obamy talasalar, mallarymy olja, ogul-gyzlarymy ýesir edip alyp gitseler,
men gol gowşuryp oturyp bilmen ahyry.
General süýem barmagyny dik ýokary çommaltdy.
─ Ine, mesele-de hut şunda. Biz gelsek hiç kim size azar bermez. Hiç kim
gelip siziň obaňyzy çapmaz. Orsyýet ýaly uly döwlet arkaňyzda durka eýranlylar
size bakyp asgyrybam bilmezler. Netijede öwezalamanam gerek bolmaz. Ýaňky
teklibiňize dolanyp gelsek bolsa siz gijä galdyňyz. Ýöriş eýýäm başlandy. Buýruk
berildi. – General Dykma serdaryň alkymyna dykyldy. Ýüzüne çiňerildi.
Orazmämmet hanyň pikirini gaýtalady. – Salgydy welin barybir alarys.
Berseňizem alarys, bermeseňizem alarys. Hem-ä boýun egdireris, hemem salgyt
alarys. Şunuň hut şeýle boljagyny bilibem, bir akylly adam sizi şu ýere iberipdir.
Ýöne, kimem bolsa ýa-ha bizi pul bilen yza gaýtaryp bolmajakdygyna akly
çatmandyr, ýa-da wagt utmak isläpdir. Emma biz onuň ojagaz alyna gitmeris.
Ýekeje sagadam säginmeris.
Dykma serdaryň beýnisinde gyzylymtyl-sargylt ýyldyrym lowurdap gitdi.
Doly çuwal ýaly dykyz hem daýanykly göwresi elendi. Endamy sowady,
ýagyrnysynda, maňlaýynda sanjy ýaly maýdaja, sowuklaç hem sargylt der emele
124
geldi. Oňa çenlem hälki ýyldyrym serdaryň balkyldap duran owadan, gözlerinden
çykdy-da, süýnüp baryp generalyň gök gözleriniň garaçjyklaryna sanjyldy.
─ Bolýa. Men siziň sözleiňizi han-beglere ýetirerin. – Dykma serdar
siltenibräge-de ýerinden turdy. – Beýle hökmürowan bolýan bolsaňyz iň bolmanda
ülkä gan dökmän girmäniň aladasyny ediň. Sebäbi halkda ýarag ýok. Olaryň
köpüsinde hatda jonnuk gylyjam ýok.
─ Onda biziň öňümizden sowulsynlar. Ýa ýaragsyz urşup bolmaýandygyna
akyllary çatanokmyka?
─ Çatýa. Ýöne, olary size garşy durmana mejbur edýän zat Watan öňündäki
borç. Ar. Namys.
─ Onda özlerinden görsünler. Gury namys bilen ýurdy gorap
bolmaýandygyny bolsa basym görersiňiz.
─ Siz ýene-de bir gezek gaýrat ediň, gynaral-ýanaral.
─ Nädip?
─ Häzirki şerti kabul ediň. Salgyt bilen yzyňyza dolanyň. Ahaldan çykyň.
Soňam assa-ýuwaş özüňiziň duşman däldigiňizi subut ediň. Türkmen ýaýlaryndaky
goýun, düýe sürülerini talamagyňyzy, adamlary sütem etmegiňizi goýuň. Şu wagta
çenli eden dürli syýasatlaryňyzyň ýol almandygynyň sebäbi bolsa siz hazarýaka
ýomutlary aldadyňyz. Biz size dost, diýip, ellerinden mallaryny aldyňyz. Gara
öýlerini ýykyp-ýumrup uklaryny, tärimlerini oda ýakdyňyz. Kemsitdiňiz. Özüňizi
ýigrendirdiňiz. Şu gelşiňize-de siz olary talap gelýäňiz. Şonuň üçinem olar sizden
ýüz öwürdiler. Satan düýelerini yzyna aldylar. Siz biziň serhetlerimize giren
ýerleriňizde-de şeýtdiňiz. Gele-gelmäne Hojagala bilen Margyzyň aralygyndaky,
Bamydaky, Garaseňňerdäki mallary taladyňyz, saklawlaryny öldürdiňiz. Muny biz
şu ýere gelýärkäk ýolda, siziň sallatlaryňyzdan ölümiň öýünde sypan adamlaryň
hut öz agyzlaryndan eşitdik. Şol zatlary görüp, bilip otyrka Ahal ilaty sizi duzçörekli garşy almaz. Törüne goýbermez. – Dykma serdar uludan demini aldy. – Ir
döwür bolköýnek Yssolet geldi. Gowy geldi. Adam sypatynda geldi. Adamlar
bilen adamkärçilikli gepleşdi, gowy gatnaşyklar etdi. Men özümem onuň bilen
gowy gatnaşykda boldum. Dostlaşdym diýseňem boljak...
Lomakin kinaýaly gülümsiredi.
─ Kim, kim?
─ Yssolet.
General: «düşünmedim» diýen manyda terjimeçiniň ýüzüne seretdi.
Terçimeçi ony uzak garaşdyrmady.
─ Polkownik Stoletow bolaýmasa, Siziň Aly hezretleriňiz.
125
─ A-a-a... – Lomakin asgyrjak ýaly diň-gögüne garady-da, aýasy bilen
buduna şaplatdy. – Stoletow...
─ Howwa, howwa, Yssolet, Yssolet... Ol gowy adamdy. Ine, şolar ýaly
adamlar bilen biz gatnaşarys. Onda-da uly höwes bilen gatnaşarys. Dilem
tapyşarys. Ýöne, ine, ondan soň Margöz diýen bir bela geldi. Ol margöz diýseň
margöz ekeni. Baran ýerinde ot osurtdy. Sebäbi, onuň kellesinde: öňi bilen
türkmeniň gözüniň oduny almaly, diýen küý bar ekeni. Ol hatda garry-gurtularam
sylap goýmady. Ine, şolar ýalylar bilen welin, jenap ýanaral-gynaral hiç haçan
dostlaşybilmen. «Ýagşy söz ýylany hininden çykarar» diýipdirler. Gele-gelmäne
duluna eliňi uzadyberseň hiç kim seni myhman almaz. Ynama girýänçäm
sypaýyçylyk edeýin, soňam assa-ýuwaşdan güýjümi görkezibirin, diýseň o-da
bolmaz. Sebäbi, ýalan söz dona bürenýän däldir. Hälem bolsa giç däl, jenap
ýanaral-gynyral, goşuny yzyna gaýtaryň.
Serdar bolany bilenem bu çarwapisint, sähraýy kişiden beýle akylly-başly
gürrüňlere garaşmadyk bor-a çemeli, Lomakin geňirgenme bilen ilk-ä dilmajynyň
soňam myhmanynyň ýüzüne seretdi.
─ Goşun eýýäm ugrady, hormatly serdar. Gala bir zarbada alnar.
Bir ýakymsyzlygy süňňi syzan serdar generala elini bermän hoşlaşdy.
─ Olar ýaly bolsa maňa howlukmak gerek, jenap ýanaral-gynyral.
Adamlaryňyza aýdyň, bizi ugradaýsynlar.
General ýakymsyz ýylgyrdy.
─ Size howlukmagyň hajaty ýok, hormatly serdar. Siz biziň myhmanymyz
borsuňyz. Çaý içersiňiz, çörek iýersiňiz, dynç alarsyňyz. Ondan soň biziň bilen bile
gidersiňiz. Ýolugra siziň obaňyzyň üstünden geçeris. Gaýym galaňyz, howaly
jaýyňyz barmyşyn... – Lomakin köpmanyly ýylgyrdy. – Belki myhman alarsyňyz...
─ Siz barýançaňyzobalar boşap galar. Olar eýýämem boşandyrlar.
─ Däli gaçsa-da öýi gaçmaz diýipdirler, ine, siziň özüňiz bar ahyry.
─ Men size düşünmejek bolýan.
─ Howlukmaň, bu wagt düşünmeseňizem biraz soňrak düşünersiňiz.
─ Siz örän oýunçy adam ekeniňiz jenap ýanaral-gynyral. Emma meniň bu
ýere öz adamlarym bilen ilçi bolup gelendigimi unutmaň. Han-begler habara
garaşyp otyrlar. Egerde men wagtynda barmasam...
General myhmanynyň ýüzüne geleli bäri ilkinji gezek ulumsy garady.
─ Näme, wagtynda barmasaňyz yzyňyzdan gelerlermi? Goşun sürerlermi?
Goý, gelsinler, goý sürsünler. Biz olar üçinem üç-dört sany öý taýynlap goýduk.
─ Men ilçi. Meni saklamana siziň hakyňyz ýok.
─ Hakym bar.
126
─ Bu halkara düzgünlerine ters gelýär.
─ Gelse gelibersin.
─ Bu düzgün siziň döwletiňizde-de bardyr ahyry.
─ Bolsa bolubersin... – General terjimeçä serdary nirä eltmelidigini salgy
berdi-de, özi myhmanynyň ýüzüne-de seretmän beýlesine öwrüldi. – Börmede
duşuşarys. Gürrüňiň yzyny şol ýerde dowam etdireris.
Daş işikde garaşyp duran iki sany ýaragly soldat bilen terjimeçi Dykma
serdary lageriň ortarasynda gurlan daşy garawully gara öýe eltdiler. Ýaraglaryny
aldylar. Öýüň içinde öz adamlarynyňam ýaragsyz, sus oturandyklaryny görüp,
serdary öňküdenem beter ýakymsyz duýgy gurşap aldy. Bir zat soramak üçin
yzyna dönjek bolanda soldatlar onuň öňüni gabadylar, döşünden itdiler,
ýaraglaryny şakyrdadyp üstüne süründiler.
Bu, ilçileriň tussag edilendigini, adamzat döräli bäri dowam edip gelýän:
«Ilçä ölüm ýokdur», «Ilçi eldegrilmesizdir» diýen ýaly halkara mukaddes düzgüniň
gödeklik hem bihaýalyk bilen bozulandgyny aňladýardy.
14. Dykma serdar dönükmi?
Gurbanmyrat işan bilen Gulbatyr serdaryň gözleri ýolda galdy. Dykma
serdardan welin habar-hatyr ýok. Duşman bolsa obama-oba süýşüp, ýetip gelýär.
Olar eýýäm Bamydan geçip, Börmä golaýladylar.
Atlylary bilen ýoly garawullap ýören Garabatyrdan yzly-yzyna howsalaly
habarlar gelip gowuşýar. Käte bir gapdallaryndan çykyp sähelçe-de bolsa
eglenmeklerine sebäp bolýalar diýäýmeseň, goşuna gaty bir zyýan ýetirip
bilenoklar. Ruhy batyr çapar yzyna çapar ýollap, hälem bolsa duşmany giň
meýdanda garşylamaklygy, ähli goşunyň Garabatyryň garamagyna iberilmegini
soraýar. Käte Garabatyryň atlylaryna goşulyp, käte-de ýeke özi, az sanly atlylary
bilen duşmany birsyhly biynjalyk edip gelýär.
Birdenem Garabatyryň adamlary tarapyndan oňa: «Dykma serdar duşmanyň
tarapyna geçipdir, ilçi bolup gidipdir-de, dolanyp gelmändir» diýen habar gelip
gowuşdy. Bu habar şol bir wagtyň özünde Gurbanmyrat işana hem baryp ýetdi. Ol
Gulbatyr serdar bilen maslahatlaşyp, Garabatyry Börmä çagyrdy. Garabatyr Jyýky
batyram ýanyna alyp geldi. Gürrüň turuwbaşdan Dykma serdar we onuň ýany bilen
giden adamlar barada boldy.
─ Men öň aýdypdym-a! Biz aýtdyg-a! Şoňa ynanmaly däl diýdig-ä – diýip,
Jyýky batyr iç işikde oturan ýerinden Gurbanmyrat işana tarap barmagyny
127
çommaltdy. – Sopy hanam eýdip-beýdip yrandyr-da, barşy ýaly göni geçendir
şolaryň tarapyna.
Garabatyr aşak bakyp oturşyna pert-pert gürledi.
─ Eger şeýle bolsa ol indi biziň ähli syrymyzy duşmana äşgär eder. Gowşak
taraplarymyzy salgy berer. Şoň üçinem, etjek hereketlerimiziň ülňüsini
üýtgetmegimiz gerek.
Gulbatyr serdar bar zada özi günäkär ýaly daýaw göwresini yranjyradyp
tutuksy gepledi.
─ «Ýumşa giden oglanyň eglenenini dile» diýipdirler, Garabatyr. Belki bir
oňyn sebäp bilen eglenýändir.
Garabatyr kejigip başlady.
─ Birinjiden-ä ol oglan däl, serdar aga. Uly iliň öňüne düşüp ýören uly
adam. Ikinjidenem eglenerini diläp ýaly ol goňşy öýe elek getirmäne gidenok, ilçi
bolup gitdi. Ilçi diýeniňem aýak üstünden, habaryny berer, ýagşu-ýaman jogabyny
alybam gaýdar. Atasy öýüne baran heleý ýaly güberilip ýatmaz, munça wagtlap.
Onsoňam ol biziň eşidişimize görä goşun bilen bile gelýä. Ýolbelet bolup gelýä.
Ýanaralyň ýakyn maslahatçysy bolup gelýä...
─Edil beýle däldir-laý... ─ diýip, Gulbatyr serdar ýaraly ýoplbars ýaly
arlady. ─ Bu ýerde bir düşünişezlik bardyr. Ýogsam-da bolsa olaryň birinden-biri
bir gelmel-ä.
Tirseklerini dyzyna diräp, duw-ak bolan ýüzüni aşak salyp oturan
Gurbanmyrat işan şol terzini bozman, ýöne Garabatyra degişli edip, ýuwaşja
gürledi.
─ Alan maglumatlaryňyz takykmy özi?
─ Takyk, tagsyr, takyk. Onuň goşun bilen gelýänini biziň ýigitlerimiz
gapdaldan çozanlarynda gözleri bilen görüpdirler. Özem hut, ulular bilen bir
hatarda ýöreýärmişin. Daşyndan seredeniňde olara her dürli maslahatlar berýäne
meňzeýärmişin.
Gurbanmyrat işan etegine ot düşen ýaly ýerinden zöwwe turdy-da, iki ýana
elewräp başlady.
─ Eýle bolsa haýal etmän ugralyň adamlar. Bu ýerde oňa garaşyp wagt
ýitirmäliň.
Üstümizi
basdyraýmalyň.
Gürrüňiň
galanyny
Gökdepä
baranymyzdansoň hemmeler bilen bilelikde ederis. – Ol iki gün bäri atasynyň
ornunda durup, özlerini myhmanlap ýören Akberdi hany ýanyna çagyrdy. –
Adamlaňňa aýt, duşman ýetip gelýä, diý. Häziriň özünde öýleriňizi söküň-de,
Gökdepe tarap ýola düşüň, diý.
Akberdi han sypaýyçylykly gürledi.
128
─ Kakam gelsin-ä işan aga. Oňa garaşalyň-a.
Gurbanmyrat işandan öň Garabatyr gürledi. Onuň sesi gazaply çykdy.
─ Kakaň indi gelmez! Sen gowusy aýdylanyny et-de, adamlaňňy ýola sal.
Akberdi hanam ondan kem oturmady.
─ Sen maňa azm urma, Garabatyr. Haýbatyňam bar-da, öz atlylaryňa at! Öz
galamyzyň ykbalyny biz özümiz çözeris.
─ Ykbal bu wagt hemmäňki bilelikde çözülýä, Akberdi – diýip,
Gurbanmyrat işan ara goşuldy. – Köpçüligiň karary şeýle: hemmeler gala
ýygnanmaly. Kakaň gelse-de, gelmese-de adamlaňňy gala elt. Özüňem howluk.
Biz size Gökdepede garaşarys.
Akberdi Gurbanmyrat işanyň hatyrasyna gaharyny ýuwdup sypaýy gürledi.
─ Bor işan aga.
Gurbanmyrat işan hemmeden öň öýden çykdy. Baryp atyna mündi. Entek
ugramanka Garabatyra ýüzlendi:
─ Ýola gözegçilik eder ýaly ýigitleriňi Jyýky batyr bilen, mynda goý-da,
özüň biziň bilen ýör. Ýanyňa bäş-on atlydan köp alma.
Hoş söz berenden soň ol Akberdi hana artykmaç bir zat aýtjagam bolmadyda, atyny debsiläp ugraberdi. Hemmelerem onuň yzyna düşdüler. Jyýky batyra
goşuna tarap ugradyp, Garabatyram nökerleri bilen olaryň yzlaryna eýerdi. Ýöne,
esli ýere barýançalar mahal-mahal at başyny çekip yzyna gaňryldy gitdi oturdy.
Gurbanmyrat işana «bor» diýenem bolsa ol Akberdi hanyň buýrugy ýerine
ýetirjekdigine ynanmady, ynjalmady. Umuman şonda ary köýen ýaly, öz ýanyndan
birsyhly gyjyndy gitdi oturdy. Birdenem ýigitlerine «dönüň» diýen manyda yşarat
etdi-de, at başyny yza öwürdi. Başga hiç kime, hiç zat diýmän, garasy çala
görünýän Börmä tarap at goýdy. Nökerlerem onuň yzyna düşdüler. Hä diýmänem
ol ýere bardylar. Akberdi hanyň işiginde at bökdürip durşuna Garabatyr:
─ Akberdi! Çyk! – diýip, gazaply gygyrdy. Akberdi hanyň kakasyna meňzäp
duran dolmuş, ter gara gyrçuw saklgal bilen jäheklenen garaýagyz ýüzüne gözi
düşendenem agzyndan ak köpük saçyp azgyrylmana başlady. – Sen näme üçin
aýdylanyna amal edenok? Näme üçin adamlaňňy henizem gala süreňok? Näme
üçin öýleriňiz sökülmändir?
Şol wagt Dykma serdaryň beýleki ogly Hanberdi hanam bir ýerden at
derledip ýetip geldi. Akberdi bilen Gara batyryň ýüzüne taýly gezek seretdi.
─ Näm boldy? Dawaňyz näme?
Garabatyr atyny debsiläp onuňam üstüne süründi.
─ Siz näme üçin şu çaka çenli göçeňzok?
─ Akberdi aýdandyr-a size. Biz kakam gelýänçä göçmeýäs.
129
─ Kakaň gelýä, ýöne, ors bilen bile gelýä. – Garabatyr atyny çarpaýa
galdyrdy. – Ýa şonda-da garaşjak ýatjakmysyňyz?
─ Ors däl, hyrs bilen gelýänem bolsa biz garaşjak şoňa.
Garabatyr ýigitlerine elini bulap goýberdi. Olar ikiden-üçden bölünişip,
obanyň içine ýaýradylar.Baryp gylyçlary bilen öýleriň keçelerini paralaşdyrmaga,
uklaryny, tärimlerini döwüşdirmäge başladylar. Mal-garalary gazyklaryndan
boşatdylar. Adamlary gyssadylar, oglan-uşaklary ata basgylatdylar, kowaladylar.
─ Derrew ýola düşüň!
─ Ugraň!
─ Ýene-de azajyk eglenseňiz orslara goýman özümiz gyrarys.
─ Boluň, boluň!.. – diýip, haýbat atdylar. Hatda aýallara, garrylara çenli
gyssadylar, üstlerine süründiler. Garşylyk görkezenleri gamçy bilen urdular. Paýyş
sözler aýtdylar.
Obanyň içinde başagaýlyk döredi, gyk-bak köpeldi. Daşyndan seredeniňde
ýagy çozana meňzedi.
Bu ýagdaýy görüp, Hanberdi atynyň jylawyny şolara tarap öwürdi. Akberdi
hanam öýüne girdi-de, göz açyp ýumasy salymyň içinde eli ýalaňaç gylyçly tasap
çykdy. Häliden bäri öýüniň gapdalynda horguryp tanapyna towsup duran atyna
ýalaňaçlygyna böküp mündi. Ýigitleri bilen obany gyran-jyran edip ýören,
Garabatyry nazarlap atynyň böwrüne depdi. Barşy ýalam sen-men ýok, egri
gylyjyny aýlap saldy. Garabatyr yzyndan abanýan howpy ýeňsesi bilen syzan ýaly
oturan ýerinde kak kimin towlandy-da, gylyjyň öňünden ussatlyk bilen bir tarapa
sowuldy. Akberdiniň salan gylyjy onuň çep kebzesinden üç barmak ýaly sowa
geçdi-de, kümüş eýeriň yzky gaşyna «jalkyldap» degdi. Garabatyr atynyň başyny
yza öwrüp, üzeňňä galaga-da, gylyjyny Akberdi hanyň bereketli ýüzi kessir
salgady. Akberdi hanyň gylyjam ýyldyrym çakan ýaly «lowurdap» gitdi-de,
eýesiniň ýazzy maňlaýyny nazarlap gelýän ýiti tygy bir gapdala kakyp goýberdi.
Bularyň jan dalaşyna girenini görüp, ýigitleriň başynda gamçy oýnadyp ýören
Hanberdi bäriligine gaýtdy. Oňa gözi düşenden Akberdi han:
─ Hanberdi! Gelme! Goşulma! Golaýlaýma! – diýip, öçli ýaly gygyrdy. –
Men özüm hötdesinden gelerin!..
Garabatyryň iki gözünden ýalyn çykdy.
─ Degme gelsin! Goý, gelsin! Olam gelsin senem gel! Kakaňam gelsin!
Üçüňizem öňüme salyp gala eltmesem hasabam däl.
Edil şol wagtam eli tüpeňli, ak köýnek-balakly, ýele ykjap duran sakgalam,
murtam, hatda gaşlaryna çenli ak, çal başy açyk, aýagy ýalaňaç, ýaşy bir çene
130
baran goja kişi görden çykan ýaly bolup bir ýerden peýda boldy-da, böküp orta
düşdi, elindäki tüpeňini galgadyp, ulyili bilen gygyrmana başlady.
─ Aha-aw, bidöwletler! Häý, pederne nälet getirenler! Aý, enesi
ýalamadyklar! Duşman bilen döwüşere her bir adam hasaplyka siz näme, biribiriňizi gyryp gutarjak bolýaňyzmy? Taşlaň ýaragyňyzy. – Ol elindäki tüpeňini
gezek-gezegine urşup ýörenlere tarap gezedi. – Bolmasa-da ine, ikiňiziňem
böwrüňizi özüm garaldýan...
─ Gurban aga aýryl! Çyk ortadan!.. – diýip, hernäçe dyzasa-da, Akberdi han
tutuş obanyň ýaşulysy hökmünde sylanýan hatda öz kakasy tarapyndanam
hormatlanýan gojanyň sözünden çykyp bilmedi. Hüjüm etmesini goýdy. Garabatyr
welin goja barmysyňam diýmedi. Gaýtam Akberdi hanyň haýal-ýagallyga