Ýere gaçan ýyldyzlar - 08

kowumlaryňam köpüsi Çingiz hanyň zulmundan gaçyp şol ýerlere aşandyrlar.
Ýurduny mongollara taşlap ümdüzine gaçan towşanýürek Muhammet şanyň ogly,
Horezmiň iň soňky soltany Jelaleddin özüniň edermen ýigitler bilen, tagtlaryndan
taýdyrylyp, köşklerinden kowulanlaryndan soňam duşmana boýun bolman, ençeme
ýyllap basybalyjylar bilen gaça uruş edip gezendir. Şol gerçegiň wepadyndan soň
şu toprak solansyz galandyr. Asly bir bolan türki taýpalar biri-birlerinden jyda
düşüp, başga-başga halkyýetlere öwrülendirler. Senem şolaryň birisiň. Ýüregiň
bilen aglasaň olar bu gün seniň sesiňe ses goşarlar. Kömege gelerler. Seniň bu
günki iň uly betbagtçylygyň bolsa, bir bitewi döwlet gurubilmän heriň bir derede
elewräp ýörenligiňdir. Hut şonuň üçinem sen ejiz towşansyň we öňýeten aç böri
seni tutup iýjekdir. Başyňy gemirjeldir. Ak patyşa-da seni ýeke, ejiz görüp
gelýändir. Dagynyklygyňdan peýdalanýandyr. ─ Hakyda molla uludan demini
82
aldy. Sag eliniň aýasyny ýüregine goýup ýüzüni çytdy. – Her niçik hem bolsa öz
topragyňy goramaga ygtyýarlysyň, ýöne, ýagdaýa görä bolmana-da hakyň bardyr.
Edil topragy goraýşyň ýaly, bala-çagalaryňam, aýal-ebtatlaryňam bela-beterlerden,
ýerliksiz ýitgilerden goramalysyň, duşmanyň gözüne towşan deý ejiz görünýän
hem bolsaň, seniň aslyň gurtdur, onda-da çöl gurdudyr. Boz gurdyr. Boz gurt hiç
haçan, hiç kime boýun bolýan däldir. Boýun bolan güni onuň gurtlugy
gutarýandyr. Şondan soň onuň syňragyndan sim geçirseňem sesini çykarýan
däldir... – Hakyda molla: «Men-ä indi sözümi tamamlaýjak» diýýän manyda,
röwşeni öňküsindenem öçeňkirlän gözlerini ekabyrlara dikdi. Berdimyrat handyr
Gurbanmyrat işan dagy onuň ýadandygyny aňdylar we gol gowşuryp duruşlaryna
makullaýjylyk bilen baş atdylar. Hakyda molla ähli güýjüni jemläp iň soňky
sözlerini aýtdy. – Men saňa hakydany gürrüň berdim, jemagat, kimligiňi aýtdym.
Aslyňy salgy berdim. Çözgüdini özüň tap. Men ýol salgy berip bilemok. Men
hakyda. Men bolan işi bilýän, boljak işi bilemok.
Hakyda molla dymdy. Häliden bäri bir gulaga öwrülip duran mähelle
kiçeňräk kölçe deý adaja tolkun atdy. Onda-munda gümür-ýamyr eşidildi. Ýöne,
gowur, şowhun bolmady. Ýaşyl tuguň pasyrdysy welin häliden bäri Hakyda
mollanyň sözüni tamamlaryna garaşyp duran ýaly gitdigiçe güýçlendi.
Berdimyrat han bir ädim öňe çykdy. Donunyň syýlaryny, tirme guşagynyň
ujuny şemala galgadyp durşuna batly ses bilen halaýyga ýüzlendi.
Eşitdiňizmi, adamlar?
Eşitdik, eşitdik!..
i-türkmen hakydasyny diňlediňiz.
Bolaýmagy mümkin bolan urşuň ors-teke urşy boljakdygyna görä, biz ýaşulylar
bilen maslahatlaşyp şu ýerde size aýratynlykda teke hakydasyny eşitdirmekligi
hem. Ýöne... – Ol Hakyda molla tarap ynjyly seretdi. – Ýöne, sözüni dowam
etdirden molla aganyň ýagdaýy pesräk. Ýarawsyz... Şonuň üçinem ony indiki
gezekleriň birine goýmaly boljak.
Hakyda molla ysgynsyz nazaryny Berdimyrat hana tarap aýlady. Nazary
onuň nazaryna kaklyşandanam bir goluny galdyryp «bäri gel» diýen manyda yşarat
etdi. Ýaş han iki bökende onuň ýanyna geldi. Dik duran ýerinden ýaşula tarap
egildi. Kellesini bir tarapa gyşardyp gulagyny onuň agzyna golaýlatdy. Molla bir
zatlar diýendenem:
-ä bolaýdy asyl – diýdi-de, öňküsindenem çalasynlyk bilen atylyp
öňe çykdy. Begenjinden ýaňa iki aýagynyň üstünde bökejekläp durşuna:
─ Adamlar! Molla aga sözüni dowam etdirmek ygtyýaryny agtygy Enehakyda
berýär.
83
Şondan soň ol gyzlaryň arasynda uýaljyrap duran Enehakydadan atasynyň
ýanyna gelmekligi haýyş etdi.
Bu çagyryş Enehakyda üçin örän duýdansyz boldy. Dogry, Hakyda mola oňa
bu işi iru-giç tabşyrmalydy. Ýöne, bu gün o barada gepleşilmändi. Şeýle-de bolsa
han adamy irikgä edip durmazlyk üçin gyzlaryň arasyndan sogruldy-da, eda bilen
assa ýöräp Diňlidepä çykdy. Ekabyrlaryň öňünden geçip barşyna dodaklaryny
çalaja gymyldadyp salam berdi. Atasynyň ýanyna baryp aşak çökdi. Pyşyrdady:
Ata, näme diýeýin? Näme aýdaýyn? Nemeden başlaýyn?
Hakyda molla öňürti gyzyna pata berdi. Ak ýol arzuw etdi. Soň onuň
maňlaýyndan öpdi.
rt bähbitli işdir. Heranhaçan sen meniň ýokdugymy bildirmeli dälsiň. Özüňem gürlän wagtyň köpçülige
seretmezlige çalyş.
Ilkinji gezek halkyň öňüne çykyşy bolansoň, gyz atasy «tolgunma» diýip
hernäçe sargasa-da tolgunman durup bilmedi. Çünki tutuş Ahal ili onuň sözüne
garaşyp durdy. Oňa çenlem Garasähet jarçy geldi-de, düýäniňki ýaly iri hem sary
dişlerini somaldyp, gulaç ýaly gyp-gyzyl dilini sallap durşuna:
─ diýdi.
Bu söz gyzyň göwresine gurp berdi. Kuwwatlandyrdy. Ýüregini joşdurdy.
Özüniň şeýle jogapkärli hem ýurt bähbitli işiň tabşyrylandgy üçin şol pursat ol
özüni bagtyýar saýdy. Boýdaşlarynyň özüne tarap boýunlaryny süýndirişip
seredýändiklerini görüp hasam ekezlendi.
boýunça-da şu topragy goramaga seniň hakyň bardyr,
hormatly halaýyk – diýip, ol ýuwaşja seslendi. Şol wagtam dik-depesinde
Garasähet jarçynyň ýogyn hem jaýryk-jaýryk bolup çykýan güýçli sesi ýaňlandy.
Şondan soň ol tä sözüniň soňuna çenli säginmezligi ýüregine düwdi. – Ýaýylyp
ýatan giň sähra ýaýran türkmen halkynyň bir şahasy bolmak bilen seňňem köküň
owalebetden bäri şu topraga baglydyr. Sen hakda hakyda şeýle diýýär:
Gökdere, Çagyldyr tekäniň jaýy,
Oýukly sopuda köp gezer baýy.
Torgaýyň çömmegi, Süntüň süýrüsi,
Bezirgen jülgesi, ýeriň niresi.
Çardagly Çandybil – Kämil ýaýlasy,
Balkan dag, Garagum sansyz galasy.
Bular seniň kül döken ýerleriňdir. Ýöne, hemmesi däldir. Bir mahallar sen
bu gyzgyn çölüň içinde Horezmi Eýrandan goraýan gaýym gala bolupdyň. Ýöne,
84
garşysyna baş göterendigiň üçin Demir agsak seni mundan dört ýüz ýyl ozal öz
ýurduňdan aýryp Çyn-Maçyn serhetlerine tarap – Taklamekan atly düňle çöle
sürgün edipdi. Şol ýerde sen iki asyrlap asly mekanyňdan aýry ýaşadyň. Ýöne,
ýadyňdan çykarmadyň. Mundan ýüz elli ýyl öň Keýmir atamyz seni ýene-de şu
ýere alyp geldi. Şondan soň sen Tejen, Üçburç, Ýolbarsly sebitlerinde, Köpetdagyň
eteklerinde, Damla, Ýerbent, Kyrkguýy, Mamur, Garryçyrla, Kürtüş guýularynyň
töwereklerinde suwladyň, ondanam tä, Balkan daglaryna çenli bolan aralyklara
ýaýradyň. Keýmir soltandan soň ýaşulylyk Annasähet wekile, ondanam Myrat
serdara geçdi. Myrat serdar mundan altmyş ýyl ozal ýogaldy. Şondan soň tä
Nurberdi hana çenli, otuz ýyllap sende belli bir baş bolmady. Telim ýyl bärem
Nurberdi han başlyklaýyn Mary hanlygy bilen birigip bir hanlyga öwrüldiň,
döwletlilige tarap gadam goýduň. Bu örün aýgytly ädimdir. Ine, indem seniň
öňüňde uly synag dur. Ony sen nähili garşy aljakdygyňy özüň çöz!...
Enehakyda sözüni tamam etdi. Ýeriden turdy. «Gidibereýinmi» diýen
manydaky soragly nazaryny ýeň astyndan Berdimyrat hana dikdi. Han oňa
düşündi. «Ötägit, jigim», diýen manyda o-da başyny atdy. Hakyda molla
agtygynyň elini iki aýasynyň arasyna salyp: «Berekella gyzym, senden tamamam
şeýledi, bar indi gidiber, galanyny öýde gürleşeris, – diýdi.
Enehakyda muňa diýseň begendi. Özüni hoşwagt, bagtyýar duýdy.
Diňlidepeden aşak düşende ol ýerläp uçup barýan gök kepderä meňzedi.
Bokurdagy gyrylara gelen Garasähet jarçam Enehakyda gidenden soň her
ýerden bir basyp, taýagynyň ujy bilen ýeri dürtgiläp bir gyra çekildi. Kerimberdi
işan bilen Gurbanmyrat işan ikisi özara hümürdeşdiler. Gyssagara bir zatlary
maslahatlaşdylar. Gönübek bir gyra çekildi-de, çilimine ňapyşdy. Bir ýerden bir eli
dutarly, beýleki eli bilenem howany sermeläp Ahalyň atly bagşylarynyň biri Kör
kepele geldi. Elinden tutup onam Diňlidepä çykardylar. Ekabyrlaryň ýanyna
eltdiler. Berdimyrat han ony eltip Hakyda mollanyň ýanynda oturtdy. Öňki duran
ýerine gelibem märekä ýüzlendi.
Uruşmalymy ýa ýok? Siz nähili çözgüde gelseňiz şol hem bolar! Sebäbi, maslahat
köpçüligiň gelen netijesine tabyn bolmaklygy karar etdi.
Garabatyr bilen egin deňläp duran Jyýky batyr gylyjyny bulaýlap çasly
gygyrdy.
Şondan soň Berdimyrat han orslar bilen ylalaşyga gelmek barada hem
pikiriň bardygyny märekä mälim etdi.
Muhammet şa
ýaly masgaraçylykly suratda giresimiz gelenok! Biziňemöz ata-babalarymyz ýaly
ýurdy ine, şu egri gylyç bilen gorasymyz gelňü.
85
Jyýky batyryň töweregini gallaşyp duran ýigitleriň barysy birden seslendi.
Kim ylalaşyga gelmeli diýýän bolsa ýurtdan çykaryp kowmak gerek!
göz edip asmaly.
Berdimyrat han ýüzüni aýgytly sypata getirip sag goluny galdyrdy.
öz sözlerini aýtsynlar.
Jyýky batyr dogumyna bäs gelip bilmän, iki ädim öňe süýşdi-de märekä
gazaply garady.
─ Han dogry aýdýar, adamlar! Siziň öz sözüňizi aýtmagyňyz gerek. Ýöne,
öňürti meniň ylalaşyga gelmek baradaky pikire aýdyňlyk girizesim gelýä. Şol
pikiri öňe sürýän adamlar, belki özüňizem bilýänsiňiz, orslar bilen öňdenem dost.
Şonuň üçinem, olaryň ýitirýän zatlary ýok. Ýeňsegem, ýeňilsegem, uruşsagam,
uruşmasamam olaryň ýene-de şol, öňki hanlyklary, öňki beglikleri bolar. Yslamy
araga, şeraba satjaklaram, orslar bilen oturyp doňuz etini iýjeklerem, öz halkyny
olar bilen bilelikde ezjeklerem şolardyr. Biziň welin hiç kime-de gul bolasymyz
gelenok. Biz erkana halk! Erkanalygymyza-da galasymyz gelýä. Siz maňa dogry
düşündiňizmi adamlar!..
ýdýaň, Jyýky batyr!
Garabatyr Jyýky batyry bir çete çekdi-de, bir elini galdyryp märekä
ýüzlendi.
Bu gezek şowhun märekäniň içinden çykdy. Jyýky batyryň hyjuwly
sözlerinden ýaňa kalplary heýjana gelen köpçülik joşgunly gygyrdy.
pikirimizem şol! Uruşmaly!
Garabatyr bilen Jyýky batyryň arkasynda höwre gelen at ňaly horguryp
duran burny örküçli, nazarynyň şol örküje büdreýändigi üçin birine seretjek
bolanda ýüzüni düýbünden ters tarap sowup, örküç üzre gyýalap, gözlerini agdardüňder edip garaýan ýokarky dişleri öňe çykyp, aşagy dodagyny basyp duran,
sähelçe gymylda-sa buýralary seçelenip gidýän tegelegräk, gara telpekli, ak ezýaka
86
köýneginiň üstünden täp-täzeje gyrmyzy don geýen, gödeňsi, ullakan elleriniň arka
ýüzi goşa siňňilli Garly gaýşak atly bir ýigit ätmerläp öňe çykdy-da, endigine görä
gaýşarylybraga-da, ekabyrlara tarap barmagyny çommaltdy.
meseläni bir, bir ýüzli edeliňle-how, adamlar...
– diýende erniniň sag tarapy ep-esli aşak gaýtdy. Agzyndan tüýkülik syçrady.
Jyýky batyr maňlaýyna ýelmeşen tüýkülik syçryntgylaryny ýeňi bilen süpüryp
durşuna: «Häziiräk bolsana how», diýýän manyda oňa tarap alarylyp seretdi. Garly
gaýşak welin oňa ünsem bermedi. Gitdigiçe-de gyzdy. – Olar asla ýeke-de
däldirler. Başga-da ýaranlary bardyr. Şonuň üçinem uruş wagty içalylyk edip
ýeňişe päsgel bermezleri ýaly, şolaryň baryny şu wagtdan jezalandyrmak gerek.
Ýaş batyrlar munam alyp göterdiler.
-çalanlarynam «kyhlamaly».
talamaly.
Kerimberdi işan eýýämhaçan gahardan ýaňa titräp ugran Dykma serdara,
çymgyzyl bolup duran Orazmämmet hana, tolgunmakdan ýaňa dyngysyz
tirpildeýän gabaklaryny sallap dikejegine oturan Hanmämmet atalyga tarap
nazaryny aýlady. Hersiniň ýanyna baryp ýuwaşlyk bilen:
– diýdi. Soň ol
otlukly nazaryny dyzmaç ýigitlere tarap aýlady. – Biderek gürrüňleriňizi goýuň,
oglanlar. Biz halky bu ýere biri-birimize yrsaramak çagyramyzok, maslahata
çagyrdyk. Eýsem biz şeýle pikiriňem bardygyny aýtmak üçin halky şu ýere
ýygnamadykmy näme? Siz öz pikiriňizi öňki maslahatda aýtdyňyzmy, goý, bu
gezek öz pikirini halkyň özi aýtsyn. Siz onuň agzyna söz salyp bermäň. Asla
goşulmaňam.
Märeke tolkun atdy.
as!
87
rdy!
Bu sözleri aýdýanlaryňam köpüsi, elbetde, gylyçlarynyň gynyny gysymlaşyp
duran dyzmaç ýaşlardy. Köpçülik gowur edýärdi, emma hiç biri öňe saýlanaga-da,
takyk bir zat diýmeýärdi. Şonuň üçinem, Gurbanmyrat işan olaryň bu boluşlaryny
razylygyň alamaty hökmünde kabul etdi. Ol ýeňiljek ädimler bilen ýuwaşja ýöräp
Berdimyrat hanyň ýanyna geldi.
-hä çözüläýdi öýdýän. Indi ikinjisine geçäý.
Berdimyrat han:
Işimizi çig etmäliň, işan aga – diýdi-de, ätiýaç üçin ýene bir gezek
köpçülige ýüzlendi.
? Başga zat
aýtjagyňyz ýokmy?
– Ýene şol sözlerini gaýtalanlaryndan soň, han elini ýokary
göterip märekäni köşeşdirdi. Şol bir parahat görnüşi bilen sözüni dowam etdirdi. –
Bolýa. Makul. Gelnen niteje şü. Uruşmaly. – Ol azajyk sesini gataltdy. – Ýöne,
ýene bir mesele bar. Aksakgallaryň käbirleri, uruş wagty Ahalyň ähli ilatyny
galanyň içine ýygnamaly, şeýtsek halk ähtibarly uruşar, hiç kim bala-çagasyny,
maşgalasyny, öýüni taşlap gidibilmez, diýdi. Käbirleri bolsa, gala ýygnanmak
duşmana kömek etmek bolar, şonuň üçinem, arkamyzy guma, Tejene, Mara diräp
gaça uruş edeliň, diýdi. Siz şolaryň haýsy birine «hä» diýýäňiz.
aladan çykyp gitseň ýeňildigiň bor. Ors geler-de, galaňam, ýurduňam hiç
bir gaýtawulsyz alar oturyberer.
Berdimyrat han ýene-de elini göterdi.
-de çözüldi. Indi bolsa Gurbanmyrat işany diňläň.
Onuňam öz aýtjak sözi bar. – Han Gurbanmyrat işana ýüzlendi. – Aýdyberiň, işan
aga.
Gurbanmyrat işanyň ýüzi nurlanyp gitdi. Ol begenjini göz arkaly paýlaşmak
üçin, Kerimberdi işanyň ýüzüne seretdi. Onuň kimdir biri bilen bir zatlar barada
gürleşip duranyny görübem, «dähedem-dessämläp» diýen ýaly öňe çykdy. Gol,
gowşuryp durşuna gözastyndan märekä göz aýlady.
– diýip, gygyranda mähellä bolan içki söýgüsi hyjuwa öwrüldi.
Gözlerini ýaşartdy. Ýüzünden dökülýän mähir ýagmyr bolup ýere ýagdy. – Hak iş
üçin hakyky çözgüt tapandygyňyza men begenýän. Bu, merdanalygyň,
watanperwerligiň alamaty. Enşalla Alla bizlik bolar. Ol bize kömek eder. Yslamyň
88
ýaşyl tuguny dinibaşgalara basgylatdyrmaz. Bu uruş türkmeniň hakyda kitabyna
ýene bir şöhratly sahypa bolup girer. Ýöne... – Gurbanmyrat işan ýeňiljek
ardynjyrady. Agramyny ol aýagyndan bu aýagyna geçirdi. – Ýöne, uruş-uruşdyr,
kynçylygam bor, ýitgem bor, köpüň içinde-de näme, batyram bolýa, gorkagam.
Aýgytly pursatda kimdir biri bir ädim gaýra tesdigi işiň netijesine täsirini ýetirip
bilýä... Şonuň üçinem däninim, mende bir pikir bar, ony men düýnki maslahatdada orta atdym, köp adam goldadam, ýöne, ol işi unamadyklaram boldy. Şoň
üçinem, men munam sizden sorajak. Siz näme diýseňiz şoň bilenem boljak. –
Gurbanmyrat işan aşak bakyp, eýýämhaçan onda-munda tolkun atyp ugran
märekäniň gowruny diňledi. Köpleriň agzyndan özýni makullaýjy, razyçylykly
sözleriň çykýandygyny eşidip begendi. – Meň diýjek bolýan zadym, jemagat,
neme... o zat... ýagny... duşman bilen tä, iň soňky demimize çenli
söweşjekdigimize Kurany kerimden ant içmeli, «ýa alalyň, ýa öleliň» diýip, şert
etmeli. Şeýtsek, gorkaklaram batyr bolmana jan ederler. Ýaralananlaram yza dälde, öňe ýykylarlar. Kelamyllanyň gudraty imansyzlara göz görkezer. –
Gurbanmyrat işan başyny buýsançly silkip, märekäniň üstaşyry alyslara garady. –
Nähili görýäňiz, adamlar şu pikiri?
Köpçüligiň ortasynda duran daýaw bir kişiniň:
-da razy!.. – diýmegi bilen dürli ýerden, dürli sesler çykyp
başlady:
Içmelem bolsa antam içeris!
Gurbanmyrat işan bu gezek begenjini gizlejegem bolmady. Ol ýylgyrjaklap
baryp, ortarada lowhuň üstünde duran ullakan, golýazma Kurany eline aldy.
Kerimberdi işanam düşňä. Men Kurany şoň öňünde goýýan. Kimde-kim öz
ýurduny, mşgalasyny iň soňky demine çenli dinibaşgalardan goramaga taýýar
bolsa, Kurany kerim bilen Kerimberdi işanyň arasyndan geçip gitmeli. Geçip
barýan adam Kurany kerime elini degrip, ýüzüne sylsa-da bolýa, ýöne, geçip gitsede bolýa. Düşnüklimi, adamlar? Mesele aýdyňmy?
Gurbanmyrat işan boýnuny süýndürip halka täzeden ýüzlendi.
89
Gurbanmyrat işan awuny gören bürgüt ýaly Kurany goltugyna aldy-da,
depeden «şaglap» indi. Şonda, onuň ýukajyk gök ýektaýynyň syýlary öz badyna
baýdak deý galgady. Pasyrdady. Yz ýany bilen Kerimberdi işanam düşdi. Ýaş
ýigdekçeleriň biri depäniň üstündäki lowhy getirip Kerimberdi işanyň garşysynda
goýdy. Gurbanmyrat işan Kurany şonuň üstünde ýerleşdirdi. Kuran bilen
Kerimberdi işanyň arasynda bir adam geçer ýaly ýer galdy. Gurbanmyrat işan
Kerimberdi işan bilen iki agyz söz alyşdy-da, ýene-de öňküsi ýaly syýlaryny
galgadyp depä çykdy. Göwnihoşlyk bilen märekä ýüzlendi.
-de, geçiberiä, adamlar.
Göräýmäne hemme zat bolmalysy dek, barýan ýalydy. Hiç kim, hiç kime
gyjuw bermeýärdi, dürtgülemeýärdi. Ýaşlaram özlerini geň galaýmaly görnüşde
parahat alyp barýardylar. Ýöne, ine, Garly gaýşak birdenkä ýüzüni ters tarapa
öwürdi-de, barmagyny depäniň üstünde duran han-beglere tarap çommaltdy.
Eýýämhaçan sag tarapy aşak gaýyp ugran aşaky erniniň suwuny çekip «labyrlabyr» etdi.
Duýdansyz çykan bu teklip ýaňy bir yrgyldaş ugran märekäni saklady.
Elhenç bir dymyşlyk döredi. Ekabyrlar biri-birleriniň ýüzüne seredişdiler.
Gurbanmyrat işan: hä, bulaşdyr-ow şü»diýen manyda gyňraýlyp Garly gaýşaga
tarap gaharly bakdy. Märekeden ses çykmady.
Öň gepleşen borly, Garly gaýşagyň ýaňky sözüni ara düşen az wagtlyk
imisalalykdan soň onuň daş-töweregini gallaşyp duran ýaşlaryň Garabatyr bilen
Jyýky batyrdan öňňesi alyp göterdi.
-an!..
-ar!..
-ar!..
Orazmämmet han adyny iki gezek tutdurtmady. Ol ýaýkanjyrap gelşine
depeden depeden ätmerläp düşdi-de, Kerimberdi işanyň gaşyna geldi. Kuran bilen
onuň arasyndaky dar ýerden geçmezden öň başyny silkip jemagata ýüzlendi.
90
betgüman bolduňyz. Şonuň üçinem, men häzir şu ikiaradan geçýän. Şeýtmekligiň
ýalňyşdygyna düşünmeýändigim üçin däl-de, şoňa siziň düşünmeýändigiňiz üçin,
siziň bir akmak, nadan halk ekendigiňize düşünýändigim üçin geçýän. –
Orazmämmet han iki aýasyny Kuranyň üstüne goýdy, ýüzüne syldy, gaharyna bäs
gelibilmän «haş-haş» edip durşuna märekä garap öňküsindenem has dabaraly
gürledi. – Köpçüligiň kararyna boýun bolup, ýurdumy tä, iň soňky damja ganyma
çenli gorajakdygyma kasam edýän....
Ýokardan Gurbanmyrat işanyň sesi eşidildi.
Kasam edýän diýme, ant içýän diý, Orazmämmet, ant içýän diý!
Orazmämmet han döşüni gaýşardyp durşuna derden ýaňa çog-gyzyl bolan
dolmuş ýüzüni äwmezlik bilen depä tarap öwürdi.
Diýjek däl! – Şondan soň ol ýene bir gezek: – Kasam edňän – diýdi-de,
başyny dik tutup Kerimberdi işan bilen üstünde Kurany kerim duran lowhuň
aralygyndan geçip gitdi. Iki ädim ara açyp-açmanka sägindi-de, yzyna öwrülip
ýene-de halka ýüzlendi. – Synag güni siz ölmäni başarsaňyz men başararyn. Gepim
geçmedi, diýip bir ädimem yza tesmen. Göwnümde kine-de saklaman. Köpçüligiň
gelen çözgüdi meniň üçin kanundyr. – Ol çalarak öwrüm etdi-de, Diňlidepä tarap
öwrüldi. Ýöne, üstüne çykmady. Düýbüne bardy-da, çommaldy oturyberdi.
Oňa çenli aksowult, inçe ýüzi öňküdenem beter agaran Hanmämmet
atalygam gözlerini howatyrly gyrpyldadyp, depeden aşak indi. Çep dulugyny
tirpildedip, gözlerini gyryrjykladyp durşuna, gahardan ýaňa sesini sandyradyp
gepledi.
ederin. Kasam içendigim üçin däl-de, ýurdumdan, il-günümden aýry zadymyň
ýokdugy üçin subut ederin. Kasamy bolsa men seniň üçin içýän. Nalaç içýän. Biziň
akmak ýa dinden çykan adamlar däldigimizem, o zeýilli adamlaryň sizi şu hatarly
ýola iteklenýänleriň özleridigem şol gün belli bolar. Şol gün siziň olardan jogap
sorasyňyz geler, emma olaryň birinem gapdalyňyzda görmersiňiz.
Şeý diýip, Hanmämmet atalygam aralykdan ötdi. Daýaw göwresini dik
tutup, süňklek omurdanlaryny taýly gezek öňe-yza omzadyp, her ýerden bir basyp
gelýän Gulbatyr serdar depeden düşüberende halka garap bir elini göterdi-de,
adamçyl erkek ýaly gözlerini agdar-düňder edip, bar-bar bagyrdy.
E-eý, halaýyk! Sen aňyrsy görünmeýän kyn hem ýowuz ýola gadam
basdyň. Hanmämmet atalyk ýaňy hak aýtdy: seni şu ýola iteklän adamlaryň günäsi
uludyr. Ýöne, merdiň sözi iki çykmaz. Men seni goraryn. Gylyjym gädilse golum
bilen, gollarym çapylsa göwräm bilen goraryn!... Ilimden –günümden aýra,
Watanymdan ileri zadymyň ýokdugyny subut ederin...
91
Ol sözüni soňlara-da garaşman ýüzüniň ugruna aralykdan geçip gitdi.
Gaýdyp depä-de çykmady. Özüniň köpçüligiň içine urdy-da, gürüm-jürüm boldy.
Şondan birnäçe gün soň, ony şol halda gören adamlar: «Gulbatyr serdar şonda
märekeden saýlanyp diwaryň düýbüne bardy-da, dikejigine oturyp tä içi egsilýänçä
aglady» diýip gürrüň etdiler. Olaryň aýtmagyna görä, Gulbatyr serdar doly içini
egisenden soň ýerinden turupdyr, bärsine öwrülipdir we halka seredip elhenç bir
gülüpdir. Onuň ol gülküsi adamlaryň gulagyna agydanam has aýylganç eşidilipdir.
– diýip, Gulbatyr serdaryň yz ýany ýaraly ýolbars
ýaly arlap, Dykma serdaram depeden aşak indi. Gelşi ýalam Kurany kerime elini
goýdy. Ýüzüne syldy. – Siziň şu günki görüp ýören abat günleriňiz bilen ertirki
görjek heläkçiligiňiziň aralygynda duran şujagaz serhetden ine, menem geçýän...
Ol aralykdan geçişi ýaly Diňlidepä çykdy. Baryp öňki ýerinde durdy.
Ýöne, ýüzüni ýerden galdyrmady. Berdimyrat hanyň özüne tarap eglip bir zatlar
diýenini bolsa düýbünden aňşyrmadam.
Şondan soň gezek märekä ýetdi. Müňlerçe adam geňler galaýmaly tertip
hem düzgün bilen, mukaddes Kuranyň hem-de Kerimberdi işanyň arasyndan ötüp,
ahy-nalasy asyrlardanam uzaga çekjek elhenç gyrgynçylyga tarap ýeke-ýekeden
ýuwaş-ýuwaşdan süýşüp başlady.
Gurbanmyrat işan ýeňillik bilen dem aldy.
Geçişlik obama-oba amala aş yrylýardy. Her oba kowçum-kowçum bolup
üýşüp durdy we hersi öz gezeginde töwella edilmezden Kerimberdi işanyň duran
ýerine tarap gyrmyldap başlaýardy.
Mähelläniň ýarysyndan gowragy geçip gutarandan soň, gezek Ahallynyň
obasyna ýetdi. Ol nazaryny özüni uzakdan synlyp duran Enehakydanyň sudur
bolup görünýän keşbinden aýyrman, nobatyna görä aralyga tarap «dähedemdessemläp» ugrady. Gulagynda bolsa Enehakydanyň düýn-öňňünki: «Sen ant
içäýme» diýen sözi birsyhly ýaňlandy durdy. Beýnisinde gapma garşylykly pikirler
iki baka at saldy: «Geçmelimi, geçmeli dälmi? Ant içmelimi, içmeli dälmi?
Geçsem, ant içsem Enehakyda näme diýer? Geçmesem, içmesem il-gün näme
diýer? Dykma serdar, Orazmämmet han, Hanmämmet atalyk, Gulbatyr serdar ýaly
atly-abraýly adamlaryň ýüzüne «dönük», «satlyk» diýip, bilýän adamlar maňa
dagy nämeler diýmezler? Olar hiç zat diýmäýenlerinde-de, bir çete çykyp
durubermek meň özüme bir uslypmy? Beýtsem tohmuma-tijime, atama-eneme,
düýp babama gep gelmezmi? Ysnat bolmanmy? Nalajedeýin görünmenmi? Deňduşlarymyň ýanynda namart saýylmanmy? Bigaýratdyr öýdülmenmi?
Oturylşyklardan kowulmanmy? Köpçülik meniň aýdym-sazlarymdan ýüz
öwürmezmi?..» Ol ýene-de nazary bilen Enehakydany gözledi. Ol indi birneme
daşlaşypdyr. Ýok, ol däl-de Ahlly ondan daşlaşypdyr. Şonuň üçinem, indi
92
Enehakydanyň ýüzi-gözi öňküsiçe saýgardanok. Gahar edýämi ýa makullaýamy,
belli däl. Ýöne, Ahallynyň öz ýüregi bilen duýşuna görä, ol indi oňa nazary bilen,
hiç zat diýenok, geçme-de diýenok. Uruşam diýenok, uruşma-da diýenok... Sebäbi
öň ol aýtjagyny aýtdy.
Ine-de Ahallynyň öňünde Kerimberdi işanyň daýanykly göwresi peýda
boldy. Honha-da Kurany kerim. Öňünde-de bary-ýogy üç-dört adam.
Ahallyny der basdy. Enehakyda tarap seretjek boldy, emma gabaklaryny
ýerden galdyryp bilmedi...
Ine, ýaňky öňde duran dördüňem ikisi geçdi. Beýleki birem geçdi. Ýekeje
adam galdy. Şo-da geçse, onsoň gezek Ahallynyňky. Ine-de aralyk... Kuran...
Kerimberdi işan... Öň boş. Indi pikirlenere-de, yza gaýdara-da ýol ýok.
...Ahally aralykdan geçenden soň, agyr ädimler blen Enehakydanyň duran
ýerine tarap ugrady. Emma gyz eýýäm ol ýerde ýokdy. Ahally başyny galdyryp
galanyň içine göz aýlanda, Enehakyda iki sany gyz bilen galanyň günbatar
diwaryna tarap gidip barýardy. Şol ýerde onuň öýi bardy.
Ruhy batyr sözünde durdy. Ant içişlige özem barmady, ýigitlerinem
eltmedi. Ol olaryň hemmesini ýygnan patyşa goşunynyň
geljek hem geçjek
ýoluny, hereket etjek meýdanlaryny öwrenmäge gitdi.
Hiç kim oňa «geldiň» ýa «gitdiň» diýibilmedi. Diýibem bilmez. Çünki, ol
Ruhy. Ruhy batyr. Ol erkin. Etjek işinem, ätjek ädiminem ol hiç kimden soramaly
däl. Ol eneden şeýle doguldy, şeýleligine hem galar. Onuň ykbaly şeýle.
Ant-şert meselesi birýüzli edilenden soň, Berdimyrat hanyň haýyşy boýunça
bagşy Kör kepele il-gün hem gahrymançylyk barada tä, halkyň özi «boldum»
edýänçä aýdym aýtdy. Oňa Ahalyň beýleki bagşy-sazandalary hem goşuldylar.
Soň şahyrlar goşgy okadylar.
Şol günüň agşamsy, Berdimyrat hanyň öýünde dowam eden özara
maslahatda, ýaşulylar, kömek sorap Turkiýä , Hywa, Mara, Büjrnürde, Goçanda
ýüz tutmak, golaýlap gelýän duşmanyň öňünden dört müň pyýada, iki müň sany
atly goşun bilen, çykyp, ony Ahalteke serhedi bolan Bendesende garşylamaklyk
karar edildi. Şeýle hem şondan on ýyl ozal, Garrygala urşunda parslardan olja
alnan, häzir Änewde, duşman duýdansyz çozaýan wagty beýleki obalara duýduryş
bermek maksady bilen saklanýan mis topy hem ätiýaçdan Gökdepä getirip,
Diňlidepäniň üstünde, ýagynyň geljek ýoluna bakdyryp goýmaly. Top üçin
guýar ýaly kimde döwük kündük, gazan ýa şoňa meňzeş zatlat bar bolsa, eltip
Abdylla ussa tabşyrmaly. Hemmelere ortalyk bolar ýaly, Abdylla ussa üçin
93
Diňlidepäniň bir çetinde ussahana açmaly. Ahally ýaly ýaş ussalar hem hemişe
onuň hyzmatynda bolmaly. Kömek bermeli. Tüpeňli adamlar därini aýawly
saklamaly. Kimde artykmaç ýarag bar bolsa, wagtlaýynça ýaragsyzlara bermeli.
Ýaş zenanlar, gyzlar, ýetginjek oglanlar uruş wagty ok çöplemeli, ýaralylara
kömek etmeli, galanyň daşyndaky mergenlere, diwaryň üstündäki we etegindäki
urşujylara çörek, suw daşamaly. Bagşy-sazandalar, şahyrlar, agşamlaryna,
gündizine maý bolan wagty urşujylaryň arasynda bolup, özleriniň aýdym-sazlary,
goşgulary bilen halky söweşe ruhlandyrmaly, rawylar rowaýat aýtmaly.
Hakydany teswürlemeli. Halkyň ruhuny götermeli. Duşmanyň güýçlüdigi, sanynyň
köpdügi baradaky gorkunç gürrüňler bilen adamlaryň gözlerini gorkuzyp,
sustlaryny peseltmeli däl.
Maslahat tamamlanyberen ýaly boldam, welin, birdenkä, Gulbatyr serdar
iki-baka yranjyrap oturşynabirhili çekinýän ýaly äheňde:
Aho-ow adamlar, gumly garyndaşlara-da habar gönderäýse kem
bolmazmyka diýýän – diýip, aladaly seslendi. Soňam birhili ynamsyzrak äheňde:
Özler-ä öýkeliräkdirler welin...Şonda-da duýdurylsa ýagşymykan diýýän menä...
-de – Gurbanmyrat işan başyny
ýaýkady – Şu çaka çenli hiç birimiziň ýadymyza düşmeýşini diýsene... Şondan
soň ol Berdimyrat hana tabşyryk şekilindäki haýyş bilen ýüzlendi. – Sen olara
adam iber, Berdimyrat. Näme diýýänlerini soň görübiris...
Gulbatyr serdaryň: «Özler-ä öýkeliräkdirler welin», diýmesiniň özüne
ýetesi sebäbi bar. Ol özbaşyna bir taryh. Ýagny, heniz rslar ahala aýak
basmazlaryndanam öňräk, sekizýabyň aýak uçlarynda oturan mülkaman hem-de
bagaja diýen tireleriň suwy ilk-ä azaldy, kem-kemdenem kesildi. Bu ýagdaýy olar
üýşüp baryp Gökdepäniň han-beglerine duýdurdylar. Olaram: «Biz siziň
ýagdaýyňyza düşünýäs, ýöne bu biziň size suw beresimiziň gelmeýändigi bilen
däl-de sakada oturanlaryň maşgala sanlarynyň artmagy, hojalyklaryň köpelmegi
suwuň bolsa azlygy bilen bagly. Olaryň suwuny kesip size goýbereli diýsek
– O-da boljak däl. Öňem hut şu sebäbe görä ilatymyzyň köp bölegi, Mänä,
Gowşut, Tejen, Sarahs sebitlerine süýşdiler. Sizem görüň-dä... Biz-ä bilmedikdä...» diýşip, sypaýyçylykly jogap berdiler.
Şondan soň Mülkaman hem-de bagaja tirelerine sessiz-üýnsiz guma
çekilip, ymykly çarwaçylyk bilen meşgul bolubermekden başga alaç galmady.
Ine-de, olardan kömek soramaly wagty geldi. Haýyş bilen guma gitmeli
toparyň baştutanlygyna bu teklibi orta atan Gulbatyr serdaryň özi bellendi. Oňa
haýal etmän ýola düşmeklik tabşyryldy.
94
Elbetde, orsuň kem-kemden Ahala golaýlap gelýändiginden gumlularyň
düýpgöter bihabar-a däldiler. Azyk, geýim-gejim, mal söwdasyny esasan
Daşhowuz, Hywa etraplary bilen edýändiklerine garamazdan, seýregrägem bolsa,
ahal bilenem aragatnaşyklary kesilmeýärdi. Esasanam gudaçylyk gatnaşyklary
babatda biri-birleri bilen berk baglydylar. Şeýle-de bolsa, uruşly meseläniň şeýle
jygba-jyga gelendiginden welin bihabardylar. Şonuň ýçinem, Gulbatyr serdaryň
getiren habary olary gaty geňirgendirdi.
Serdar öz häsiýetine görä howlukman, däne-däne gürläp oturşyna olary ýagdaý
bilen tanyşdyrdy. Han-begleriň, işan-mollalaryň haýyşyny beýan etdi.
serdar köne kinäniň orta atylaryndan maslahatyň bozularyndan, meseläniň
çözülmän galaryndan ätiýaç etdi. Birbada onuň hut şol diýeni hem boldy.
Çarwalaryň daşyndanam dogumly görünýän, daýanykly, kellesi togalagrak biri
Mämmetguly handanam öň ýapy ýaly ýagyrnysyny ýapyrdy-da, Gulbatyr serdara
tarap barmagyny çommaltdy.
Şondan soňky ara düşen dymyşlyk öňküenem beter boldy. Gulbatyr serdar
hum ýaly çişdi. Oturan ýerinde iki ýana çaýkanjyrady. Bir zatlar diýjek bolup
agzyny müküldetdi.
Oňa çenlem Mämmetguly han dillendi.
jogabyňyz, bolanok. Bu ýerde gürrüň Watan, daşky
duşman barada barýar. Watanyň namysyny içki öýke-kineler bilen garyşdyryp
bolmaz. – Soň ol Gulbatyr serdara ýüzlendi. – Baryň-da han hezretlerine-de, işan
agalara-da aýdyň, biz kömege bararys. Her garry öýden bir atly – ýaragly adam
ibereris. Özem biziň ýgitlerimiz bir-ä sakdyrlar, uzynly gijänem çirim etmän